Helios (mitologia)
Helios (także Słońce; gr. Ἥλιος Hḗlios ‘Słońce’, łac. Sol ‘Słońce’) – w mitologii greckiej bóg i uosobienie Słońca[1]; jeden z tytanów; utożsamiany z rzymskim Solem[2].
| bóg Słońca | |
 Popiersie Heliosa (Sola), marmurowy relief na sarkofagu z III w. n.e., termy Dioklecjana, Rzym | |
| Występowanie | |
|---|---|
| Atrybuty |
Rydwan zaprzężony w cztery rumaki, słońce |
| Teren kultu | |
| Odpowiednik |
Sol (rzymski) |
| Rodzina | |
| Ojciec | |
| Matka | |
| Żona | |
| Dzieci |
z Perseidą: |
Należał do drugiego pokolenia tytanów[3]. Był bóstwem związanym z kultem Słońca. Według wierzeń starożytnych Greków przemierzał dzienne niebo na złotym rydwanie, zaprzężonym w cztery białe konie – Ajtona, Eoosa, Flegona i Pyroeisa[4][5][6][7]. Swą wędrówkę rozpoczynał (wynurzał się z fal Okeanosa) na Wschodzie i kończył (zanurzał się w falach Okeanosa) po drugiej stronie widnokręgu, na Zachodzie, gdzie kąpał swoje konie w Okeanosie[7]. Drogę powrotną (wiodła pod Okeanosem) pokonywał na wielkiej czaszy[4][7][8]. Jego nadejście zwiastowała Eos[9][10].
Miał on pałac cudowny, cały ze złota, pełen drogich kamieni i ozdób z kości słoniowej. Podwoje srebrne, na których wyrzeźbiono rozmaite dziwne historie – otwierały się wprost ku wielkiej sali, gdzie w purpurę odziany siedział na tronie ze złota Helios, w otoczeniu Dni, Miesięcy, Lat i Stuleci, w koronie promiennej, tak jasny i błyszczący, że nawet syn jego Faeton nie śmiał mu spojrzeć w oblicze, z obawy, by wzroku nie stracić[11].
Stanowił źródło życia i światła. Regulował bieg dni, miesięcy, lat i stuleci. Wzywano go na świadka podczas przysięgi, ponieważ przed jego obliczem nic się nie ukryło[4][7][12].
Uchodził za syna tytana Hyperiona i tytanidy Tei oraz za brata Selene i Eos, przypuszczalnie także Tytana[1][4][7][13][14].
Był mężem Okeanidy Perseidy (Perseis)[1][4][7]. Spłodził z nią dwóch synów, Ajetesa i Persesa, oraz trzy córki, Kirke, Pazyfae i Kalipso[1][4]. Miał liczne potomstwo ze swoimi kochankami: z Okeanidą Klimene – syna Faetona i córki Heliady (Merope, Helias, Fojbe, Ajterie, Dioksippe), z nimfą Rode (Rodos; według jednej z wersji uchodziła ona za pierwszą lub drugą żonę Heliosa) – synów Heliadów, z nimfą Neajrą – Faetusę i Lampetię, z Leukotoe (Leukotea; została przemieniona w tymianek) – syna Tersanora. Kochanką Heliosa była również Klitia (Klytia; została przemieniona w słonecznik) – odtrącił ją dla Leukotoe[15][16][17][18].
Powszechnie uważano Apollina za boga Słońca (lub światła słonecznego), stąd kult Heliosa należał do rzadkości[7][19][20]. Boską cześć oddawano Heliosowi na Peloponezie, a szczególnie na wyspie Rodos (wydobył ją z głębin morza, gdyż Zeus, Posejdon i Hades podzielili władzę nad światem między siebie), której nazwa pochodzi od imienia jego ukochanej nimfy[1][21][22]. Około 290 roku p.n.e. na wyspie został wzniesiony olbrzymi posąg Heliosa, tzw. Kolos Rodyjski[22].
Helios jest postacią, która w mitach pojawia się sporadycznie. Najbardziej znany mit opowiada o przejażdżce Faetona (syna Heliosa) rydwanem Heliosa po niebie i jej tragicznym końcu[22]. W czasie tytanomachii Helios walczył po stronie Zeusa i jego braci.
W sztuce przedstawiany jest zwykle jako piękny mężczyzna z promienistą aureolą wokół głowy lub promienistą koroną na głowie[1][7][14].
Wyobrażenie o bogu przejawia się w greckim malarstwie wazowym, w malarstwie olejnym i rzeźbie, w poezji.
Imieniem boga zostały nazwane sondy kosmiczne, Helios 1 i Helios 2, przeznaczone do badania przestrzeni pomiędzy Słońcem a Ziemią. Od Heliosa pochodzą nazwy (pojęcia dotyczące Słońca) takie jak: heliofizyka[23], heliosfera[24], heliocentryzm[25], heliograf[26] oraz łacińska nazwa rodzaju roślin z rodziny astrowatych – Helianthus (słonecznik)[27].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e f Vojtech Zamarovský: Bohovia a hrdinovia antických bájí. Bratislava: Perfekt a.s., 1998, s. 169–170. ISBN 80-8046-098-1. (słow.).; polskie wydanie: Bogowie i herosi mitologii greckiej i rzymskiej (Encyklopedia mitologii antycznej, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej).
