Gramatyka języka czeskiego
Gramatyka języka czeskiego – opis zjawisk gramatycznych w języku czeskim.
Język czeski należy do grupy języków zachodniosłowiańskich[1] w ramach rodziny języków słowiańskich. Podobnie jak większość języków słowiańskich, jest pod względem systemowym językiem fleksyjnym.
Ortografia
edytujOrtografia czeska bazuje na wykorzystaniu znaków diakrytycznych. Diakryty występują zarówno w samogłoskach (á, é, ě, í, ó, ú, ů, ý), jak i spółgłoskach (š, ž, č, ř, ď, ť, ň). W języku polskim literom z diakrytem odpowiadają przeważnie dwuznaki: š, č, ř – sz, cz, rz, ale ž – ż, ň – ń. W czeskim natomiast stosowany jest dwuznak ch, używany na oznaczenie głoski bezdźwięcznej. Literę ú pisze się na początku słowa, a literę ů wewnątrz niego, choć oba grafemy oznaczają u długie. Litera g występuje w wyrazach obcych, podobnie litery x i w.
W nazwach własnych wielką literą pisze się zazwyczaj tylko pierwszy wyraz. Na przykład Polska Rzeczpospolita Ludowa to Polská lidová republika.
Fonetyka
edytujW języku czeskim nie ma samogłosek nosowych. Głoską charakterystyczną dla języka czeskiego jest ř, wymawiana jako połączenie r z ż lub sz. Istnieją też dwa rodzaje h, dźwięczne (h) i bezdźwięczne (ch).
Wymowa potocznego języka czeskiego (znanego jako obecná čeština) różni się znacznie od fonetyki języka literackiego[2]. Długie e (é) wymawia się jako długie i (í), długie ý jako dyftong ej, nagłosowe długie u (ú) jako dyftong ou, wreszcie nagłosowe o jako vo (na przykład okno=vokno).
Czeskiemu h odpowiada z reguły polskie g (hora – góra), natomiast ř polskie rz (řeka – rzeka).
Polskiemu ę odpowiada przeważnie czeskie u, a polskiemu ą dyftong ou. Na przykład polskie idę to czeskie jdu, a polskie idą to czeskie jdou. Jednak nie zawsze się tak dzieje, z uwagi na długi i skomplikowany rozwój fonetyczny.
W czeskim są spółgłoski zgłoskotwórcze r i l, obecne na przykład w słowach prst (palec) i vlk (wilk).
Prozodia
edytujCechami charakterystycznymi dla języka czeskiego i zarazem różniącymi go od języka polskiego są akcent inicjalny i iloczas. Iloczas i akcent nie są ze sobą powiązane, zaś akcentowane mogą być zarówno samogłoski krótkie, jak i długie. W wyrazie „český” pierwsza sylaba jest akcentowana i krótka, a druga nieakcentowana i długa.
Akcent wyrazowy
edytujAkcent wyrazowy (přízvuk) w języku czeskim jest stały i pada na sylabę pierwszą. Akcent czeski ma charakter zestrojowy. Przyimek (jednozgłoskowy) ściąga na siebie akcent wyrazu pełnoznacznego[3][4]. Po polsku akcentuje się do Pragi, a po czesku mówi się do Prahy. Również przeczenie czasowników stanowi całość akcentową z czasownikiem.
Iloczas
edytujW języku czeskim iloczas (kvantita) ma wartość fonologiczną, to znaczy różnicuje znaczenie wyrazów. Wyraz „český” z długim „ý” (przymiotnik) znaczy „czeski”, a wyraz „česky” (przysłówek) z krótkim „y” znaczy „po czesku”. Wyraz „dráha” to „kolej”, a „drahá” to „droga” (przymiotnik).
Morfologia
edytujW języku czeskim występują trzy rodzaje gramatyczne, męski, żeński i nijaki, tak samo jak w języku polskim. Przypadki są wyrażane końcówkami, a niekiedy także przyimkami.
Fleksja
edytujW języku czeskim występuje odmiana wyrazów, deklinacja w przypadku imion (rzeczowników, przymiotników, liczebników i zaimków, a także niektórych imiesłowów) oraz koniugacja w przypadku czasowników.
