Kolonia urzędnicza w Katowicach-Ligocie
Kolonia urzędnicza w Katowicach-Ligocie (pierwotnie Wojewódzka Kolonia Urzędnicza[1]) – kolonia urzędnicza w Katowicach, położona w kwartale ulic: Panewnickiej, Piotrowickiej, Śląskiej i Wileńskiej, w dzielnicy Ligota-Panewniki. Tworzą ją funkcjonalistyczne wille powstałe w latach 1936–1939 z indywidualnym podejściem do każdej z nich, zaprojektowane przez miejscowych architektów.
| Kolonia Katowic | |
 Fragment kolonii w rejonie skrzyżowania ulic Śląskiej i Piotrowickiej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miasto | |
| Dzielnica | |
| Data założenia |
1936–1939 |
Położenie na mapie Katowic  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
 50°13′24″N 18°58′01″E/50,223250 18,967028
| |
Kolonia z założenia powstała dla urzędników pracujących w centrum Katowic, a inwestorem był Śląski Urząd Wojewódzki. Funkcjonalistyczne budynki wpisane są do gminnej ewidencji zabytków miasta Katowice.
Lokalizacja
edytujKolonia urzędnicza położona jest w katowickiej dzielnicy Ligota-Panewniki[2], w jej części zwanej Nową Ligotą[1], w rejonie m.in. ulic: Wileńskiej, Mazowieckiej, Pomorskiej, Poleskiej, Śląskiej, Małopolskiej i Huculskiej[1]. Znajduje się ona ok. 6 km na południe od centrum miasta, w pobliżu stacji kolejowej Katowice Ligota[3].
Wzdłuż ulicy Poleskiej znajdują się dwa przystanki autobusowe ZTM-u: Ligota Wileńska i Ligota Poleska. Ponadto przystanki położone są przy głównych ulicach otaczających kolonię, tj. Panewnickiej i Piotrowickiej[4]. Przy VII Liceum Ogólnokształcącym im. Harcerzy Obrońców Katowic w Katowicach położona jest stacja wypożyczalni rowerów miejskich Metrorower nr 27431[5].
Historia
edytujUtworzenie po I wojnie światowej i powstaniach śląskich autonomicznego województwa śląskiego z siedzibą w Katowicach zakończyło stagnację, która nastąpiła w budownictwie rezydencjonalnym. Obszar Katowic dla potrzeb budowy nowych budynków, w tym mieszkalnych, był w tym okresie jednak niewystarczający, dlatego też w 1924 roku miasto powiększono m.in. o Ligotę[6].
Dla prawidłowego funkcjonowania miasta potrzebny był plan urbanistyczny, dlatego też w 1935 roku władze Katowic wraz z Towarzystwem Urbanistów Polskich i Stowarzyszeniem Architektów Polskich rozpisały konkurs na plan regulacji i przebudowy. Zakładał on m.in. inwestycje na nowo przyłączonych terenach[6]. W wyniku tego konkursu wyłoniono plan autorstwa Władysława Czarnockiego i Mariana Spychalskiego, który zakładał silną urbanizację terenu miasta poprzez zabudowę działek wewnętrznych i podwyższenie wysokości zabudowy. Do ważniejszych zrealizowanych założeń tego planu należała budowa kolonii urzędniczej[3], a za najkorzystniejszą lokalizację na nowe osiedle wskazano tereny na południu Katowic[3].
Pomysłodawcą, a także głównym inwestorem kolonii, był Urząd Wojewódzki Śląski[3]. Teren pod budowę kolonii o powierzchni 20 ha został sprzedany 3 lutego 1930 roku przez Dyrekcję Kopalń Księcia Pszczyńskiego za kwotę 1,25 mln ówczesnych złotych[7] na mocy uchwały Śląskiej Rady Wojewódzkiej z 1929 roku[8]. Następnie opracowano plan parcelacji gruntu wraz ze szczególnym uwzględnieniem przebiegu ulic i podziałem terenu na poszczególne działki budowlane[9].
