Wikipedia

Litwa

państwo w Europie Wschodniej
Ten artykuł dotyczy współczesnego państwa litewskiego. Zobacz też: inne znaczenia słowa Litwa.

Litwa, Republika Litewska (lit. Lietuva [lʲiɛtʊˈvɐ], Lietuvos Respublika) – państwo unitarne[9] w Europie[10], jeden z krajów bałtyckich, członek Unii Europejskiej i NATO; graniczy od zachodu z Rosją (obwodem królewieckim), od południowego zachodu z Polską, od wschodu z Białorusią, od północy z Łotwą.

Republika Litewska
Lietuvos Respublika
Herb Flaga
Herb Flaga
Hymn: Tautiška giesmė
(Pieśń narodowa)
Ustrój polityczny

republika parlamentarna[1][2]

Konstytucja

Konstytucja Litwy

Stolica

Wilno

Prezydent

Gitanas Nausėda

Premier

Ingrida Šimonytė

Powierzchnia

65 300 km²[3]

Populacja (2018)
• liczba ludności


2 802 047[4]

• gęstość

43 os./km²

Kod ISO 3166

LT

Waluta

1 euro = 100 centów (€)

Telefoniczny nr kierunkowy

+370

Domena internetowa

.lt

Kod samochodowy

LT

Kod samolotowy

LY

Strefa czasowa

UTC +2 – zima
UTC +3 – lato

Narody i grupy etniczne

Litwini: 84,2%[5]
Polacy: 6,6%[5]
Rosjanie: 5,8%[5]

Język urzędowy

litewski[6]

Religia dominująca

katolicyzm (77%)[7]

PKB (2023)
 • całkowite 
 • na osobę


78,35 mld[8] USD
28 094,26[8] USD

PKB (PSN) (2023)
 • całkowite 
 • na osobę


137,39 mld[8] dolarów międzynar.
49 266[8] dolarów międzynar.

Mapa opisywanego kraju
Położenie na mapie
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Prezydent Litwy Gitanas Nausėda

Pierwsza wzmianka o Litwie pochodzi z 14 lutego 1009, jednak państwo litewskie powstało dopiero w XIII wieku. Królestwo Litwy – średniowieczne państwo litewskie istniejące w latach 1251–1263; jedynym królem był Mendog. W XV wieku ówczesne Wielkie Księstwo Litewskie, po zajęciu ziem księstw Rusi Kijowskiej, było największym terytorialnie państwem w Europie. W wyniku unii w Krewie (1385) weszło w związki z Królestwem Polskim (Koroną), które przerodziły się w 1569 w trwałą unię realną (unia lubelska), zaś Wielkie Księstwo Litewskie weszło w skład Rzeczypospolitej jako jeden z jej dwóch członów. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej (1795) Litwa do 1918 wchodziła w skład Imperium Rosyjskiego. 16 lutego 1918 aktem niepodległości Litwy Taryba proklamowała Królestwo Litwy, zależne od Cesarstwa Niemieckiego. 2 listopada 1918 powstała niepodległa Republika Litewska, okupowana w czerwcu 1940 przez Armię Czerwoną, zaś w sierpniu 1940 anektowana przez ZSRR jako Litewska SRR. 11 marca 1990 Litwa ogłosiła deklarację niepodległości. Od 1 maja 2004 jest członkiem Unii Europejskiej.

Ustrój polityczny

edytuj
Osobne artykuły: ustrój polityczny Litwy, prezydenci Litwy i premierzy Litwy.

Oficjalna nazwa Litwy to Republika Litewska (RL) (lit. Lietuvos Respublika (LR)).

Obowiązuje Konstytucja Republiki Litewskiej, która weszła w życie 6 listopada 1992, zaaprobowana w referendum z 25 października 1992. Litwa jest demokracją semiprezydencką, w której konstytucja gwarantuje trójpodział władz. Władza ustawodawcza spoczywa w rękach jednoizbowego parlamentu (Seimas), władza wykonawcza – prezydenta i rządu, a władzę sądowniczą sprawują niezawisłe sądy (m.in. Sąd Najwyższy, Sąd Konstytucyjny oraz Sąd Apelacyjny).

