Język gruziński
Język gruziński (gruz. ქართული ენა, kartuli ena) – język kartwelski, używany przez ok. 4,2 mln osób głównie w Gruzji, gdzie jest językiem urzędowym, oraz przez dalsze 2,5 mln w Turcji, Rosji, USA i Europie, jak też przez niewielkie grupy w Iranie (tj. Gruzini ferejdańscy) i Azerbejdżanie (Ingilojcy). Jest też używany jako język literacki przez zamieszkujące Gruzję niewielkie wspólnoty etniczne, nieposiadające piśmiennictwa we własnych językach: przez Swanów, Megrelów i Lazów. Literacki język gruziński opiera się na mowie stolicy, Tbilisi, która zawiera w sobie wpływy różnych dialektów[1].
| Obszar |
Gruzja, Iran, Azerbejdżan, Turcja, Rosja i inne kraje | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
7,5 miliona | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Gruzja | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | ka | ||||||
| ISO 639-2 | geo/kat | ||||||
| ISO 639-3 | kat | ||||||
| IETF | ka | ||||||
| Glottolog | nucl1302 | ||||||
| Ethnologue | kat | ||||||
| GOST 7.75–97 | гру 158 | ||||||
| Linguist List | geor | ||||||
| WALS | geo | ||||||
| SIL | GEO | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Klasyfikacja, historia i rozwój piśmiennictwa
edytujJęzyk gruziński, wraz z językami swańskim, megrelskim oraz lazyjskim, tworzy południowokaukaską (zwaną też kartwelską) rodzinę językową, niegdyś błędnie łączoną z innymi rodzinami Kaukazu, stanowiąc najpowszechniej używany jej język.
Język gruziński zapisywany jest alfabetem gruzińskim, który pochodzi najprawdopodobniej od spółgłoskowego pisma syryjskiego. Gruziński ma bardzo długą tradycję piśmienniczą, sięgającą przynajmniej V w. Wśród gruzińskich badaczy panuje powszechne przekonanie, że pierwszy alfabet języka gruzińskiego powstał najpóźniej na przełomie IV i III w. p.n.e., za czasów króla Parnawaza I. Najstarszym zachowanym zabytkiem literatury jest powstały w V w. żywot św. Szuszanik, którego autorem jest Jakub Curtaweli, a uważanym za najważniejsze dzieło literatury gruzińskiej jest XII-wieczny epos Rycerz w tygrysiej skórze autorstwa Szoty Rustawelego. Język gruziński posiada też bardzo bogatą literaturę sakralną, której autorami nierzadko bywali gruzińscy władcy np.: Dawid IV Budowniczy.
W dziejach języka wyróżnia się dwa główne okresy: starogruziński V–XI w. oraz nowogruziński – od XII w.
Język gruziński zawiera również liczne zapożyczenia z licznych języków, z którymi miał kontakt na przestrzeni dziejów. Te obejmują m.in. język perski, turecki, grecki, łacinę, rosyjski czy wreszcie język angielski. Istnieją też pożyczki z innych języków Kaukazu, jak np.: z ormiańskiego kalaki „miasto”, osetyjskiego ludi „piwo”.
Do najwybitniejszych badaczy języka gruzińskiego zalicza się: Tamaza Gamkrelidzego, Arnolda Czikobawę oraz Georges'a Dumézila.
Dialektologia
edytujJęzyk gruziński jest silnie zróżnicowany pod względem dialektalnym. Istnieje 18 dialektów terytorialnych, podzielonych według wspólnych podobieństw na dwa główne zespoły – wschodni i zachodni, które pomimo dużych różnic są wzajemnie zrozumiałe. Językoznawcy gruzińscy wliczają do nich pozostałe etnolekty kartwelskie, w tym m.in. język swański, choć klasyfikacja ta uchodzi za umotywowaną bardziej politycznie niż lingwistycznie. Cechami charakterystycznymi dla dialektów regionalnych są m.in. występowanie y- i u- przed niektórymi samogłoskami (odpowiednik labializacji), obecność długich i krótkich samogłosek, używanie starogruzińskiego zrostku liczby mnogiej z -n-, zamiast współczesnego z -eb-, odmienne formy czasownikowe oraz odrębności leksykalne. Dialekty gruzińskie dzieli się na:
- północno-wschodnie – chewsurecki, pszawecki, tuszecki, chewski, mtiulecki
- wschodnie – kachetyjski, ingilojski, ferejdański, tianecki
- środkowe – kartlijski, dżawachecki, meschecki
- południowo-zachodnie – guryjski, adżarski, imerchewiański
- północno-zachodnie – imerecki, leczchumski, raczyjski
Do dialektów bywa zaliczany język judeo-gruziński, będący formą gruzińskiego z silnym wpływem słownictwa hebrajskiego.
Współczesny dialekt literacki ukształtował się w XIX–XX w. na podłożu narzeczy kartlijskiego i kachetyjskiego.