Z powodu światowego kryzysu gospodarczego opóźniły się prace przy budowie kolonii, a wojewoda śląski Michał Grażyński próbował zaciągnąć kredyty na ten cel w Szwajcarii. Pierwsza próba zakończyła się niepowodzeniem. Starania o przyznanie nowych środków trwały kilka lat i dopiero w styczniu 1933 roku pozytywnie rozpatrzono wniosek o przyznanie pożyczki z funduszu dla bezrobotnych. Udzieliło jej Ministerstwo Opieki Społecznej z przeznaczeniem na wypłaty dla robotników budujących drogi w kolonii[10].
W marcu 1933 roku powołano Kierownictwo Budowy Wojewódzkiej Parceli w Panewnikach (Nowa Ligota)[7] i jeszcze w tym samym roku rozpoczęto wyrąb lasu pod kolonię[9]. Następnie doprowadzono sieć wodociągową z centrum Katowic, wybudowano kanalizację wraz z oczyszczalną ścieków, którą zlokalizowano przy ulicy Śląskiej, a także wytyczono ulice[7]. Prace przy budowie kanalizacji ukończono w pierwszym kwartale 1936 roku[10], a wraz z zabudową oczyszczalni ścieków przygotowano tereny do budowy kolonii[11]. W tym samym roku wydzielono 193 działki budowlane[10]. Tereny Ligoty do tego czasu zostały dość dobrze zaopatrzone w podstawową infrastrukturę: zmodernizowaną sieć dróg i kolei, transport zbiorowy oraz sieć kanalizacyjną i wodociągową[3].
W czasie przygotowania terenu pod inwestycję zmieniła się też sama koncepcja kolonii, gdyż pierwotnie zakładano, że będzie to kolonia złożona z tanich domów robotniczych. Powstały nawet plany autorstwa Tadeusza Michejdy, lecz Urząd Wojewódzki w 1933 roku odstąpił od budowy tanich gotowych kolonii robotniczych. Zostały ustalone nowe wytyczne, które zakładały przekazanie inicjatywy w prywatne ręce wspierane odpowiednią polityką terenową i kredytową. Wytyczne te miały się stać pewnym wzorcem dla przyszłych inwestycji o podobnym charakterze[9].
Prócz konieczności zapewnienia mieszkań licznym urzędnikom przyjeżdżającym na Górny Śląsk z różnych regionów Polski[3] powstanie kolonii miało też wymiar propagandowy. Autonomiczne województwo śląskie dysponowało dużym na ówczesne warunki budżetem umożliwiającym tego typu inwestycje, co sprzyjało budowie obiektów z nowoczesną, często awangardową architekturą, a dzielnica urzędnicza w Ligocie także takie zadanie miała spełniać[10]. Nazwy ulic, które z założenia miały być manifestacją polskości, nadano od nazw regionów geograficznych ówczesnej Polski (ulice: Śląska, Wielkopolska, Pomorska, Mazowiecka, Wileńska, Poleska i Małopolska) lub od nazw grup etnicznych (ulice: Kaszubska, Huculska i Mazurska)[12]. Nadanie takich nazw sprawiło, że obszar kolonii w tym okresie zwyczajowo nazywano „miniaturową Polską”[13].
Funkcjonalistyczne domy na terenie kolonii urzędniczej w katowickiej Ligocie zostały wzniesione w latach 1936–1939[1]. Do wybuchu II wojny światowej zabudowano 89 z wytyczonych do tego czasu 193 działek, które wbrew pierwotnym założeniom nie należały do szeregowych urzędników, a do ludzi bogatych, głównie przedstawicieli wolnych zawodów[14], jak m.in.: lekarzy, architektów, inżynierów czy artystów[8], co spowodowane było wysoką ceną parceli[14]. Stąd też kolonia ta dla urzędników była tylko z nazwy[10]. Wille te zamieszkiwane były z biegiem czasu przez takie znane osoby, jak m.in.: Karol Stryja, Olgierd Łukasiewicz czy biskup Bolesław Kominek[8].