Parlament

edytuj

Tak jak w pozostałych krajach bałtyckich parlament jest jednoizbowy. Zasiada w nim 141 posłów wybieranych na 4-letnią kadencję. Wybory do parlamentu odbywają się systemem mieszanym, gdzie każdy obywatel ma 2 głosy: jeden oddaje na kandydata ze swojego okręgu (obowiązuje system większościowy), drugi na kandydata z listy ogólnokrajowej (system proporcjonalny).

  • w wyborach parlamentarnych obowiązuje 5-procentowy próg wyborczy oraz frekwencja 25%
  • czynne prawo wyborcze od 18 lat
  • bierne prawo wyborcze od 25 lat

Sejm Republiki Litewskiej (lit. Seimas) ma dominującą pozycję w systemie politycznym kraju:

  • zarządza wybory prezydenta, ale może zdjąć go także z urzędu, niezależnie od opinii Sądu Konstytucyjnego, większością kwalifikowaną 3/5 – taki impeachment miał miejsce w 2004 roku wobec prezydenta Rolandasa Paksasa, którego zastąpił poprzedni prezydent Adamkus (wybrany w wyborach)
  • ma zapisaną w konstytucji wyłączność ustawodawczą
  • zatwierdza nowy rząd i przez całą kadencję sprawuje nad nim kontrolę (także nad poszczególnymi ministrami) przez tajne, podwójnie głosowane wotum nieufności, votum zaufania przy powołaniu nowego gabinetu lub gdy zmieniła się połowa składu obecnego, stworzenie stanowiska lidera opozycji i powszechną praktykę zapytań poselskich
  • powołuje Kontrolerów Państwowych, którzy sprawdzają prawidłowość zarządzania majątkiem państwowym i prawidłowość wykonywania założeń budżetu.
  • głosuje wniosek o zmianę konstytucji (oprócz art.1 i 14 które mogą być zmienione tylko drogą referendum) dwukrotnym głosowaniem 2/3 większości bezwzględnej
  • większością 3/5 może pozbawić mandatu deputowanego

Prezydent

edytuj
  • wybierany w wyborach powszechnych, 4-przymiotnikowych na 5-letnią kadencję, którą powtórzyć może tylko raz.
  • aby zostać prezydentem Litwy trzeba mieć ukończone 40 lat i co najmniej od 3 lat mieszkać na terytorium państwa, będąc jego pełnoprawnym obywatelem.
  • prezydent oprócz wspomnianej wcześniej odpowiedzialności przed sejmem, ma także obowiązek składania corocznego orędzia o stanie państwa.
  • zarządza nowe wybory do parlamentu z powodu braku votum zaufania dla rządu, samorozwiązania Seimas.
  • ma prawo weta wobec ustaw sejmowych.
  • współtworzy politykę zagraniczną Litwy (we współpracy z rządem).
  • jest arbitrem.
  • nadaje odznaczenia.
  • może wystąpić z wnioskiem o odebranie mandatu posłowi.
  • kształtuje wizerunek państwa, jest jego reprezentantem.
  • mianuje premiera, dowódcę wojska, sędziów SK, dyplomatów itd.
  • ma prawo łaski.
  • posiada inicjatywę ustawodawczą.

Rząd

edytuj

Rząd kształtowany jest przez kandydata na premiera wskazanego przez Prezydenta i musi uzyskać votum zaufania sejmu. Składa się z premiera i ministrów (nie ma wiceministrów ani wicepremiera) i obraduje na posiedzeniach.

  • głównym zadaniem rządu jest opracowanie i realizowanie budżetu państwa (co sprawdzają specjalni kontrolerzy)
  • ma inicjatywę ustawodawczą
  • odpowiada kolegialnie i indywidualnie (ministrowie) przed parlamentem

Współczesna scena polityczna

edytuj

Partie polityczne

Przestrzeganie praw i swobód

edytuj

W raporcie „Freedom in the World 2005”, ogłoszonym przez Freedom House, Litwa znalazła się w kategorii państw „Wolne” ze wskaźnikiem 2,0 w 7-stopniowej skali[11].

Wolność prasy i mediów: w raporcie „Freedom of the Press 2004” Litwa znalazła się w kategorii państw „Wolne” na 33. miejscu na 193 (razem z Cyprem i Japonią, tuż przed Francją i Polską) ze wskaźnikiem 18 w 100-stopniowej skali[11].