Charakterystyka gramatyczna
edytujJęzyk gruziński jest językiem aglutynacyjnym, o bogatej fonetyce. Występują tu często zbitki spółgłoskowe (np. mcvrtneli- trener). Posiada 28 spółgłosek z charakterystycznymi trójkami głosek dźwięcznych, bezdźwięcznych przydechowych i bezdźwięcznych wydechowych. Samogłosek ma tylko 5. Posiada siedem przypadków: mianownik, ergatyw, adwerbial (essivus), celownik, dopełniacz, narzędnik, oraz wołacz. Przymiotniki mają identyczną formę jak rzeczowniki. Przysłówki tworzy się, dodając do przymiotnika lub rzeczownika końcówkę adwerbialu. Zaimek I os. Sg me może wskazywać na pewne pokrewieństwo z językami indoeuropejskimi. Choć posiada ergatyw, w czasie teraźniejszym jest nominatywny. W odmianie czasowników używa tzw. screeve'u. Koniugacja czasowników jest bardzo złożona, z podziałem czasowników na statyczne i dynamiczne, przechodnie i nieprzechodnie, jedno- i wieloosobowe i in.
Rzeczownik
edytujJęzyk gruziński ma względnie prostą deklinację i nie rozróżnia rodzajów gramatycznych. Rzeczowniki, których rdzeń kończy się spółgłoską, mają w mianowniku końcówkę -ი (-i). U rzeczowników kończących się w mianowniku na inne samogłoski jest ona częścią rdzenia.
Przypadki
edytujJęzyk gruziński wykorzystuje siedem przypadków:
- სახელობითი (sakhelobiti) mianownik
Jest to słownikowa forma rzeczownika. W zależności od formy czasownika może oznaczać podmiot bądź dopełnienie bliższe zdania.
- მოთხრობითი (motkhrobiti) ergatyw/narratyw
Oznacza podmiot zdania dla niektórych form czasownika.
- მიცემითი (micebiti) celownik
Oznacza dopełnienie dalsze. W zależności od formy czasownika, także podmiot lub dopełnienie bliższe.
- ნათესაობითი (natesaobiti) dopełniacz
Oznacza własność, przynależność. Jego rola jest bardzo zbliżona do roli dopełniacza w języku polskim.
- მოქმედებითი (mokmedebiti) – narzędnik
Podobnie jak w języku polskim określa narzędzie, środek służący osiągnięciu czegoś. Na przykład კოვზით ვჭამ (k'ovzit vch'am) „jem łyżką”. Wyraża także obecność dodatku lub składnika. Np. ჩაი შაქრით (ch'ai shakrit) „herbata z cukrem”.
- ვითარებითი (witarebiti) adwerbial, essivus
Tworzy przysłówki z przymiotników. Np. წყნარად (cqnarad) „szybko” od წყნარი (cqnari) „szybki”. W przypadku rzeczowników odpowiada formom z przyimkiem „jako” w języku polskim lub jednej z form narzędnika w języku rosyjskim. Np. ვმუშაობ პროგრამისტად (wmuszaob programistad) „pracuję jako programista” (por. работаю программистом)
- წოდებითი (c'odebiti) wołacz
Funkcja podobna do wołacza w języku polskim. Używany rzadko, często w kontekście religijnym lub poetyckim[2].
- Wzór odmiany rzeczowników kończących się na spółgłoskę
spółgłoskowe przykład: k'ac- ("człowiek") Mianownik -i k'ac-i Narratyw -ma k'ac-ma Celownik -s k'ac-s Dopełniacz -is k'ac-is Narzędnik -it k'ac-it Adverbial -ad k'ac-ad Wołacz -o k'ac-o!
- Wzór odmiany rzeczowników kończących się na samogłoskę
Wśród tych rzeczowników trzeba wyróżnić dwa typy:
typ I – zmieniający swoją samogłoskę tematyczną (gł. rzeczowniki kończące się na -e lub -a) oraz
typ II – niezmieniający owej samogłoski, do którego należą rzeczowniki kończące się na -o, -u, -i oraz niektóre na -a lub -e.
samogłoskowe (I) przykład: mama- ("ojciec") samogłoskowe (II) przykład: Sakartvelo- ("Gruzja") Mianownik -Ø mama -Ø Sakartwelo Narratyw -m mama-m -m Sakartwelo-m Celownik -s mama-s -s Sakartwelo-s Dopełniacz -is * mam-is -s Sakartwelo-s Narzędnik -it * mam-it -ti Sakartwelo-ti Adwerbial -d mama-d -d Sakartwelo-d Wołacz -Ø mama! -Ø Sakartwelo!
- Porównanie nowej i starej deklinacji w liczbie mnogiej
Mimo że we współczesnym gruzińskim do tworzenia form liczby mnogiej używa się jedynie -eb-, można jednak spotkać – np. w poezji lub niektórych dialektach – deklinację starego typu, stosującą wrostek -n-.
deklinacja współczesna deklinacja archaiczna Mianownik k'ac-eb-i k'ac-n-i Narratyw k'ac-eb-ma k'ac-ta Celownik k'ac-eb-s k'ac-ta Dopełniacz k'ac-eb-is k'ac-ta Narzędnik k'ac-eb-it k'ac-ta Adverbial k'ac-eb-ad k'ac-ta Wołacz k'ac-eb-o! k'ac-n-o!
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Jozef Genzor, Jazyky sveta: história a súčasnosť, wyd. 1, Bratislava: Lingea, 2015, s. 214, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358 (słow.).
- ↑ Dodona Kiziria: Beginner's Georgian
Bibliografia
edytuj- B. T. Rudenko, Грамматика грузинского языка, Москва 1940
- K. Tschenkeli, Einfuehrung in die georgische Sprache, Zürich 1958
- H. I. Aronson, Georgian: a Reading Grammar, Bloomington 1990
- A. C. Harris, Georgian Syntax: A Study in Relational Grammar, Cambridge 1981