W okolicy kolonii, po wschodniej stronie ulicy Piotrowickiej zlokalizowano funkcjonalistyczny budynek szkolny[15] dla jej potrzeb[16]. Został on wzniesiony w latach 1936–1938, a rozbudowano go w latach 50. XX wieku[16]. Budynek ten, położony przy ulicy Panewnickiej 13, jest siedzibą VII Liceum Ogólnokształcącego im. Harcerzy Obrońców Katowic w Katowicach[17].
Realizację kolonii urzędniczej w Ligocie przerwała II wojna światowa[18]. Pierwotny układ urbanistyczny został zaś zakłócony przez realizacje niemieckie z tego czasu, a także przez późniejsze inwestycje. W środkowej części kolonii wzniesiono wówczas kilka bloków dwukondygnacyjnych o dużo większej kubaturze[19] i z dwuspadowymi dachami, zwane potoczne „stodołami”[20]. Nowe wille w tym czasie zajęli niemieccy dygnitarze[20].
Zabudowę kolonii urzędniczej kontynuowano po II wojnie światowej i na ogół powstały domy niezakłócające charakteru kolonii z wyjątkiem bloku mieszkalnego na skrzyżowaniu ulic Panewnickiej i Piotrowickiej[19]. Pozostałe wolne działki zabudowano do lat 60. XX wieku[21]. Większość zabytkowych funkcjonalistycznych budynków kolonii zachowała się do współczesnych czasów[18].
Charakterystyka
edytujArchitektura
edytujKolonia urzędnicza w Katowicach-Ligocie jest największym zespołem willowym powstałym w okresie międzywojennym w Katowicach[22], a także najbardziej reprezentatywnym dla architektury willowej Katowic tego czasu[11]. Budynki zostały wzniesione w czasie dominacji w architekturze Katowic trendu funkcjonalizmu z widocznym dążeniem ku większej swobodzie, efektywności rozwiązań i zaspokajaniu potrzeb jej użytkowników[23].
Z założenia kolonia ta miała się stać idealną dzielnicą miasta przemysłowego – zarówno pod względem urbanistycznym, jak i też architektonicznym, dlatego też regulamin zakładał wysoki standard zabudowy kolonii[23]. Zawierał on szczegółowe warunki zabudowy działek wraz z maksymalną dopuszczalną wysokością zabudowy oraz określeniem dopuszczalnego procentowego udziału powierzchni zabudowy w obrębie działki[14]. Uwagę zwracają dwa punkty regulaminu: siódmy – „Wykonanie budynków, które wyglądem swym zeszpeciłyby charakter kolonii, jest zabronione” oraz ósmy – „Wszystkie widoczne części budynków należy wykonać i utrzymać równie starannie”[12]. Przestrzeganie tych warunków nadzorowały władze wojewódzkie[12].
Zespół powstałych tutaj wilii jest bardzo zróżnicowany, lecz we wszystkich obiektach widoczne jest twórcze podejście do poszczególnych rozwiązań[23]. Stosowano tutaj takie elementy jak tarasy, duże balkony, obszerne przeszklenia (także z witrażami) oraz ryzality[14]. Wszystkie domy posiadają tarasy i balkony skierowane na południe, a duże okna mają na celu wpuszczenie jak najwięcej światła słonecznego[24]. Do prac wykończeniowych i detali wykorzystano wysokiej jakości materiały[24]. Poszczególne domy zostały zaprojektowane przez miejscowych architektów[1].
Funkcjonalistyczne domy na terenie kolonii, a także budynki z czasu II wojny światowej wpisane są do gminnej ewidencji zabytków miasta Katowice, zaś fragment kolonii ograniczony ulicami: Panewnicką, Piotrowicką, Mazowiecką, Wielkopolską i Kaszubską objęty jest strefą ochrony konserwatorskiej ustalonej na podstawie przepisów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego uchwalonego przez Radę Miasta Katowice 27 lipca 2009 roku[2].
