Języki kreolskie
Języki kreolskie[1] – ogólne określenie niepowiązanych ze sobą języków etnicznych rozwiniętych zazwyczaj na bazie języków europejskich kolonistów (głównie angielskiego, francuskiego, portugalskiego, hiszpańskiego czy niderlandzkiego) z dużym dodatkiem elementów przejętych z języków ludności tubylczej. Większość z nich powstała w czasach sprowadzania z Afryki do Ameryki czarnych niewolników, którzy pochodząc z różnych plemion posługiwali się między sobą uproszczoną formą języka narzuconego przez kolonistów. Kształtują się jako konsekwencja niepełnego opanowania języka[2]. Według często przytaczanej propozycji są to języki pidżynowe, które przeszły proces natywizacji (zostały przyjęte przez pewną grupę ludności jako język ojczysty)[3][4], choć część lingwistów (np. Salikoko Mufwene[5]) uznaje, że do kształtowania się języków kreolskich i pidżynowych może dochodzić w różnych okolicznościach. Języki kreolskie, w odróżnieniu od pidżynów, mają dobrze rozwinięte słownictwo i strukturę gramatyczną[6].
Wzrost zainteresowania językami kreolskimi nastąpił w latach 60. XX w.; wcześniej nie były przedmiotem bliższych badań, jako języki o niższym statusie społecznym[7]. Do lat 70. XX w. powszechnie zakładano, że języki kreolskie to pidżyny, które stały się językiem ojczystym jakiejś społeczności[8]. W wąskim ujęciu socjokulturowym języki kreolskie to przede wszystkim takie języki, które powstały wskutek kontaktów Europejczyków z ludnością tubylczą, pod wpływem ekspansji krajów zachodnich. Niekiedy jednak mianem tym określa się różnego rodzaju uproszczone języki handlowe, które zostały przyjęte jako języki ojczyste (jak np. języki malajskie we wschodniej Indonezji)[9]. Zasadność odnoszenia tego terminu do wschodnioindonezyjskich odmian malajskiego, o niejasnej proweniencji historycznej, budzi wątpliwości[10]. Wyróżnia się też języki kreolskie na bazie innych języków nieeuropejskich, np. swahili, japońskiego czy języków chińskich. W szerszym ujęciu zjawisko kreolizacji języków jest prawdopodobnie częstsze niż to się zakłada w tradycyjnych teoriach lingwistycznych. Pojawiają się bowiem dyskusje na temat kreolizacji w antycznej grece, która powstała na bazie przedindoeuropejskiego substratu oraz mowy indoeuropejskich przybyszów.
Powszechnie uważana za język kreolski lingua franca nie należy do języków kreolskich, ponieważ nigdy nie istniało społeczeństwo, które uznawałoby lingua franca za swój język rodzimy. Jak pisze prof. Witold Mańczak: „Należy położyć nacisk na zasadniczą różnicę między językami kreolskimi a lingua franca: języki kreolskie są językami ojczystymi danej ludności, a lingua franca nie”[11]. Języki wykazujące pewne cechy kreolskie, ale niewywodzące się z pidżynów, określane są mianem kreoloidów[12]. Przykładem kreoloidu jest niska forma angielszczyzny singapurskiej (singlish)[13]. Językami kreolskimi zajmuje się subdyscyplina językoznawstwa – kreolingwistyka[14].
Wybrane języki kreolskie
edytujZobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Krystyna Damm, Aldona Mikusińska (red.), Ludy i języki świata, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000 (PWN Leksykon), s. 120, ISBN 83-01-13070-9, OCLC 830240260 (pol.).
- ↑ David Gil, The Mekong-Mamberamo linguistic area, [w:] N.J. Enfield, Bernard Comrie (red.), Languages of Mainland Southeast Asia: The State of the Art, Berlin–München–Boston: Walter de Gruyter, 2015 (Pacific Linguistics 649), s. 266–355, DOI: 10.1515/9781501501685-008, ISBN 978-1-5015-0168-5, OCLC 909907686 (ang.), patrz s. 334.
