Jan Brzechwa

Jan Brzechwa
Jan Lesman
pseud. Szer-Szeń, Inspicjent Brzeszczot
	; Jan Brzechwa (ok. 1945–1950)
Imię i nazwisko	Jan Wiktor Brzechwa
Data i miejsce urodzenia	15 sierpnia 1898 ; Żmerynka
Data i miejsce śmierci	2 lipca 1966 ; Warszawa
Narodowość	polsko-żydowska
Alma Mater	Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego
Dziedzina sztuki	literatura piękna; literatura dla dzieci i młodzieży
Epoka	dwudziestolecie międzywojenne; literatura współczesna
	Ważne dzieła
	Tańcowała igła z nitką; Akademia pana Kleksa;
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach

Jan Wiktor Brzechwa, pierwotnie Lesman, pseudonimy Szer-Szeń, Inspicjent Brzeszczot (ur. 15 sierpnia 1898^[a] w Żmerynce, zm. 2 lipca 1966 w Warszawie^[1]) – polski poeta i adwokat żydowskiego pochodzenia, autor bajek i wierszy dla dzieci, satyrycznych tekstów dla dorosłych, a także tłumacz literatury rosyjskiej.

Życiorys

Lata młodości

Był synem Aleksandra Stanisława Lesmana, który był inżynierem kolejowym i często zmieniał miejsce zamieszkania, oraz Michaliny z Lewickich^[b], nauczycielki francuskiego^[3]^[4]. Jego dziadkiem od strony ojca był Bernard Lesman, żydowski księgarz i wydawca, a także nauczyciel w Szkole Rabinów w Warszawie^[3].

Młodość spędził na Kresach Wschodnich. W latach 1907–1910 uczył się w gimnazjum handlowym w Kijowie^[3]. Następnie przeniósł się z rodziną do Warszawy, gdzie uczęszczał do gimnazjum Jeżewskiego^[3]. Po roku nauki w Warszawie wyjechał z siostrą do Petersburga, gdzie w 1916 r. zdał maturę^[3]^[c].

W 1916 r. wyjechał do rodziców do Kazania. Na uniwersytecie w Kazaniu rozpoczął studia na wydziale weterynarii, ale rzucił je i przeniósł się na polonistykę. Studia polonistyki również rzucił^[3]. W 1918 r. wraz z rodziną przyjechał do Polski i rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Jednocześnie z zapisaniem się na studia wstąpił do 36 pułku piechoty Legii Akademickiej i jako ochotnik uczestniczył w latach 1920–1921 w wojnie polsko-bolszewickiej^[4].

Działalność zawodowa

Z zawodu był adwokatem^[d]. W latach 1924–1939 był radcą prawnym ZAiKS-u. Był specjalistą w dziedzinie prawa autorskiego, które wybrał jako specjalizację studiów^[e].

Jako specjalista prawa autorskiego reprezentował w sądzie m.in. Zenona Przesmyckiego („Miriama”) w sprawie toczącej się przeciwko poecie Tadeuszowi Piniemu, który poprzez wydanie edycji dzieł Cypriana Kamila Norwida bez zgody właściciela praw autorskich, Przesmyckiego, naruszył jego prawa do spuścizny po Norwidzie.

Po II wojnie światowej Brzechwa powrócił do zawodu prawnika, był m.in. radcą prawnym w Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”; jednocześnie działał w PEN Clubie. Był również członkiem rzeczywistym Międzynarodowej Komisji Prawa Autorskiego^[8].

Rodzina

Był wnukiem warszawskiego księgarza i wydawcy Bernarda Lesmana i stryjecznym bratem poety Bolesława Leśmiana, który wymyślił jego pseudonim artystyczny: Brzechwa (nawiązanie do części strzały^[f]).

Był trzykrotnie żonaty^[9]. Pierwszą żoną była Maria Sunderland, drugą Karolina Lentowa, z domu Meyer, a trzecią Janina Serocka, z domu Magajewska (1915–1989)^[10]. Jego jedyna córka, Krystyna Brzechwa (ur. 1928, z pierwszą żoną) została malarką, absolwentką warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych^[11]. Córkę poznał, gdy miała dziewięć lat, podczas pogrzebu Bolesława Leśmiana^[12].