Urbanistyka
edytujKolonia urzędnicza w Katowicach-Ligocie w założeniu miała być wzorcową dzielnicą mieszkaniową zbudowaną według zasad nowoczesnej urbanistyki z nawiązaniem do idei „miasta-ogrodu”[14], zwłaszcza w wersji pierwotnej, która zakładała usytuowanie w centrum kolonii placu-ogrodu[11]. Założenie to powstało na terenie w kształcie podobnym do trapezu, zamkniętym ulicami: Panewnicką, Śląską, Piotrowicką i Wileńską[8]. Aleja Wielkopolska została zaprojektowana jako główna oś południkowa, łącząca ulicę Śląską z rejonem skrzyżowania ulic Panewnickiej i Piotrowickiej, która przecinała symetrycznie równoleżnikowe ulice: Małopolską, Huculską, Poleską, Mazowiecką, Kaszubską i Mazurską[15]. Z założenia aleja Wielkopolska miała być osiedlowym deptakiem[8]. Szachownicowy układ ulic podyktowany został względami ekonomicznymi – starano się jak najpełniej wykorzystać powierzchnię kolonii[25]. Ulice mają różną szerokość, wynoszącą od 11 do 15 metrów. Pierwotnie były one pokryte żwirem, a wzdłuż nich zamontowano krawężniki[7]. Kolonia w Katowicach-Ligocie jest zaliczana do najlepiej rozplanowanych osiedli willowych w Polsce w okresie międzywojennym[15].
Działki wydzielone pod budowę domów stykają się z ogrodami, tworząc zielone przestrzenie. Każda zaś ulica została obsadzona drzewami: głogu (ul. Mazowiecka i Pomorska), lipami (ul. Poleska), jarzębinami (ul. Kaszubska) lub akacjami (al. Wielkopolska)[14][26].
Z biegiem czasu układ urbanistyczny kolonii został zmodyfikowany. Częściowo zabudowano aleję Wielkopolską oraz zniknął plac centralny[18].
Przykłady architektury funkcjonalistycznej na terenie kolonii
edytuj| Nazwa | Adres | Okres powstania | Projektant | Charakterystyka | Źródła |
|---|---|---|---|---|---|
| Willa dr. Bolesława Mroczkowskiego | Ul. Mazowiecka 1 | 1937 | Lucjan Sikorski | Willa została zaprojektowana na rzucie odcinka okręgu jako budynek dwukondygnacyjny, symetryczny, z dwoma tarasami i płaskim dachem | [14][23] |
| Willa przy ulicy Mazowieckiej 11 | Ul. Mazowiecka 11 | 1936–1938 | Henryk Glaesel | Willa charakteryzuje się dominującym w elewacji ogrodowej zaokrąglonym, przeszklonym ryzalitem zwieńczonym zadaszonym tarasem | [14] |
| Willa dr. Włodzimierza Kowala | Ul. Mazowiecka 16 | 1937 | Kazimierz Sołtykowski | Willa składa się z dwóch zróżnicowanych wysokościowo prostopadłościanów o dużych powierzchniach, gładkich ścianach i zgrupowanych przeszkleniach klatki schodowej; budynek charakteryzuje się surowością formy oraz kubicznością układu | [14][23][27] |
| Willa Antoniego Pająka | Ul. Poleska 16 | 1938 | Henryk Glaesel | Willa o wielopłaszczyznowej, plastycznej elewacji oraz dynamicznej kompozycji | [14][28] |
| Willa Ryszarda Holleka | Ul. Poleska 26 | 1938 | Henryk Firla | Willa z rozczłonkowaną elewacją, charakterystyczną, przeszkloną pionową bryłą klatki schodowej oraz narożnymi oknami | [14] |
Galeria
edytuj
|
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e Barciak, Chojecka i Fertacz 2012 ↓, s. 673.
- ↑ a b Urząd Miasta Katowice: Miejski System Zarządzania-Katowicka Infrastruktura Informacji Przestrzennej. Zabytki. emapa.katowice.eu. [dostęp 2023-03-19]. (pol.).
