Wikipedia

Herb szlachecki

charakterystyczny znak rodowy ustalony według określonych reguł heraldycznych
Pole

Herb szlachecki lub herb rodowy (do XVIII w. klejnot[1]) – znak dziedziczny w polskim rodzie szlacheckim, który świadczy o przynależności do danego rodu, wyróżniający jego członków[2][3].

W Polsce na kilkaset tysięcy rodów szlacheckich przypadało ok. 5000 herbów (w polskiej Wikipedii jest ich obecnie 1747[4][a]). Zakłada się, że rody o tym samym herbie miały w przeszłości wspólne pokrewieństwo, ale niekoniecznie było to regułą[5], przykładowo podczas unii horodelskiej, doszło do przypisania 47 polskich herbów, bojarom wyznania rzymskokatolickiego, pochodzącym z Litwy, rozpoczynając w ten sposób stan szlachecki w tamtej krainie[3].

Posiadacza herbu szlacheckiego określa się mianem herbownego lub klejnotnego. Sformułowania pieczętować się herbem lub klejnocić się oznaczały używać herbu, posiadać herb[1].

Szlachta pieczętująca się tym samym herbem zwracała się do siebie określeniem „stryjcu”[5].

Etymologia

edytuj

W Polsce, podobnie jak w reszcie Europy, herb określano słowem arma, pochodzącym z łaciny. Jego polski odpowiednik odnalazł historyk, Joachim Lelewel, w słowie „zbrojba”, które oznaczało uzbrojenie, odnoszące się do tarczy. Używano również łacińskich słów insignia oraz clenodium. Clenodium spolszczono do słowa „klejnot” i od XIII w. do XVIII w. używano powszechnie jako określenie słów herb i godło. W ten sposób określano również sygnet posiadający wizerunek herbu jego właściciela. Właścicieli herbów określano mianem herbownych, którzy od wspomnianego wcześniej słowa „klejnot” nosili również nazwę „klejnotnych”[1]. Od XV wieku stopniowo wprowadzano określenie „herb”, będące spolszczeniem czeskiego słowa „erb”, pochodzącym od niemieckiego „Erbe” (pol. dziedzictwo). Na stałe do polskiego słownictwa słowo „herb” weszło dopiero w XVIII wieku[2].

Heraldyka

edytuj

Badaniem początków poszczególnych herbów, ich rozwojem, znaczeniem prawnym oraz zasadami kształtowania zajmuje się jedna z nauk pomocniczych historii, zwana heraldyką. Nauka ta zrodziła się z powstałej pod koniec XII w. potrzeby opisywania i rysowania herbów oraz czuwania nad ich poprawnością; heraldyka ma 2 zasadnicze działy: historyczny, zajmujący się badaniem początków, rozwojem i znaczeniem prawnym herbów (wiedza heraldyczna), a także praktyczny, pozwalający poznać zasady tworzenia i prawidła stylowej ornamentacji herbów (sztuka heraldyczna). Polskimi herbami natomiast zajmuje się odrębny dział heraldyki – heraldyka polska[6].

Osobny artykuł: Heraldyka.

Historia

edytuj

Niemal w każdym wieku i na całej kuli ziemskiej, można doszukiwać się charakterystycznych znaków, mających za zadanie odróżnić pewne jednostki lub grupy od pozostałych. Początków powstania czegoś na wzór obecnych herbów można doszukiwać się w Grecji, kiedy to greccy rzeźbiarze, na monetach lub pomnikach, kładli wyróżniające ich od innych znaki, można było porównać je do pieczęci czy herbowych znamion. W Afryce wzajemnie zawzięte w nienawiści pokolenia różnych szczepów, odznaczały się na czole i reszcie ciała różnobarwnymi znamionami, porównywalnymi do herbów rodowych, mających za zadanie odznaczeniem się ich krwi od innej. W Imperium Rzymskim, odpowiednicy dzisiejszej definicji rycerza, na pierścieniach nosili swoje rodzinne znaki, a u Gallów i innych północnych ludów, chorągwie i tarcze posiadały znaki osobiste lub odnoszące się do pokoleń[7].

Osobny artykuł: Herb.

