Heglizm

Pojęcie to używane jest w różnych znaczeniach:

1. w ścisłym sensie oznacza system filozoficzny G.W.F. Hegla;
2. w szerszym znaczeniu oznacza szkoły i nurty filozoficzne kontynuujące filozofię Hegla;
3. w najszerszym znaczeniu oznacza jakąkolwiek filozofię nawiązującą (świadomie lub nie), bądź wykazującą cechy charakterystyczne dla poglądów Hegla lub heglistów.

Jakob Schlesinger, Portret Georga Wilhelma Friedricha Hegla, 1831

Heglizm jako nurt filozoficzny

Podczas swojego życia Hegel zyskał duże uznanie i znaczne grono uczniów i kontynuatorów. Różnice w interpretacji, skala inspiracji czy dalsze kierunki rozwoju filozofii stały się już w kilka lat po śmierci Hegla (w 1831) źródłem rozpadu heglizmu na różne nurty. Dlatego też, „heglizm” zwykle występuje ze słowem dookreślającym.

Ortodoksyjny (lub wczesny) heglizm to pierwsze pokolenie heglistów, w wielu przypadkach jego bezpośrednich uczniów. Rozwijało jego nauki w mało krytyczny sposób i bez rewizji, broniąc je przed zarzutami krytyków, oskarżających je o reakcjonizm i antyliberalizm. Przedstawicielami wczesnego heglizmu byli: Karl Rosenkranz, Karl von Prantl (starszy), Johann Eduard Erdmann, Kuno Fischer, Eduard Zeller. Część z tych autorów w późniejszym okresie współtworzyła inne nurty heglizmu.

Prawica i lewica heglowska

Ludwig Feuerbach (grafika Augusta Wegera)

W drugiej połowie lat 30. XIX w. doszło do wytworzenia się w filozofii niemieckiej 3 nurtów heglizmu.

• centrum heglowskie - zalicza się do niego Eduarda Zellera czy Friedricha Theodora Vischera;
• prawica heglowska (staroheglizm) - zalicza się do niej np. Georga Andreasa Gablera, Carla Friedricha Göschela, Hermanna Friedricha Wilhelma Hinrichsa.
• Lewica heglowska (młodoheglizm) - zalicza się do niej m.in. Davida Friedricha Straußa, Ludwiga Feuerbacha, Bruno Bauera, Arnolda Rugego, Karla Marxa, Friedricha Engelsa, a także bardziej umiarkowanych liberalnych heglistów, np. Karla Ludwiga Micheleta.

Kwestią, która wywołała ten podział była dyskusja wokół książki Davida Friedricha Straußa Das Leben Jesu. Kritisch bearbeitet (t. 1: 1835, t. 2: 1836), prezentującej Biblię Ewangelię jako zbiór mitów. Dyskusja wokół tej książki dotyczyła kwestii religii (głównie chrześcijaństwa), interpretacji Hegla (w dużej mierze jego pojęcia Absolutu) i społecznych konsekwencji tej filozofii. Prawica heglowska stała na stanowisku chrześcijańskim i konserwatywnym, utożsamiając Absolut Hegla z Bogiem i podkreślając rolę silnego państwa. Przez pewien czas heglizm był półoficjalną doktryną Prus. Odwoływali się do niej apologeci tego państwa. Była to też filozofia wykładana na uniwersytetach.

Z kolei lewica heglowska dążyła do przekształcenia filozofii w krytykę, była antyreligijna i dążyła do radykalnych przemian społecznych, także rewolucyjnych.

Z tradycji prawicy heglowskiej czerpać potem będą nacjonalizm, imperializm i faszyzm. Lewica heglowska będzie miała szeroki wpływ na wiele nurtów myśli lewicowej i liberalnej. Młodoheglistami byli Karl Marx i Friedrich Engels, którzy później zastąpili idealizm obiektywny Hegla skrajnym materializmem, przekształcając także jego metodę dialektyczną.

Podział na prawicę i lewicę heglowską unaocznił napięcie pomiędzy dwoma tendencjami filozofii Hegla. Z jednej strony była ona wyraźnie antyutopijna, podkreślając znaczenie konieczności dziejowej i rzeczywistych procesów historycznych, przeciwstawianych ułudom podejścia moralizatorskiego. Metoda filozoficzna Hegla polegała na analizie dziejów i stanowiła ich apologię. Z drugiej jednak strony Hegel podkreślał rolę rozumu w historii i ten postulat rozumności mógł stanowić postulat do realizacji. Stąd interpretacje staroheglowskie skłaniały ku akceptacji procesu dziejowego i istniejących instytucji, a interpretacje młodoheglowskie ku ich krytyce i podważaniu.

