Kornelia (matka Grakchów)
Kornelia, łac. Cornelia (zm. ok. 100 p.n.e.) – rzymska arystokratka, córka Scypiona Afrykańskiego Starszego, żona Tyberiusza Semproniusza Grakchusa, matka Tyberiusza i Gajusza Grakchów, znana pod mianem „matki Grakchów”.
 XIX-wieczna grafika przedstawiająca Kornelię z synami | |
| Data śmierci |
ok. 100 p.n.e. |
|---|---|
| Rodzice | |
| Małżeństwo | |
| Dzieci | |
| Krewni i powinowaci |
Publiusz Korneliusz Scypion (brat), Scypion Afrykański Młodszy (zięć) |
Uważana za pierwszą Rzymiankę, o której wiadomo, że odgrywała istotną rolę w swoich czasach. W pewnym stopniu wpływała na działalność polityczną swoich synów. Dobrze wykształcona, gromadziła wokół siebie elitę intelektualną ówczesnego Rzymu. Zarazem oddana rodzinie i wychowaniu dzieci, stała się wzorem rzymskiej matrony.
Życiorys
edytuj
Pochodziła z rodu patrycjuszowskiego, była młodszą córką Scypiona Afrykańskiego Starszego i jego żony, Emilii Tertii[1], dokładna data jej narodzin nie jest znana[2]. W młodym wieku poślubiła dużo starszego od siebie Tyberiusza Semproniusza Grakchusa[a]. Małżeństwo z politykiem o wielkich zdolnościach i świetnie rozwijającej się karierze było zapewne zaplanowane przez jej ojca[b], który ponadto hojnie ją wyposażył[c][3].
Związek z Grakchusem uchodził za udany, mąż miał ją darzyć mocnym uczuciem, co odzwierciedlała późniejsza legenda, wedle której świadomie wybrał śmierć, by ocalić żonę[d][4]. Kornelia urodziła dwanaścioro dzieci (sześciu synów, sześć córek), lecz tylko troje z nich dożyło dojrzałości – dwaj synowie, Tyberiusz i Gajusz, oraz córka Sempronia, która około 152 roku poślubiła Scypiona Afrykańskiego Młodszego[5].
Po śmierci męża (154) nie zdecydowała się na ponowne zamążpójście, choć jej uroda, wykształcenie i koligacje sprawiały, że nie brakowało kandydatów do jej ręki[e]. Wśród nich znalazł się jeden z przedstawicieli dynastii Ptolemeuszy – Ptolemeusz VIII, przebywający wówczas w Rzymie, władca Cyrenajki, skonfliktowany ze swoim bratem i poddanymi. Zapewne liczył na to, że mariaż ten wzmocni poparcie elit republiki dla jego sprawy[6]. Kornelia odrzuciła jednak jego propozycję, uważając związek z obcym monarchą za hańbiący dla rzymskiego społeczeństwa[f]. Poświęciła się wychowaniu dzieci, na które, wedle przekazu Plutarcha, miała wielki i dodatni wpływ, szczególnie na Tyberiusza i Gajusza, bardzo do niej przywiązanych[7]. Starała się swoich synów otaczać wykształconymi ludźmi, sprowadzała dla nich także greckich nauczycieli[8], wychowując ich zarazem w duchu tradycji starorzymskich[9].
Po śmierci Tyberiusza (133) opuściła na stałe Rzym. Zamieszkała w willi w Misenum. Czas poświęcała na zajęcia umysłowe, korespondencję i spotkania z przyjaciółmi, ludźmi z elity umysłowej republiki, jak również greckimi filozofami, których gościła. Tam też doszły do niej wieści o śmierci Gajusza (122)[10]. Zmarła około 100 roku[11].
Rola polityczna
edytuj
Kornelia była pierwszą Rzymianką, o której wiadomo, że z pewnością odgrywała znaczącą rolę w swoich czasach[2]. Jej wysoka pozycja społeczna wynikała z pochodzenia i koligacji – znaczenia i sława ojca (a także zięcia) oraz przynależności (poprzez małżeństwo) do jednego z najznaczniejszych rodów plebejskich – jak również z zalet osobistych, nieprzeciętnej inteligencji, wykształcenia[12]. Przysłuchiwała się dysputom „kręgu Scypiona” – uczonych przyjaciół swego zięcia[13]. Sama również organizowała spotkania, które gromadziły elitę intelektualną Rzymu tych czasów[14].