- ↑ a b c d e f Krukowiecka-Brzęczek 2016 ↓, s. 112.
- ↑ Zarząd Transportu Metropolitalnego: Lista przystanków: Katowice. rj.metropoliaztm.pl. [dostęp 2023-03-19]. (pol.).
- ↑ Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia, Mapa - Rower Metropolitalny [online], metrorower.transportgzm.pl [dostęp 2024-03-03] (pol.).
- ↑ a b Łakomy 2019 ↓, s. 298.
- ↑ a b c d Płonka 2010 ↓, s. 138.
- ↑ a b c d e Tomasz Borówka: Z cyklu "Przedwojenna deweloperka z godnością": Osiedle urzędnicze w Ligocie. Modernistyczny archipelag willi na przedmieściu Katowic. www.slazag.pl, 2022-07-06. [dostęp 2023-03-18]. (pol.).
- ↑ a b c Krukowiecka-Brzęczek 2016 ↓, s. 113.
- ↑ a b c d e Płonka 2010 ↓, s. 139.
- ↑ a b c Odorowski 2013 ↓, s. 306.
- ↑ a b c Odorowski 2013 ↓, s. 307.
- ↑ Płonka 2010 ↓, s. 150.
- ↑ a b c d e f g h i j k Krukowiecka-Brzęczek 2016 ↓, s. 114.
- ↑ a b c Kasprzyk 1996 ↓, s. 58.
- ↑ a b Kasprzyk 1996 ↓, s. 236.
- ↑ VII Liceum Ogólnokształcące im. Harcerzy Obrońców Katowic, Kontakt [online], 7lo.katowice.pl [dostęp 2023-03-19] (pol.).
- ↑ a b c Krukowiecka-Brzęczek 2016 ↓, s. 115.
- ↑ a b Kasprzyk 1996 ↓, s. 12.
- ↑ a b Kasprzyk 1996 ↓, s. 31.
- ↑ Kasprzyk 1996 ↓, s. 32.
- ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 305.
- ↑ a b c d e Łakomy 2019 ↓, s. 300.
- ↑ a b Płonka 2010 ↓, s. 142.
- ↑ Płonka 2010 ↓, s. 140.
- ↑ Płonka 2010 ↓, s. 141.
- ↑ Odorowski 2013 ↓, s. 312.
- ↑ Kasprzyk 1996 ↓, s. 169.
Bibliografia
edytuj- Antoni Barciak, Ewa Chojecka, Sylwester Fertacz (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 2, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012, ISBN 978-83-87727-29-1.
- Maria Kasprzyk, Studium historyczno-urbanistyczne Katowic w granicach administracyjnych. Ligota. Tom I Tekst, Opublikowano w: Miejski System Zarządzania – Katowicka Infrastruktura Informacji Przestrzennej. Zabytki, Kraków: Pracownie Konserwacji Zabytków „ARKONA” Sp. z o.o. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej, 1996 (pol.).
- Anna Krukowiecka-Brzęczek, Katowicka Ligota. Historia rozwoju przestrzennego. Wstęp do badań, „Wiadomości Konserwatorskie” (47), Warszawa: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, 2016, s. 106-119, ISSN 0860-2395 (pol.).
- Katarzyna Łakomy, Budownictwo willowe na terenie Katowic po roku 1914 (problemy konserwacji, modernizacji i kontekstu architektoniczno-krajobrazowego), „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddział PAN w Krakowie”, 47, Kraków: Instytut Architektury Krajobrazu, Politechnika Krakowska, 2019, s. 297-311, ISSN 2450-0038 (pol.).
- Waldemar Odorowski, Architektura Katowic w latach międzywojennych 1922-1939, wyd. drugie, Katowice: Muzeum Śląskie w Katowicach, 2013, ISBN 978-83-62593-44-6 (pol.).
- Grzegorz Płonka (red.), Zarys dziejów Ligoty i Panewnik: od zarania do czasów współczesnych, Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 2010, ISBN 978-83-7164-621-8, OCLC 670291340 (pol.).