Twórczość

Jeszcze jako nastolatek zadebiutował w 1915, kiedy to opublikował swoje pierwsze wiersze w piotrogrodzkim „Sztandarze” oraz w kijowskich „Kłosach Ukraińskich”. Nie wiązał jednak wówczas swej przyszłości z karierą pisarską – chciał zostać prawnikiem.

Po demobilizacji w 1920 i rozpoczęciu studiów prawniczych zaczął dorabiać jako autor tekstów satyrycznych oraz piosenek i skeczy. Współpracował wówczas z takimi znanymi kabaretami, jak m.in.: Qui Pro Quo, Czarny Kot czy Morskie Oko. Posługiwał się najczęściej pseudonimami „Szer-Szeń” oraz „Inspicjent Brzeszczot”.

W 1926 ogłosił tom poezji Oblicza zmyślone. Pierwszy tomik wierszy dla dzieci – Tańcowała igła z nitką wydano w 1938 (w tym tomiku znalazły się takie popularne do dziś wiersze, jak: Pomidor, Żuraw i czapla, czy też Na straganie). Rok po wydaniu pierwszego tomu z wierszami dla dzieci, w 1939 wydano tom Kaczka dziwaczka (m.in. wiersze: Znaki przestankowe i Sójka).

Podczas II wojny światowej (tuż przed jej wybuchem mieszkał w Warszawie przy ul. Żurawiej 35^[13]) uniknął wywózki do getta czy obozu zagłady, mimo iż się nie ukrywał; był wówczas robotnikiem rolnym w gospodarstwie na Służewcu^[14].
Na ten okres przypada jeden z najważniejszych okresów twórczości bajkopisarza – napisał on w tym czasie takie utwory, jak m.in. Akademia pana Kleksa czy Pan Drops i jego trupa. Dwie książki kontynuujące Akademię... (Podróże pana Kleksa i Tryumf pana Kleksa) napisał kolejno w 1961 i w 1965.

Brzechwa był zaprzyjaźniony z grafikiem Janem Marcinem Szancerem, autorem licznych ilustracji do jego tekstów. W latach 50. XX w. pisał socrealistyczne wiersze propagandowe, gloryfikujące partię (do której sam nie należał) i ustrój socjalistyczny (np. Marsz, Głos Ameryki). W latach późniejszych nie angażował się w twórczość polityczną, uchodził za biernego kontestatora ustroju. W 1964 podpisał list pisarzy polskich, protestujących przeciwko listowi 34, wyrażając protest przeciwko uprawianej na łamach prasy zachodniej oraz na falach dywersyjnej rozgłośni radiowej Wolnej Europy, zorganizowanej kampanii, oczerniającej Polskę Ludową^[15].

Tłumaczył z języka rosyjskiego, m.in. utwory Aleksandra Puszkina, Siergieja Jesienina i Władimira Majakowskiego.

Autor komentarza do ustawy o prawie autorskim z 1926 (książka przygotowywana do druku w 1939 ocalała w formie egzemplarzy korekty drukarskiej).

Zmarł z przyczyn naturalnych 2 lipca 1966 w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera 2C–6–4)^[16]^[17].

Utwory

1926 – Oblicza zmyślone
1929 – Talizmany
1932 – Trzeci krąg
1935 – Piołun i obłok
1938 – Tańcowała igła z nitką (z innymi wierszami takimi jak Pomidor, Żuraw i czapla czy Na straganie)
1939 – Kaczka dziwaczka (z innymi wierszami takimi jak Znaki przestankowe czy Sójka)
1945 – Baśń o korsarzu Palemonie
1946 – Akademia pana Kleksa
1946 – Pan Drops i jego trupa
1946 – Przygody Pchły Szachrajki
1946 – Ptasie plotki
1946 – Opowiedział dzięcioł sowie
1947 – Baśń o stalowym jeżu (wyd. Łódź 1947, ilustracje Anna Chamiec)
1948 – Na wyspach Bergamutach
1948 – Przygody rycerza Szaławiły
1951 – Uczymy się chodzić
1953 – Teatr Pietruszki
1953 – Brzechwa dzieciom
1953 – Wagary
1953 – Szelmostwa lisa Witalisa
1954 – Bajki i baśnie
1955 – Rozstrzygnięcie konkursu
1955 – Wiersze wybrane
1957 – Magik
1958 – Wyssane z nogi
1958 – Sto bajek
1958 – Gdy owoc dojrzewa – powieść na motywach autobiograficznych
1961 – Podróże pana Kleksa
1964 – Śmiechu warte
1965 – Od baśni do baśni
1965 – Tryumf pana Kleksa
1967 – Miejsce dla kpiarza
1968 – Opowiadania drastyczne
1968 – Liryka mego życia

