Kałusz
Kałusz (ukr. Калуш) – miasto na Ukrainie, w obwodzie iwanofrankiwskim, siedziba rejonu kałuskiego.
| |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||
| Powierzchnia |
65 km² | ||||
| Wysokość |
290 m n.p.m. | ||||
| Populacja (2019) • liczba ludności |
| ||||
| Nr kierunkowy |
380 3472- | ||||
| Kod pocztowy |
77301—77312 | ||||
Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego  | |||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||
 49°01′N 24°22′E/49,016667 24,366667
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Miasto królewskie lokowane w 1534 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[2]. Następnie znajdowało się w zaborze austriackim (Galicja) od 1772 do 1918 roku. Powróciło do Polski po upadku Austro-Węgier, na krótko znajdując się pod administracją ZUNR (listopad 1918 – marzec 1919), od 1939 roku pod okupacją radziecką, 1941 – niemiecką, 1945 – na powrót radziecką, od 1991 – pod administracją ukraińską.
Znajduje tu się stacja kolejowa Kałusz, położona na linii Stryj – Iwano-Frankiwsk (odcinek dawnej Galicyjskiej Kolei Transwersalnej).
Historia
edytuj
W roku 1469 król Kazimierz Jagiellończyk ufundował w leżącej w dobrach królewskich wsi Kałusz katolicki kościół parafialny. W 1549 roku na polecenie króla Zygmunta Augusta hetman wielki koronny Mikołaj Sieniawski lokował w tym miejscu miasto. Cztery lata później Zygmunt August za zasługi nadał Kałusz i przyległości hetmanowi Sieniawskiemu i jego potomkom w linii męskiej. Miasto w tym czasie było ośrodkiem wydobycia soli, nawiązuje do tego herb miasta przedstawiający poza literą K i półksiężycem 3 bałwany soli. W 1595 roku liczące około 55 domów miasto złupili Turcy[potrzebny przypis]. Tu też rozegrały się zwycięskie bitwy wojsk polskich: hetmana Jana Sobieskiego z Tatarami Selim Gereja w 1672 i Andrzeja Potockiego z Turkami w 1675 roku. Miasto rozwijało się do roku 1770, gdy wyludniła je zaraza. W 1782 roku miasto zajęli Austriacy.
W 1905 otwarto nowy szpital w Kałuszu[3].
W II Rzeczypospolitej stolica powiatu w województwie stanisławowskim. W 1914 roku pobudowano w Kałuszu nowoczesną kopalnię eksploatacji soli potasowych i kainitu, która jednak – ze względu na wybuch pierwszej wojny światowej – produkcję rozpoczęła dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W 1922 roku otwarto siostrzaną kopalnię w Stebniku koło Drohobycza[4].
II wojna światowa
edytujII wojna światowa wstrząsnęła życiem mieszkańców Kałusza, wśród których przeważali górnicy, kupcy, rzemieślnicy. Sowieci zajęli miasto 21 września 1939 roku, a w 1940 wywieźli w głąb Rosji polskich mieszkańców miasta. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej miasto przeszło pod okupację niemiecką. W październiku 1941 roku Niemcy dokonali morderstw tysięcy Żydów z Kałusza i okolic, a w kwietniu 1942 roku wywieźli z miejscowego getta pozostałych do obozu w Bełżcu lub przenieśli ich (w sierpniu) do obozu w Stanisławowie. Zaciąg Ukraińców do niemieckiej dywizji SS Galizien organizował w Kałuszu Ukrainiec Izydor Pigulak. 3 listopada 1943 roku Niemcy rozstrzelali w Kałuszu 18 ukraińskich uczniów szkoły handlowej, a 6 maja 1944 roku 42 innych Ukraińców.
W latach 1941–1945 z rąk nacjonalistów ukraińskich z OUN-UPA zginęło 50 Polaków[5], w tym ks. Jan Ciapała ze zgromadzenia orionistów[6]. Kałusz został 24 lipca 1944 r. wyzwolony przez 11 Karpacką Dywizję Piechoty AK w ramach Akcji Burza[7]. W roku 1945 po wytyczeniu nowych granic, polskich mieszkańców Kałusza przymusowo przesiedlono do Polski w jej nowych granicach, w tym wielu do Gryfina[8].
Zabytki
edytuj- zamek[9] – w 1661 r. odnotowano istnienie niewielkiego zamku otoczonego wałem;
- zamek w Chocinie[10][11];
- ratusz;
- kościół św. Walentego - murowany, neogotycki, z wieżą, zbudowany w 1841 r. na miejscu dawnego, drewnianego, konsekrowany w 1842 r., rozbudowany w 1912 r., zamknięty w 1945 r., oddany katolikom w 1999 r., wyremontowany przez ks. Krzysztofa Panasowca i parafian, rekonsekrowany w 2008 r.[12][13] Obraz Matki Bożej Królowej Korony Polskiej, namalowany przez Stanisława Batowskiego-Kaczora dla świątyni kałuskiej i wywieziony po II wojnie światowej, znajduje się obecnie w kościele pw. Narodzenia NMP w Gryfinie[14];
- cerkiew Ofiarowania Pańskiego;
- dom kultury;
- cmentarz żydowski[15].
-
Ratusz -
Kościół św. Walentego -
Cerkiew Ofiarowania Pańskiego -
Dom kultury -
Rada miejska
Sport
edytujDo 1939 w mieście działał polski klub piłkarski TESP Kałusz. Współcześnie mieści się tu klub FK Kałusz.