Jednakże to co definiuje każdy herb to znak umieszczony na tarczy. Na zachodzie Europy w XII wieku pojawiły się pierwsze herby[1], bo właśnie wtedy we wszystkich krajach, herby zaczęły się pojawiać jako wizerunki pieczęci[8]. Początkowo przyjmowali je rycerze, potem zwyczaj ten przeniósł się na książąt i królów. W Polsce proces ten był odwrotny. Pierwsze herby pojawiły się u nas w XIII wieku na pieczęciach książęcych, a potem herby zaczęło przyjmować rycerstwo[1].

  • Niektóre z najstarszych polskich herbów szlacheckich.
  •  
    Herb szlachecki Świerczek. Najstarszym znanym wizerunkiem herbu jest pieczęć z 1220 roku. Według zachowanych dokumentów, posiadało go 39 rodów szlacheckich.
  •  
    Herb szlachecki Alabanda. Najstarszym znanym wizerunkiem herbu jest pieczęć z 1278 roku. Według zachowanych dokumentów, posiadało go 9 rodów szlacheckich.
  •  
    Herb szlachecki Topór. Najstarszym znanym wizerunkiem herbu jest pieczęć z 1282 roku. Według zachowanych dokumentów, posiadało go 639 rodów szlacheckich.
Osobny artykuł: Lista najstarszych polskich herbów.

Odmiany

edytuj
Osobny artykuł: Odmiana herbowa.

Obecnie panujący władca miał prawo wydawać tzw. odmiany herbowe. Robił to na przykład w przypadku uczczenia herbownego (osoby posiadającej herb), przypisując mu dodatkowe hełmy, korony lub boczne podniesienia na tarczy herbowej. Według powszechnie stosowanych w XIV wieku zasad, całość herbu należała oryginalnie do najstarszego syna, młodsi synowie natomiast przyjmowali różniące się nazwisko i stawali głowami „nowych rodzin”. Odznaczali się wstęgą skośną, pręgą skośną, lambelem lub jakimkolwiek innym dodatkiem – nad czym czuwał odpowiednio przystosowany do tego urząd. Uprawnione nieślubne dzieci, nosiły pamiątkę swojego uprawnienia, będącą dodatkiem w herbie kilkuzębnego lambelu, albo linii skośnej, skierowanej w prawą stronę – nad tym również czuwał urząd[9]. By móc odróżnić młodsze odmiany herbów od starszych, zaczęto dzielić tarczę na różne sposoby, tak, aby można było umieścić na nich większą liczbę godeł. Z końcem XIV wieku i początkiem XV wieku, powstały otulające tarczę labry. W samym XV wieku, zjawiły się boczne podniesienia. W XVI wieku rozpoczęto praktykowanie sztuki heraldycznej[10].

  • Przykład odmiany herbowej
  •  
  •  
  •  

Elementy herbu

edytuj

Od najdawniejszych czasów stałe elementy herbu to[11]:

W Polsce stałym elementem herbu było także zawołanie (proklama, proclamatio), która wyróżniała herb polski od zachodnioeuropejskiego[11]. We Francji oraz na Węgrzech istniał okrzyk bojowy[12].

Herb może również zawierać:

Tarcza herbowa zawiera rysunek nazywany godłem herbowym. Może ono być prostym podziałem tarczy na pola lub składać się z różnych kombinacji następujących elementów:

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ W przypisie podana liczba artykułów jest większa od liczby, podanej w tym artykule, ponieważ strona PetScan bierze też pod uwagę wszystkie kategorie. Ostatnio dodany artykuł na PetScan’ie: Bybel.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e Znamierowski 2004 ↓, s. 17.
  2. ↑ a b Znamierowski 2004 ↓, s. 18.
  3. ↑ a b Krakowskie Przedmieście 2019 ↓.
  4. ↑ Petscan ↓.
  5. ↑ a b Zamkomania ↓.
  6. ↑ PWN ↓.
  7. ↑ Niesiecki ↓, s. 468.
  8. ↑ Niesiecki ↓, s. 469.
  9. ↑ Niesiecki ↓, s. 471.
  10. ↑ Niesiecki ↓, s. 472.
  11. ↑ a b Szymański 2012 ↓, s. 653.
  12. ↑ Szymański 2012 ↓, s. 668.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Herb_szlachecki&oldid=75106831”
  NODES
Note 1