Nagrody

1954 – Nagroda miasta Stalinogród
1956 – Nagroda Prezesa Rady Ministrów
1965 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia

Odznaczenia

1953 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski^[18]
1955 – Medal 10-lecia Polski Ludowej^[19]
1964 – Order Sztandaru Pracy I klasy^[20]
1965 – Złota odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy”^[21]

Ekranizacje

Z tym tematem związana jest kategoria: Filmowe adaptacje utworów Jana Brzechwy.

Brzechwa w piosenkach

1995 – Grzegorz Turnau: To tu, to tam – teksty utworów W prowincjonalnym małym mieście i Marta
1997 – Grzegorz Turnau: Tutaj jestem – teksty utworów Wzdłuż ulic, 24 smutki, Niebo i ziemia i Słowicza
2012 – Le Moor: – tekst utworu Taktowne umieranie

Zobacz też

Wykaz literatury uzupełniającej: Jan Brzechwa.

Uwagi

↑ Istnieją niejasności co do roku urodzenia poety. Większość encyklopedii podaje rok urodzenia 1900; sytuację tę tłumaczy Janusz Odrowąż-Pieniążek, dyrektor Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, w liście opublikowanym w „Gazecie Wyborczej” w 2000 (nr 195 z 22 sierpnia):
Posiadamy niezbite dowody na to, że urodził się w Żmerynce na Podolu 15 sierpnia 1898 r., co stwierdzał własnoręcznie choćby w podaniu o weryfikację jako członka ZAIKS-u dnia 1 września 1945 r. Aliści po drugim małżeństwie z osobą znacznie od siebie młodszą zaczął Brzechwa podawać datę 1900 i to tak konsekwentnie, że dziś we wszystkich encyklopediach i słownikach PWN, a nawet w podstawowym wydawnictwie IBL „Współcześni pisarze polscy i badacze literatury” figuruje rok urodzenia 1900 i jakoś nikogo nie zdziwiło, że debiutował, mając lat 15.
↑ W nekrologu podano „z Korenfeldów Michalina Lesmanowa wdowa po ś.p. Aleksandrze”^[2].
↑ Według innych źródeł, w latach 1907–1913 uczył się w Kijowie^[4], a następnie w Zakładzie Naukowo-Wychowawczym Ojców Jezuitów w Chyrowie^[4]^[5], po czym zdał maturę w Petersburgu^[4]. Jednak w zachowanych sprawozdaniach Zakładu Naukowo-Wychowawczego Ojców Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1913/1914^[6] oraz za lata szkolne 1914/15 i 1915/16^[7] nie ma nazwiska Lesman na imiennych listach uczniów.
↑ Zawodowo posługiwał się nazwiskiem metrykalnym; zob. Lista adwokatów Okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Warszawa 1938, s. 31 – Jan Lesman.
↑ W 1939 opracował komentarz do prawa autorskiego.
↑ Porównaj hasło „brzechwa” w Encyklopedii Staropolskiej.