W deklinacji jest siedem przypadków, tak samo jak w polskim. Od polskich przypadków różnią się kolejnością. Nazwy przypadków są z pochodzenia łacińskie.
| Nazwa czeska | Pytanie | Nazwa polska | Pytanie |
|---|---|---|---|
| Nominativ | kdo, co? | Mianownik | kto, co? |
| Genitiv | z koho, čeho? | Dopełniacz | z kogo, czego? |
| Dativ | komu, čemu? | Celownik | komu, czemu? |
| Akuzativ | koho, co? | Biernik | kogo, co? |
| Vokativ | Wołacz | ||
| Lokál | o kom, o čem? | Miejscownik | o kim, o czym? |
| Instrumentál | s kým, čím? | Narzędnik | z kim, czym? |
Odmiana męska twardotematowa
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| Mianownik | pán | páni, pánové, |
| Dopełniacz | pána | pánů |
| Celownik | pánovi, pánu | pánům |
| Biernik | pána | pány |
| Wołacz | pane | páni, pánové |
| Miejscownik | o pánovi, o pánu | o pánech |
| Narzędnik | pánem | pány[5] |
Odmiana żeńska twardotematowa:
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| Mianownik | žena | ženy |
| Dopełniacz | ženy | žen |
| Celownik | ženě | ženám |
| Biernik | ženu | ženy |
| Wołacz | ženo | ženy |
| Miejscownik | ženě | ženách |
| Narzędnik | ženou | ženami[5] |
Istnieją trzy wzory odmiany przymiotników, twardy, miękki i dzierżawczy (Karlův most – Most Karola).
Przymiotniki dzierżawcze występują często w nazwach własnych: Karlův most (rodzaj męski), Univerzita Karlova (rodzaj żeński), Karlovo náměstí (rodzaj nijaki), Karlovy Vary (liczba mnoga).
Bezokolicznik kończy się na -t, które odpowiada polskiemu -ć. W odmianie czasowników występują trzy czasy, teraźniejszy, przeszły i przyszły. Niektóre z form czasu przeszłego i przyszłego są tworzone w sposób opisowy z użyciem czasownika pomocniczego „być”.
Czas przeszły:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
|---|---|---|
| 1 osoba | Byl jsem | Byli jsme |
| 2 osoba | Byl jsi | Byli jste |
| 3 osoba | Byl | Byli |
Słowotwórstwo
edytujReguły tworzenia wyrazów w języku czeskim są podobne do zasad rządzących ich derywacją w języku polskim. Wiele formantów występuje w obu językach, różniąc się nieznacznie fonetycznie i ortograficznie. Na przykład przymiotniki tworzy się często sufiksem -ský, będącym odpowiednikiem polskiego formantu -ski: český, polský (czeski, polski).
Regularnie tworzy się (přechylování[6]) nazwiska żeńskie (zakończone na -ová), na przykład Vondráčková, jak również żeńskie nazwy wykonawców czynności (zawodów), na przykład předseda vlády (premier) – předsedkyně vlády (pani premier).
Nowe czasowniki tworzy się przy użyciu przedrostków, podobnie jak w języku polskim. Istnieją rozbudowane rodziny słowotwórcze, na przykład psát (pisać), napsat (napisać), popsat (opisać), podepsat (podpisać), připsat (dopisać) itd.
Składnia
edytujSzyk wyrazów jest zasadniczo taki sam jak w polskim. W zdaniach twierdzących na pierwszym miejscu stoi podmiot, po nim orzeczenie, a następnie dopełnienie. Po przeczeniu używany jest biernik, a nie dopełniacz jak w języku polskim.
Partykuła se (się) występuje w zdaniu na drugim miejscu po akcentowanym słowie.
W czeskim występuje niekiedy składnia accusativus cum infinitivo.
Przypisy
edytuj- ↑ czeski język, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-12-30].
- ↑ Petr Sgall: Obecná čeština. phil.muni.cz. [dostęp 2019-01-07]. (cz.).
- ↑ Gramatyka języka czeskiego z praktycznymi przykładami. Kraków: Lingea, 2016, s. 12. ISBN 978-83-65049-48-3.
- ↑ Czech language, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2018-03-09] (ang.).
- ↑ a b Jana Skřivánková, Nejčastější chyby ve skloňování podstatných jmen: Koncovka -ama [online], mojecestina.cz, 12 marca 2016 [dostęp 2023-06-30] (cz.).
- ↑ Přechylování. prirucka.ujc.cas.cz. [dostęp 2019-01-16]. (cz.).
Bibliografia
edytuj- Jacek Baluch, Powiedz coś po czesku!, Kraków 2018.