- ↑ Vojtech Zamarovský, op.cit., s. 417–418. ISBN 80-8046-098-1.
- ↑ Carlos Parada: Titans (Second generation, descending from the first). maicar.com. [dostęp 2010-05-02]. (ang.).
- ↑ a b c d e f Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2008, s. 126. ISBN 83-04-04673-3.
- ↑ Carlos Parada: Bestiary. maicar.com. [dostęp 2010-05-06]. (ang.).
- ↑ Początki świata. W: Zygmunt Kubiak: Mitologia Greków i Rzymian. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 47. ISBN 83-7391-077-8.
- ↑ a b c d e f g h Bóstwa ciał niebieskich i wiatrów. W: Michał Pietrzykowski: Mitologia starożytnej Grecji. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1979, s. 166–168. ISBN 83-221-0111-2.
- ↑ Homer: Iliada. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999, s. 153. Cytat: „W tejże się chwili zanurzył świetlisty rydwan Heliosa w głąb Okeana. I czarna noc żyzną ziemię okryła.”.
- ↑ Homer: Iliada, op.cit., s. 42. Cytat: „Eos bogini wstąpiła na Olimp błogosławiony, światło zwiastując Dzeusowi i reszcie bóstw nieśmiertelnych [...]”.
- ↑ Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 49, ISBN 83-7391-077-8, OCLC 830494522.
- ↑ Bogowie światła i powietrza. W: Jan Parandowski: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1989, s. 71. ISBN 83-210-0677-9.
- ↑ Homer: Iliada, op.cit., s. 71. Cytat: „Dzeusie, nasz ojcze, co władasz Idą, przesławny, mocarny; ty, który wszystko dostrzegasz i słyszysz wszystko, ty Słońce; [...]”.
- ↑ Aaron J. Atsma: Titan. theoi.com. [dostęp 2010-12-06]. (ang.).
- ↑ a b Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 44, ISBN 83-7391-077-8, OCLC 830494522.
- ↑ Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Jerzy Łanowski (red.), Maria Bronarska (tłum.), Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo, 2008, s. 97, 125–126, 210, ISBN 978-83-04-04673-3, OCLC 297685612.
- ↑ Aaron J. Atsma: Klymene. theoi.com. [dostęp 2010-05-06]. (ang.).
- ↑ Aaron J. Atsma: Heliades. theoi.com. [dostęp 2010-05-06]. (ang.).
- ↑ Vojtech Zamarovský, op.cit., s. 239–240, 260. ISBN 80-8046-098-1.
- ↑ Vojtech Zamarovský, op.cit., s. 55. ISBN 80-8046-098-1. Cytat: „[...] stał się bogiem światła i Słońca (jego siostra Artemida boginią łowów, przyrody i Księżyca) [...]”.
- ↑ Jan Parandowski, op.cit., s. 71. ISBN 83-210-0677-9. Cytat: „Grecy podzielili królestwo słoneczne między dwóch bogów: Apollo, pan życia i śmierci, wyobrażał dobrą i wielką potęgę słońca; Helios zaś był woźnicą [...]”.
- ↑ Aaron J. Atsma: Rode. theoi.com. [dostęp 2010-05-06]. (ang.).
- ↑ a b c Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 45, ISBN 83-7391-077-8, OCLC 830494522.
- ↑ heliofizyka, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-10-25].
- ↑ heliosfera, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-10-25].
- ↑ Heliocentryzm. sjp.pwn.pl. [dostęp 2019-10-25]. Cytat: „heliocentryzm «teoria budowy Układu Słonecznego głosząca, że Słońce jest centralnym ciałem tego układu, a Ziemia jest jedną z planet, które krążą wokół Słońca»”
- ↑ Heliograf. sjp.pwn.pl. [dostęp 2019-10-25]. Cytat: „heliograf 1. «przyrząd do automatycznej rejestracji czasu trwania nasłonecznienia w danej miejscowości»”
- ↑ Helianthus. crescentbloom.com. [dostęp 2019-10-25]. (ang.).
Bibliografia
edytuj- Aaron J. Atsma: Helios. theoi.com. [dostęp 2010-05-06]. (ang.).
- Helius. theoi.com, 2007. [dostęp 2019-10-25]. (ang.).
- Homer: Iliada. Kazimiera Jeżewska (tłum.). Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999.
- Hezjod: Narodziny bogów (Theogonia); Prace i dni; Tarcza. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999. ISBN 83-7255-040-9.
- Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2003, s. 406–407. ISBN 83-7399-022-4.
- Henry George Liddell, Robert Scott: A Greek-English Lexicon: ἥλιος. perseus.tufts.edu. [dostęp 2011-08-01]. (ang.).
- Mała encyklopedia kultury antycznej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 307. ISBN 83-01-03529-3.
- Carlos Parada: Helius. maicar.com. [dostęp 2010-08-05]. (ang.).
- Oskar Seyffert: Dictionary of Classical Antiquities, 1894, s. 274: Helios. ancientlibrary.com. [dostęp 2010-12-06]. (ang.).
- William Smith: A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology: Helios. perseus.tufts.edu. [dostęp 2012-04-25]. (ang.).
- Harry Thurston Peck: Harpers Dictionary of Classical Antiquities, 1898: Helios. perseus.tufts.edu. [dostęp 2012-04-25]. (ang.).