Przypisy

↑ Brzechwa Jan, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-02] .
↑ Nekrolog Michaliny Lesmanowej, „Kurjer Warszawski. Wydanie wieczorne”, R.113 nr 113, 25 kwietnia 1933, s. 8 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f MariuszM. Urbanek MariuszM., Bajkopisarz w adwokackiej todze, [w:] PrzemysławP. Polański (red.), Brzechwa. Poeta w adwokackiej todze, Księgarnia beck.pl, s. 4–6, ISBN 978-83-8291-040-7 [dostęp 2024-11-18] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e TomaszT. Lerski TomaszT., Adwokat Jan Lesman (1898–1966) znany jako pisarz Jan Brzechwa – w pięćdziesięciolecie śmierci, „Palestra”, 7-8, palestra.pl, 2016 [dostęp 2024-09-15] .
↑ BeataB. Bednarz BeataB., Zakład Ojców Jezuitów w Chyrowie we wspomnieniach wychowanków, „Cravovia Leopolis”, 3 (112), 2023, s. 48–56 [dostęp 2024-09-22] .
↑ Sprawozdanie Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1913/14, Przemyśl 1914, s. 103-107 .
↑ Sprawozdanie Zakładu naukowo-wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1914/15 i 1915/16, Przemyśl 1916, s. 11,91-93 .
↑ Jan Brzechwa. bn.org.pl, 1 lipca 2016. [dostęp 2020-12-21].
↑ DonataD. Subbotko DonataD., Brzechwy życie niebajkowe [online], Wyborcza.pl, 31 maja 2013 [dostęp 2016-12-29] .
↑ Akta Urzędu Bezpieczeństwa jak plotkarski magazyn. Życie Jana Brzechwy pod obserwacją [online], przystanekhistoria.pl, 23 maja 2023 [dostęp 2024-01-30] .
↑ Krystyna Brzechwa, córka znanego autora wierszy dla dzieci, będzie w Iłży [online], Ewschodnia.eu, 30 kwietnia 2013 [dostęp 2016-12-29] .
↑ AgnieszkaA. Dajbor AgnieszkaA., Jan Brzechwa nie lubił dzieci i miał obsesję na punkcie kobiety, która została jego trzecią żoną [online], Viva.pl, 22 października 2022 [dostęp 2023-04-22] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-16] .
↑ Spis abonentów warszawskiej sieci telefonów Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej i rządowej warsz. sieci okręgowej 1938/1939. Cz. 1: Spis abonentów prywatnych w porządku alfabetycznym. Warszawa, ul. Marszałkowska 3-5-7: Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna, 1938, s. 193. [dostęp 2021-12-26]. Cytat: 9 55 34 Jan Lesman, literat, Żurawia 35.
↑ Pół wieku temu zmarł Jan Brzechwa. Dzieje.pl, 2016-07-01. [dostęp 2022-08-01].
↑ Dziennik Polski, rok XX, nr 111 (6303), 12 maja 1964 roku, s. 2.
↑ Tadeusz Sobieraj: Orły Niepodległości. Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie w setną rocznicę jego powstania (1912–2012). Ząbki: Apostolicum, 2012, s. 97. ISBN 978-83-7031-808-6.
↑ Wyszukiwarka cmentarna – Warszawskie cmentarze.
↑ M.P. z 1953 r. nr 93, poz. 1254.
↑ M.P. z 1955 r. nr 70, poz. 888.
↑ Wręczenie odznaczeń w Belwederze. „Nowiny”, s. 2, nr 170 z 20 lipca 1964.
↑ Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, nr 11, 30 czerwca 1965, s. 7.

Bibliografia

Janusz R.J.R. Kowalczyk Janusz R.J.R., Jan Brzechwa [online], culture.pl [dostęp 2024-09-22] .

[1] Istnieją niejasności co do roku urodzenia poety. Większość encyklopedii podaje rok urodzenia 1900; sytuację tę tłumaczy Janusz Odrowąż-Pieniążek, dyrektor Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, w liście opublikowanym w „Gazecie Wyborczej” w 2000 (nr 195 z 22 sierpnia):
Posiadamy niezbite dowody na to, że urodził się w Żmerynce na Podolu 15 sierpnia 1898 r., co stwierdzał własnoręcznie choćby w podaniu o weryfikację jako członka ZAIKS-u dnia 1 września 1945 r. Aliści po drugim małżeństwie z osobą znacznie od siebie młodszą zaczął Brzechwa podawać datę 1900 i to tak konsekwentnie, że dziś we wszystkich encyklopediach i słownikach PWN, a nawet w podstawowym wydawnictwie IBL „Współcześni pisarze polscy i badacze literatury” figuruje rok urodzenia 1900 i jakoś nikogo nie zdziwiło, że debiutował, mając lat 15.

[4] W nekrologu podano „z Korenfeldów Michalina Lesmanowa wdowa po ś.p. Aleksandrze”^[2].

[10] Według innych źródeł, w latach 1907–1913 uczył się w Kijowie^[4], a następnie w Zakładzie Naukowo-Wychowawczym Ojców Jezuitów w Chyrowie^[4]^[5], po czym zdał maturę w Petersburgu^[4]. Jednak w zachowanych sprawozdaniach Zakładu Naukowo-Wychowawczego Ojców Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1913/1914^[6] oraz za lata szkolne 1914/15 i 1915/16^[7] nie ma nazwiska Lesman na imiennych listach uczniów.