W trakcie karier politycznych Tyberiusza i Gajusza zapewne popierała ich zamysły, niektóre źródła podają, że miała podsycać ambicje synów[g], jednakże nie we wszystkim się z nimi zgadzała – jej sprzeciw budziły zbyt gwałtowne działania. Najpewniej kierowała nią świadomość tego, że w ten sposób może wzrosnąć niechęć do Grakchów i, co za tym szło, niebezpieczeństwo dla rodziny. Nie jest do końca pewne, czy angażowała się w czynne działania, jakkolwiek wywierała pewien wpływ na synów oraz częściowo na zięcia. Wedle niektórych przekazów, to właśnie za sprawą jej nalegań Gajusz Grakchus, będący wówczas trybunem ludowym, miał wycofać propozycję ustawy wymierzonej w Marka Oktawiusza (przeciwnika jego brata) a zakazującej piastowania wszelakich urzędów tym obywatelom, którzy zostali usunięci przez lud z zajmowanych wcześniej stanowisk[15].
Niektóre przekazy zawierają także poważniejsze posądzenia: o otrucie, razem z córką, zięcia Scypiona Afrykańskiego Młodszego, gdy ten zmierzał do wystąpienia przeciw reformie Tyberiusza oraz posyłanie Gajuszowi żołnierzy w przebraniach żniwiarzy. Prawdopodobnie były to jednak historie rozpowszechniane przez wrogów Grakchów, którzy chcieli zniesławić zarówno ich, jak i ich matkę. Możliwe, że pojawiły się już w następnych pokoleniach, nie zaś wśród współczesnych Kornelii i jej synom[16].
Wzór
edytuj
Pośmiertnie została uczczona spiżowym posągiem[h], który umieszczono w portyku Metellusa, otaczającym świątynie Jowisza Statora i Junony Regina w Rzymie[17]. Na jego kamiennym piedestale wyryto prostą inskrypcję: „Cornelia Africani fi(lia) Gracchorum (mater)”[i][18]. U schyłku republiki rzeźba została przeniesiona przez Oktawiana do ukończonego około 33 roku p.n.e. portyku Oktawii. Zachowanie tego posągu można uznać za wyraz oficjalnego spojrzenia na rolę kobiety w społeczeństwie rzymskim[19]. Wedle opisu Pliniusza przedstawiała Kornelię w pozycji siedzącej, w sandałach bez rzemyków, na co zwrócił uwagę[18]. Zachował się z niej jedynie piedestał[11], odkryty w 1878 roku, choć kształt liter z inskrypcji może wskazywać na to, że posąg wykonano później niż w II wieku p.n.e. lub też sam napis pochodzi z jednej z jego późniejszych kopii[18]. Ta niezachowana rzeźba uznawana jest za jedyny posąg Rzymianki, który powstał w czasach republiki, przy pominięciu podobizn heroin żyjących w okresie królewskim i wczesnorepublikańskim[20].
Kornelię, bardziej znaną pod mianem „matki Grakchów”, powszechnie uznawano za jedną z najszlachetniejszych Rzymianek. Otaczał ją nimb legendy, jak również szacunek ze względu na jej ojca oraz synów. Stała się wzorem matrony dla współczesnych i potomnych, porównywano ją do Penelopy. Podkreślano jej wielkoduszność, poświęcenie i męstwo, jak również przywiązanie do dzieci[21]. Świadectwem tego były liczne anegdoty, najczęściej o niepewnej wiarygodności. Wedle jednej z nich, podczas wizyty arystokratki z Kampanii, chwalącej się piękną biżuterią, Kornelia miała wskazać na swoje dzieci i odrzec, że one są jej klejnotami, a innych nie potrzebuje[22]. Kornelia była także symbolem nieszczęśliwej matki, która jednak potrafiła panować nad bólem po straconych dzieciach, zachowując dumę z dokonań synów, o czym miał świadczyć sposób jej opowiadania o nich[23].
Skupienie przez nią wokół siebie szerokiego kręgu przyjaciół najprawdopodobniej było powszechnie akceptowane, bowiem nie występowała przeciw ówczesnemu porządkowi i nie angażowała się w intrygi polityczne, przekazywała też wartości, jakich oczekiwano od rzymskich kobiet, nie kwestionując męskiej dominacji w społeczeństwie (w swoich mowach miała skupiać się na uwypuklaniu zasług mężczyzn ze swojej rodziny, nie zaś własnych). Plutarch, który w jednym ze swoich pism o małżeństwie zalecał, by żona nie miała własnych przyjaciół, lecz tych samych co mąż, opisując Kornelię odstąpił od tego poglądu, czyniąc z niej wyjątkowy przykład kobiety[24].