Heglizm poza Niemcami

August Cieszkowski (grafika Maksymiliana Fajansa)

Filozofia Hegla spotkała się z szerokim odbiorem również poza krajami niemieckojęzycznymi. Znalazła tam kontynuatorów w odrębnych odłamach heglizmu.

W filozofii angielskiej myśl Hegla stała się podstawą brytyjskiego idealizmu połowy XIX w. i początku XX w. Zalicza się do niego np. Jamesa Hutchisona Stirlinga, Francisa Herberta Bradley'a, Bernarda Bosanqueda, Andrew Setha Pringle-Pattisona, Johna McTaggarta, Edwarda Cairda czy Johna Cairda.

W filozofii i kulturze włoskiej połowy XIX w. heglizm reprezentowali tacy autorzy jak Augusto Vera, Bertrando Spaventa czy Francesco De Sanctis. Następnie zaś heglizm stał się inspiracją dla włoskiego idealizmu połowy XIX w. i początku XX w., którego reprezentantami byli Benedetto Croce i Giovanni Gentile.

W filozofii polskiej do przedstawicieli heglizmu zalicza się Augusta Cieszkowskiego, Karola Libelta czy Bronisława Trentowskiego. Wątki heglowskie były popularne wśród polskich demokratów (np. u Edwarda Dembowskiego czy Henryka Kamieńskiego). Cieszkowski swoje wczesne pisma publikował w języku niemieckim, uczestnicząc w dyskusjach niemieckich heglistów i mając pośredni wpływ na kształtowanie myśli młodoheglowskiej w latach 40. XIX w.

Dużą rolę odegrał heglizm w filozofii i kulturze rosyjskiej. Czołowymi heglistami połowy XIX w. byli Wissarion Bielinski, Michaił Bakunin i Aleksandr Hercen.

Heglizm XX i XXI wieku

Alexandre Kojève

Wpływ filozofii Hegla na myśl XIX i XX wieku był ogromny. Wiele nurtów myśli odwoływało się do niej lub było jej przekształceniem. Formami heglizmu były różne nurty idealizmu przełomu XIX i XX w. (nazywane czasami neoheglizmem), w szczególności: idealizm brytyjski i włoski.

Na początku XX w. w Niemczech odżyło zainteresowanie Heglem (niemiecki neoheglizm). Zapoczątkował je Wilhelm Dilthey, które prace pociągnęły szereg opracowań i wydań krytycznych dzieł Hegla.

W latach 1933–1939 w paryskiej École pratique des hautes études swoje wykłady na temat Heglowskiej Fenomenologii ducha prowadził Alexandre Kojève (publikacja wykładów w 1947). Uczestniczyło w nich wielu intelektualistów, m.in. Maurice Merleau-Ponty, Simone de Beauvoir, Jean-Paul Sartre, Georges Bataille, Alexandre Koyré, Emmanuel Levinas, Éric Weil, Jacques Lacan. Prezentowane na tych wykładach odczytanie Hegla (kładące nacisk na dialektykę pana i niewolnika) stało się bardzo wpływowe w filozofii francuskiej i zapewniło Heglowi stałe miejsce we francuskich dyskusjach filozoficznych.

Bibliografia

• KrystynaK. Chojnicka KrystynaK., Heglizm, [w:] MichałM. Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1999, s. 370-371 .
• LeszekL. Kołakowski LeszekL., Główne nurty marksizmu, t. 1, Warszawa: PWN, 2009 .
• Yitzhak Y.Y.Y. Melamed Yitzhak Y.Y.Y., Hegelianism, [w:] Maryanne ClineM.C. Horowitz (red.), New Dictionary of the History of Ideas, t. 2, 2005, s. 975–977 .
• MichaelM. Heinrich MichaelM., Karl Marx and the Birth of Modern Society, 2019, s. 261-262, ISBN 978-1-58367-735-3  (ang.).

Linki zewnętrzne

• Robert Stern, Nicholas Walker, Hegelianism (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-06].