[11] Zawodowo posługiwał się nazwiskiem metrykalnym; zob. Lista adwokatów Okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Warszawa 1938, s. 31 – Jan Lesman.

[12] W 1939 opracował komentarz do prawa autorskiego.

[14] Porównaj hasło „brzechwa” w Encyklopedii Staropolskiej.

[epwn-2] Brzechwa Jan, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-02] .

[3] Nekrolog Michaliny Lesmanowej, „Kurjer Warszawski. Wydanie wieczorne”, R.113 nr 113, 25 kwietnia 1933, s. 8 .

[Urbanek-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f MariuszM. Urbanek MariuszM., Bajkopisarz w adwokackiej todze, [w:] PrzemysławP. Polański (red.), Brzechwa. Poeta w adwokackiej todze, Księgarnia beck.pl, s. 4–6, ISBN 978-83-8291-040-7 [dostęp 2024-11-18] .

[Palestra-6] TomaszT. Lerski TomaszT., Adwokat Jan Lesman (1898–1966) znany jako pisarz Jan Brzechwa – w pięćdziesięciolecie śmierci, „Palestra”, 7-8, palestra.pl, 2016 [dostęp 2024-09-15] .

[Bednarz-7] BeataB. Bednarz BeataB., Zakład Ojców Jezuitów w Chyrowie we wspomnieniach wychowanków, „Cravovia Leopolis”, 3 (112), 2023, s. 48–56 [dostęp 2024-09-22] .

[sprawozdanie_1913_1914-8] Sprawozdanie Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1913/14, Przemyśl 1914, s. 103-107 .

[sprawozdanie_1914_1916-9] Sprawozdanie Zakładu naukowo-wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1914/15 i 1915/16, Przemyśl 1916, s. 11,91-93 .

[13] Jan Brzechwa. bn.org.pl, 1 lipca 2016. [dostęp 2020-12-21].

[15] DonataD. Subbotko DonataD., Brzechwy życie niebajkowe [online], Wyborcza.pl, 31 maja 2013 [dostęp 2016-12-29] .

[16] Akta Urzędu Bezpieczeństwa jak plotkarski magazyn. Życie Jana Brzechwy pod obserwacją [online], przystanekhistoria.pl, 23 maja 2023 [dostęp 2024-01-30] .

[17] Krystyna Brzechwa, córka znanego autora wierszy dla dzieci, będzie w Iłży [online], Ewschodnia.eu, 30 kwietnia 2013 [dostęp 2016-12-29] .

[18] AgnieszkaA. Dajbor AgnieszkaA., Jan Brzechwa nie lubił dzieci i miał obsesję na punkcie kobiety, która została jego trzecią żoną [online], Viva.pl, 22 października 2022 [dostęp 2023-04-22] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-16] .

[19] Spis abonentów warszawskiej sieci telefonów Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej i rządowej warsz. sieci okręgowej 1938/1939. Cz. 1: Spis abonentów prywatnych w porządku alfabetycznym. Warszawa, ul. Marszałkowska 3-5-7: Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna, 1938, s. 193. [dostęp 2021-12-26]. Cytat: 9 55 34 Jan Lesman, literat, Żurawia 35.

[20] Pół wieku temu zmarł Jan Brzechwa. Dzieje.pl, 2016-07-01. [dostęp 2022-08-01].

[21] Dziennik Polski, rok XX, nr 111 (6303), 12 maja 1964 roku, s. 2.

[22] Tadeusz Sobieraj: Orły Niepodległości. Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie w setną rocznicę jego powstania (1912–2012). Ząbki: Apostolicum, 2012, s. 97. ISBN 978-83-7031-808-6.

[23] Wyszukiwarka cmentarna – Warszawskie cmentarze.

[24] M.P. z 1953 r. nr 93, poz. 1254.

[25] M.P. z 1955 r. nr 70, poz. 888.

[26] Wręczenie odznaczeń w Belwederze. „Nowiny”, s. 2, nr 170 z 20 lipca 1964.

[27] Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, nr 11, 30 czerwca 1965, s. 7.

[a]

[1]

[b]

[3]

[4]

[c]

[d]

[e]

[8]

[f]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[2]

[5]

[6]

[7]