Znane były jej listy, czy też ich fragmenty, z podziwem wyrażał się o nich Cyceron[25]. Uważał, że Kornelia korzystnie wpływała na swoich synów, stając się wzorem wymowy dla nich (stwierdził, że nie tyle zostali wychowani na jej kolanach, co poprzez rozmowy z nią)[26]. Podobnie Kwintylian, określając styl jej listów jako wykwintny, dostrzegał wpływ sposobu w jaki się wyrażała na zdolności oratorskie Tyberiusza i Gajusza[27]. W zachowanych częściach dzieła De viris illustribus Korneliusza Neposa znajdują się dwa fragmenty jej listu do Gajusza, lecz ich autentyczność jest niepewna[28]. Przyjmując ich prawdziwość, uznaje się je niekiedy za najstarszą zachowaną pisemną wypowiedź Rzymianki[29]. Seneka Filozof przywoływał postać Kornelii w utworach kondolencyjnych, które napisał dla dwóch arystokratek, Marcji i Helwii[30].
Uwagi
edytuj- ↑ Krawczuk 1992 ↓, s. 135 podał, że różnica wieku między nimi wynosiła około trzydziestu lat.
- ↑ Zieliński 1989 ↓, s. 347 podał, że plan takiego mariażu Scypion wyraził w swoim testamencie. Podobnie Krawczuk 1992 ↓, s. 136 stwierdził, iż małżeństwa miało miejsce już po jego śmierci.
- ↑ Każda z jego córek miała otrzymać 50 talentów, z czego pierwszą połowę tej sumy w dniu ślubu, a drugą po śmierci matki, zarządzającej resztą posagu, Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 81. Krawczuk 1992 ↓, s. 136 podał, że drugą część posagu stanowiły zobowiązania dłużników.
- ↑ Wedle przekazu Waleriusza Maksymusa pewnego dnia Tyberiusz miał zauważyć dwa węże, wślizgujące się do jego domu (lub do małżeńskiego łoża). Uznając to za proroczy znak, poprosił o interpretację wróżbitów. Ci przekazali mu, że los tych istot jest zapowiedzią losów gospodarzy domu – jeśli śmierć poniesienie samiec węża, to umrze on sam, a jeśli samica, to jego żona. Tyberiusz sam zabił samca i zmarł po kilku dniach. O opowieści tej wspominał również Cyceron, miała pochodzić od samego Gajusza Semproniusza Grakchusa, Kobiety 1973 ↓, s. 427–428; Grimal 1990 ↓, s. 172; Krawczuk 1992 ↓, s. 135.
- ↑ Fakt uzyskania przez Kornelię wykształcenia był rzadkim przypadkiem wśród córek ówczesnej rzymskiej arystokracji, być może wynikał z sympatii do greckiej kultury w rodach Scypionów i Emiliuszy oraz wpływu na nią atmosfery domu ojcowskiego i jego gości, Krawczuk 1992 ↓, s. 137.
- ↑ Wedle odosobnionego poglądu badacza antyku L.M. Günthera, opowieść Plutarcha o Kornelii odrzucającej możliwość sięgnięcia po tytuł królowej, należy uznać za element tradycji, która starała się bronić jej syna, Tyberiusza, przed posądzeniem o antyrepublikanizm, Grabowski 2012 ↓, s. 189.
- ↑ Podobno żaliła się im, iż jest znana tylko jako „teściowa Scypiona” (lub „córka Scypiona, który pokonał Hannibala”), a wolałaby, aby dzięki ich aktywności mówiono o niej „matka Grakchów”, Krawczuk 1992 ↓, s. 137, Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 82.
- ↑ Część autorów podaje, że był wykonany z brązu, patrz: Krawczuk 1992 ↓, s. 140, Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 82, Ostrowski 1999 ↓, s. 120.
- ↑ „Kornelia, córka Afrykańczyka, matka Grakchów”, Grimal 1990 ↓, s. 171.
Przypisy
edytuj- ↑ Krawczuk 1992 ↓, s. 136; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 81; Słownik kultury 2012 ↓, s. 276.
- ↑ a b Grimal 1990 ↓, s. 171.