Podział administracyjny

edytuj
Osobny artykuł: Podział administracyjny Litwy.

Terytorium Litwy dzieli się na 10 okręgów (apskritis, l.mn. apskritys) podzielonych na 60 rejonów (savivaldybė, l.mn. savivaldybės).

Lp. Herb Okręg
(apskritis) 		Stolica Powierzchnia
[km²] 		Ludność
 
Podział administracyjny Litwy.
1
 
 kłajpedzki Kłajpeda 5209 386 100
2
 
 kowieński Kowno 8060 702 100
3
 
 mariampolski Mariampol 4463 188 800
4
 
 olicki Olita 5425 188 000
5
 
 poniewieski Poniewież 7881 300 300
6
 
 szawelski Szawle 8540 370 400
7
 
 tauroski Taurogi 4411 134 300
8
 
 telszański Telsze 4350 180 000
9
 
 uciański Uciana 7201 186 400
10
 
 wileński Wilno 9760 909 900

Geografia

edytuj
Osobny artykuł: Geografia Litwy.
 
Położenie geograficzne Litwy w Europie
 
 
Mapa sieci transportowej

Położenie

edytuj

Litwa jest krajem położonym pod względem geograficznym w Europie Środkowej (natomiast przez ONZ jest zaliczana do państw Europy Północnej[12]), na południowo-wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Według Francuskiego Instytutu Geograficznego na terenie Litwy znajduje się jeden z geometrycznych środków Europy, umiejscowiony 26 kilometrów na północ od Wilna.

Osobny artykuł: Geografia Litwy.

Granice

edytuj
  • Całkowita granica
    • nie wliczając wód terytorialnych: 1732 km[13]
    • wliczając wody terytorialne: 1761 km[13]
  • Długość wybrzeża: 90 km[14]
  • Całkowita granica lądowa[15]: 1642 km[16]

Warunki naturalne

edytuj
 
Mapa hipsometryczna

Ukształtowanie powierzchni nizinne, o rzeźbie polodowcowej, średnia wysokość 99 m n.p.m., najwyższe wzniesienie Aukštojo kalnas (Wysoka Góra) 293,84 m n.p.m., na Wyżynie Miednickiej. Wybrzeże morskie jest przeważnie niskie i wyrównane, wnętrze kraju zaś nizinne z licznymi formami polodowcowymi. Większa część powierzchni Litwy znalazła się w zasięgu zlodowacenia wałdajskiego. Przeważają równiny moreny dennej, pojeziorno-lodowcowe i sandrowe z wydmami śródlądowymi. W zachodniej części Wysoczyzna Żmudzka (wysokość do 234 m), na południowym wschodzie (na pograniczu z Białorusią) Pojezierze Litewskie (Wileńskie) rozdzielone dolinami Niemna i jego dopływu Wilii na 3 oddzielne wzniesienia, Sudawskie, Dzukijskie i Auksztockie. Wąski pas pobrzeża nad Zalewem Kurońskim, odgrodzony od Morza Bałtyckiego Mierzeją Kurońską z wielkimi wałami wydm, na południu delta Niemna.

Litwa posiada niewiele własnych bogactw naturalnych – jest zasobna głównie w złoża torfu, żwiru, dolomitu, anhydrytu i bursztynu. Przeważają gleby ubogie darniowo-bielicowe (ok. 1/2 pow. kraju), darniowo-glejowe i bielicowo-bagienne (rędziny 7% i mady 1%). Litwa leży w strefie lasów mieszanych, na ubogich glebach piaszczystych rosną bory sosnowe z sosną zwyczajną, a na glebach żyźniejszych lasy świerkowe ze świerkiem pospolitym z udziałem drzew liściastych lub dąbrowy z dębem szypułkowym, a na południu lasy dębowo-grabowe. Lesistość kraju wynosi 26%, pastwiska zajmują 17% powierzchni. Liczne torfowiska (ponad 6 tys.) zajmują ok. 5% powierzchni kraju, szczególnie rozległe na Wysoczyźnie Żmudzkiej.