- ↑ Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, s. 251, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
- ↑ James T. Collins, Ambonese Malay and Creolization Theory, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, Kementerian Pelajaran, Malaysia, 1980, s. 12, OCLC 977677021, Cytat: [...] it has been proposed that creoles are pidgin languages which have undergone expansion due to their becoming the mother tongues of certain populations. (ang.).
- ↑ Salikoko Mufwene: Pidgin and Creole Languages. Humanities.uchicago.edu. [dostęp 2010-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-03)]. (ang.).
- ↑ Peter Mühlhäusler, Overview of the pidgin and creole languages of Australia, [w:] Suzanne Romaine (red.), Language in Australia, Cambridge: Cambridge University Press, 1991, s. 159–173, DOI: 10.1017/CBO9780511620881.011, ISBN 978-0-511-62088-1, ISBN 978-0-521-33983-4, OCLC 776966869 [dostęp 2021-08-10] (ang.), patrz s. 160.
- ↑ Knapik i Chruszczewski 2023 ↓, s. 71.
- ↑ Slomanson 2024 ↓, s. 238.
- ↑ Hein Steinhauer, Malay in east Indonesia: the case of Larantuka (Flores), [w:] Hein Steinhauer (red.), Papers in Austronesian Linguistics No. 1, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1991 (Pacific Linguistics A-81), s. 177–195, DOI: 10.15144/PL-A81.177, ISBN 0-85883-402-2, OCLC 646958819 [dostęp 2023-01-06] (ang.), patrz s. 178.
- ↑ Slomanson 2024 ↓, s. 242.
- ↑ Leszek Bednarczuk (red.), Języki indoeuropejskie, t. II, Warszawa: PWN, 1988, s. 640.
- ↑ Jan Pokorný, Lingvistická antropologie: jazyk, mysl a kultura, Praha: Grada Publishing, 2009, s. 137, ISBN 978-80-247-6987-5 (cz.).
- ↑ Marcin Walczyński, Creoloids and the Typology of Contact Languages, „Anglica Wratislaviensia”, XLVI, 2008, s. 149–157 (ang.).
- ↑ Knapik i Chruszczewski 2023 ↓, s. 65.
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Unserdeutsch, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), (Creole), Malay-based, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-12-10] (ang.).
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Gorap, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ Gorap. Endangered Languages Project. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-04)]. (ang.).
- ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, North Moluccan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [zarchiwizowane z adresu 2016-04-02] (ang.).
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Kupang, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Larantuka, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Papuan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [zarchiwizowane z adresu 2019-04-19] (ang.).
- ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Sri Lankan Creole Malay, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 19, Dallas: SIL International, 2016 [zarchiwizowane z adresu 2016-05-11] (ang.).
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Cocos Islands, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-06-05] (ang.).
Bibliografia
edytuj
- Atlas języków. Pochodzenie i rozwój języków świata, Bernard Comrie (red.) i inni, Poznań: Atena, 1998, ISBN 83-85414-31-2, OCLC 749229608.
- Aleksandra R. Knapik, Piotr P. Chruszczewski, Kreolingwistyka w zarysie: Językowo-kulturowe mechanizmy przetrwania, rozwoju i dezintegracji, San Diego: Æ Academic Publishing, 2023 (Beyond Language 8), ISBN 978-1-68346-166-1, ISBN 978-1-68346-169-2, OCLC 1356757256 [dostęp 2024-10-12] (pol. • ang.).
- Peter Slomanson, Malayo-Polynesian contact languages in Southeast Asia and the creole controversy, [w:] K. Alexander Adelaar, Antoinette Schapper (red.), The Oxford Guide to the Malayo-Polynesian Languages of Southeast Asia, Oxford: Oxford University Press, 2024, s. 237–250, DOI: 10.1093/oso/9780198807353.003.0018, ISBN 978-0-19-880735-3, ISBN 978-0-19-253426-2, OCLC 1449546728 (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Creole. [w:] Ethnologue: Languages of the World [on-line]. [dostęp 2023-04-15]. (ang.).