- ↑ Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 81; OCD 2012 ↓, s. 376.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 172; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 82; Besala 2010 ↓, s. 209.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 172; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 82; OCD 2012 ↓, s. 376.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 173; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 82; OCD 2012 ↓, s. 376; Grabowski 2012 ↓, s. 168, 170.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 173; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 82; Besala 2010 ↓, s. 209; Słownik kultury 2012 ↓, s. 276.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 172; Krawczuk 1992 ↓, s. 137.
- ↑ Zieliński 1989 ↓, s. 347.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 174; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 83–84; OCD 2012 ↓, s. 376.
- ↑ a b OCD 2012 ↓, s. 376.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 172; Słownik kultury 2012 ↓, s. 276.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 172.
- ↑ Cary i Scullard 1992 ↓, s. 375.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 173; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 82–83; OCD 2012 ↓, s. 376.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 173–174; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 82.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 171; Ostrowski 1999 ↓, s. 120; Besala 2010 ↓, s. 210.
- ↑ a b c Ostrowski 1999 ↓, s. 121.
- ↑ Grimal 1990 ↓, s. 174; Besala 2010 ↓, s. 210.
- ↑ Ostrowski 1999 ↓, s. 120.
- ↑ Krawczuk 1992 ↓, s. 140; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 81, 84; Ostrowski 1999 ↓, s. 121; Besala 2010 ↓, s. 210; Słownik kultury 2012 ↓, s. 276
- ↑ Kobiety 1973 ↓, s. 219; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 82.
- ↑ Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 81.
- ↑ Grzelak-Krzymianowska 2018 ↓, s. 258–259.
- ↑ Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 83; OCD 2012 ↓, s. 376.
- ↑ Wiśniewska 2014 ↓, s. 86.
- ↑ Kobiety 1973 ↓, s. 259; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 82.
- ↑ Kumaniecki 1977 ↓, s. 424, 428; OCD 2012 ↓, s. 376.
- ↑ Krawczuk 1992 ↓, s. 138.
- ↑ Kobiety 1973 ↓, s. 275, 279; Bieżuńska-Małowist 1993 ↓, s. 84.
Bibliografia
edytuj- Alan E. Astin, Ernst Badian: Cornelia (1). W: The Oxford Classical Dictionary. Red. Simon Hornblower, Antony Spawforth, Esther Eidinow. Wyd. 4. Oxford: Oxford University Press, 2012, s. 376. ISBN 978-0-19-954556-8. [dostęp 2021-01-08].
- Jerzy Besala: Miłość i strach: dzieje uczuć kobiet i mężczyzn. T. 2: Cywilizacje starożytne. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2010. ISBN 978-83-7506-441-4.
- Iza Bieżuńska-Małowist: Kobiety antyku. Talenty, ambicje, namiętności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-11054-6.
- Max Cary, Howard Hayes Scullard: Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna. Przeł. Jerzy Schawkopf. T. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992. ISBN 83-06-01859-1.
- Tomasz Grabowski: Ptolemeusz VIII. „Złoczyńca” na tronie. W: Człowiek w antycznym świecie. Red. Sławomir Sprawski. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, 2012, s. 163–193. ISBN 978-83-62261-52-9.
- Pierre Grimal: Miłość w Rzymie. przeł. Jerzy Roman Kaczyński. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990. ISBN 83-06-01930-X.
- Adriana Grzelak-Krzymianowska: Starożytne źródła o przyjaźni kobiet rzymskich. W: Ideał i antyideał kobiety w literaturze greckiej i rzymskiej. Red. Anna Marchewka. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2018, s. 249–262. ISBN 978-83-7865-604-3.
- Kobiety świata antycznego. Wyb. tekstów aut. gr. i rzym. z kom. Lidia Winniczuk. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
- Aleksander Krawczuk: Rzymianki. Warszawa, Kraków: Oficyna Wydawnicza Polczek Polskiego Czerwonego Krzyża, 1992. ISBN 83-85272-06-2.
- Kazimierz Kumaniecki: Literatura rzymska. Okres cyceroński. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977.
- Janusz A. Ostrowski: Starożytny Rzym. Polityka i sztuka. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. ISBN 83-01-12616-7.
- Słownik kultury antycznej. Red. Ryszard Kulesza. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 276 (hasło Kornelia). ISBN 978-83-235-0942-4.
- Krystyna Wiśniewska: Kobiety w świecie Cycerona. Wyd. I. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2014. ISBN 978-83-6148741-8.
- Tadeusz Zieliński: Rzeczpospolita rzymska. przedmowa Aleksander Krawczuk. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1989, seria: Świat antyczny, tom III. ISBN 83-216-0767-5.