Komisje porządkowe cywilno-wojskowe

Komisje porządkowe cywilno-wojskowe – kolegialne organy administracji terenowej (o charakterze samorządowym) w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Komisje porządkowe zostały powołane do życia przez Sejm Czteroletni i działały w latach 1789–1795. Składały się z komisarzy, wybieranych na dwuletnią kadencję na sejmikach gospodarczych przez szlachtę danego obszaru, a po 1791 roku, kiedy uchwalono Prawo o miastach, także z trzech komisarzy miejskich. Ostatecznie ich skład wynosił szesnastu członków w Koronie Królestwa Polskiego i piętnastu w Wielkim Księstwie Litewskim. Powoływano je dla różnych jednostek podziału terytorialnego państwa: województw (np. Wielkopolska), ziem (np. Mazowsze), powiatów (Litwa i część Korony). Decyzje podejmowano w nich większością głosów, a minimalny skład potrzebny do działania wynosił trzy osoby.

Komisje porządkowe podlegały komisjom rządowym policji, skarbowej, wojskowej i edukacji, a także królowi w Straży Praw i sejmowi. Do ich kompetencji należał nadzór nad handlem, rzemiosłem, komunikacją, rolnictwem, opieką społeczną i ochroną przeciwpożarową, szkolnictwem, kontrola ruchu ludności, statystyka demograficzna, a także pobór podatków, rekrutacja poborowych, zakwaterowanie żołnierzy i ich zaopatrzenie, nadzór nad stanem dróg i mostów. W trybie sądowym Komisje orzekały w sprawach między wojskiem a cywilami. Przejęły tym samym kompetencje starostów (których urząd zlikwidowano), a także sejmików, jako urzędów samorządu lokalnego. Ogółem w Rzeczypospolitej powołano 72 komisje, z czego 49 w Koronie i 23 na Litwie. Należał do nich obowiązek zestawienia liczby osób uprawnionych do udziału w sejmikach i ich zapisanie w księdze ziemiańskiej, osobnej dla każdego powiatu i ziemi.

W roku 1792 większość Komisji zostało zlikwidowanych przez władze Konfederacji targowickiej, jednakże część z nich wznowiła swoją działalność podczas insurekcji kościuszkowskiej. Ostatecznie przetrwały do III rozbioru Polski (w 1795).

Bibliografia

• Witkowski, W., Historia administracji w Polsce 1764-1989, Warszawa 2007
• Kalinka W., Sejm Czteroletni, t. 1, 2, Warszawa 1991;
• Korzon T., Komisye Porządkowe cywilno-wojskowe wojewódzkie i powiatowe w latach 1790-1792, „Ateneum”, t. 25-28, 1882;
• Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794), t. 5, Warszawa 1897;
• L. Ratajczyk, Rola wojska Rzeczypospolitej w kształtowaniu kultury politycznej Sejmu Czteroletniego [w:] Dzieje kultury politycznej w Polsce, Warszawa 1977.
• Wielebska Z., Krakowska komisja porządkowa cywilno-wojskowa (1789-1794) [w:] „Rocznik Historyczno-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, R. 12, Kraków 1987, s. 187-197.
• Zahorski A., Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie zaborów, Warszawa 1959.
• Andrzej Grabski i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa 1966.
• Jerzy Gordziejew Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego (1789-1792) Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2010.
• Jędrzejewski P., Akta Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych, "Krakowski Rocznik Archiwalny", t. IX, 2013, s. 129-157.

Linki zewnętrzne

• Komisje Porządkowe w Koronie – źródła. dziedzictwo.polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-16)].
• Komisje Porządkowe na Litwie. autary.iig.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-02)].
• Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe, czyli zapomniana rewolucja Sejmu Wielkiego
• Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa Ziemi Lubelskiej i Powiatu Urzędowskiego jako instytucja administracyjno-samorządowa
• Tadeusz Mizia, Komisje porządkowe cywilno-wojskowe a szkolnictwo parafialne w okresie Sejmu Czteroletniego
• Barbara Sobolowa, Wielkopolskie komisje porządkowe cywilno-wojskowe a szkolnictwo parafialne