Ludzie związani z miastem
edytuj- Hryhorij Cehłynski – ukraiński działacz społeczny, pedagog i pisarz, urodzony w Kałuszu
- Wasyl Fedoryszyn – ukraiński zapaśnik w stylu wolnym, urodzony w Kałuszu
- Leopold Hauser – polski prawnik, działacz społeczny, poeta, urodzony w Kałuszu,
- Jurij Izdryk – ukraiński pisarz, poeta, eseista i tłumacz, urodzony w Kałuszu
- Emil Krcha – polski malarz, postimpresjonista, urodzony w Kałuszu,
- Juliusz Majerski – polski malarz, abstrakcjonista, urodzony w Kałuszu,
- Stanisław Podgórski – polski malarz, pejzażysta, urodzony w Kałuszu,
- Ołeh Psyuk – ukraiński raper, członek zespołu Kalush, urodzony w Kałuszu,
- Bolesław Wilhelm Pytel – pułkownik piechoty Wojska Polskiego, urodzony w Kałuszu,
- Bohdan Rubczak – ukraiński poeta i literaturoznawca, urodzony w Kałuszu
- Franciszek Jan Smolka – polski prawnik, działacz społeczny, prezydent parlamentu Austro-Węgier; twórca Kopca Unii Lubelskiej (Lwów), urodził się w Kałuszu w 1810 r.,
- Jonasz Stern – polski malarz, grafik i pedagog, urodzony w Kałuszu,
- Baltazar Szopiński – polski prawnik, kolekcjoner dzieł tatrzańskich, zmarły w Kałuszu.
Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (ratujący Żydów w Kałuszu):
edytuj- Na ukraińskiej liście Sprawiedliwych:
- Josyp, Michalina i Jan Dowbenkowie (rodzina polsko-ukraińska)[16][17][18][19]
- Tekla Korba[20]
- Mykoła, Jewdokija i Andrij Pankowyczowie[21][22][23][24]
- Na polskiej liście Sprawiedliwych:
Pobliskie miejscowości
edytujMiasta partnerskie
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ Чисельність населення (за оцінкою) на 1 вересня 2019 року // Головне управління статистики в Івано-Франківській області
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 168.
- ↑ Kronika. Nowy szpital w Kałuszu. „Kurjer Stanisławowski”, 1026, 21 maja 1905, s. 2.
- ↑ Seweryn Przybylski, Kresy Wschodnie Rzeczypospolitej: opisy i obrazy przeszłości, Lwów 1926, s. 242-247.
- ↑ Henryk Komański, Szczepan Siekierka, Eugeniusz Różański, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939–1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 108, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661.
- ↑ JAN CIĄPAŁA — MARTYROLOGIUM [online], www.swzygmunt.knc.pl [dostęp 2023-04-10].
- ↑ Kedyw Okręgu Stanisławów AK. [online], www.dws-xip.com [dostęp 2023-04-10].
- ↑ Stowarzyszenie Wspólnota Polska, STUDIO EM, STOWARZYSZENIE WSPÓLNOTA POLSKA POLECA: Gryfińskie Koło Wspólnoty Polskiej zbiera dary dla Ukrainy [online], wspolnotapolska.org.pl [dostęp 2023-04-10] (pol.).
- ↑ Kałusz. [dostęp 2013-08-15].
- ↑ Władysław Łozińskim Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku, 1903, str. 98
- ↑ Chocin nad Łomnicą, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 601.
- ↑ KAŁUSZ. Kościół p.w. św. Walentego (1841 - 1845). Iwano-Frankiwski obw., Kałuszski r-n | Kościoły i kaplice Ukrainy [online], rkc-in-ua.translate.goog [dostęp 2023-04-10].
- ↑ Kałusz [online], www.rkc.lviv.ua [dostęp 2023-04-10].
- ↑ Kościół [online], www.parafia.nar.gryfino.ehost.pl [dostęp 2023-04-10].
- ↑ Jewish cemetery in Kalush
- ↑ Dovbenko Josef & Michalina ; Son: Jan. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-28]. (ang.).
- ↑ ДОВБЕНКО ЙОСИП. righteous.jew.org.ua. [dostęp 2024-06-28]. (ukr.).
- ↑ ДОВБЕНКО МІХАЛИНА. righteous.jew.org.ua. [dostęp 2024-06-28]. (ukr.).
- ↑ ДОВБЕНКО ЯН. righteous.jew.org.ua. [dostęp 2024-06-28]. (ukr.).
- ↑ Korba Teklya. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-28]. (ang.).
- ↑ Pankovich Nikolai & Yevdokia ; Son: Andrei. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-28]. (ang.).
- ↑ ПАНКОВИЧ МИКОЛА. righteous.jew.org.ua. [dostęp 2024-06-28]. (ukr.).
- ↑ ПАНКОВИЧ ЄВДОКІЯ. righteous.jew.org.ua. [dostęp 2024-06-28]. (ukr.).
- ↑ ПАНКОВИЧ АНДРІЙ. righteous.jew.org.ua. [dostęp 2024-06-28]. (ukr.).
- ↑ Płaksej Zachariasz & Bronisława ; Daughter: Kisielewska Paulina (Płaksej). collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-06-28]. (ang.).
- ↑ Historia rodziny Płaksejów. sprawiedliwi.org.pl. [dostęp 2024-06-28]. (pol.).
Linki zewnętrzne
edytuj- СТАРИЙ КАЛУШ.
- Kałusz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 720.
- Kałusz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 46.
- Zamek w Kałuszu
- Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona
- https://sites.google.com/site/karpatiretro/