Klimat Litwy

edytuj

Klimat umiarkowany ciepły, przejściowy między morskim nad wybrzeżem bałtyckim i o wzrastających ku wschodowi cechach kontynentalnych, występują charakterystyczne silne wiatry i szybkie zmiany pogody. Średnia temperatura w styczniu od –7 °C na wschodzie do 0 °C na wybrzeżu, w lipcu ok. 17–18 °C. Najniższą temperaturę: –42,9 °C, odnotowano 1 lutego 1956 w mieście Uciana[18], najwyższą: 37,5 °C, odnotowano 30 lipca 1994 roku w miejscowości Jeziorosy[18]. Opady głównie latem, średnio roczne wynoszą ok. 600–800 mm i więcej, szczególnie w zachodniej części Wysoczyzny Żmudzkiej.

Rekordy temperatur
edytuj
Rekordy temperatur w poszczególnych miesiącach [°C][19]
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru
Najwyższe temp. +12,6 +16,5 +21,8 +28,8 +34 +35 +37,5 +36 +32 +26 +18 +15,6
Najniższe temp. -40,5 -42,9 -37,5 -23,0 -6,8 -2,8 +0,9 -2,9 -6,3 -19,5 -23 -34

Rzeki i jeziora

edytuj

Rozwinięta gęsta sieć rzek (na 1 km² przypada 0,4 km rzeki) typu równinnego, wolno płynące, meandrujące o szerokich dolinach. Zasilane są przede wszystkim wodami ze stopionych śniegów, co jest przyczyną gwałtownego wzbierania stanów wód na wiosnę i występowaniem licznych powodzi. Największe rzeki to: Niemen – o długości całkowitej 937 km, natomiast w granicach Litwy 469 km, którego dorzecze zajmuje prawie 70% powierzchni terytorium Litwy – wraz z dopływami: Wilią, Niewiażą, Dubissą oraz górny bieg Windawy. Najdłuższą rzeką płynącą w całości na terytorium Litwy jest rzeka Święta, o długości 246 km. Na Litwie znajduje się łącznie ok. 6 tys.[20] jezior, które zajmują ok. 914 km²[20], czyli 1,4% powierzchni kraju. Najwięcej jezior znajduje się na Nizinie Wilejsko-Żejmiańskiej, głównie pochodzenia polodowcowego. Największe jezioro to Dryświaty (przy granicy z Białorusią), najgłębsze Tauroginie (maksymalna głębokość 60,5 m), najdłuższe (typu rynnowego) to Oświe (inna nazwa Jezioro Dubińskie) o długości 30 km.

Osobny artykuł: Rzeki Litwy.
Najdłuższe rzeki na Litwie
edytuj

Według FAO[21] na Litwie są 733 rzeki liczące ponad 10 km długości, które zajmują łącznie 32 601 ha (326,01 km²)[22].

Nazwa polska[23] Nazwa litewska Długość całkowita [km][13] Na obszarze Litwy [km][13] Powierzchnia dorzecza [km²]
Niemen Nemunas 937 475 98 200
Wilia Neris 510 234 25 100
Windawa Venta 346 161 11 800
Szeszupa Šešupė 298 209 6100
Musza-Lelupaa Mūša-Lielupė 284 146 5 300b
Świętac Šventoji 246 246 6900
Niewiaża Nevėžis 209 209 6100
Mereczanka Merkys 203 190 4400
Minia Minija 202 202 3000
a Od źródeł Muszy do ujścia Lelupy
b Powierzchnia tylko dla samej rzeki Muszy
c Najdłuższa rzeka płynąca w całości na terytorium Litwy
Największe jeziora na Litwie
edytuj

Według Statistikos Departamentas na Litwie jest 2830 jezior o powierzchni większej niż 0,5 ha, jeziora w sumie zajmują powierzchnię 880 km²[13]. Według FAO[21] na Litwie jest 2827 jezior o łącznej powierzchni 87 359 ha (873,59 km²) z czego 1589 jest większych od 0,5 ha, zajmujących łącznie 24 434 ha (244,34 km²)[22].

Nazwa polska[23] Nazwa litewska Powierzchnia [ha][13] Głębokość [m][13]
Dryświaty Drūkšiai, Drūkšių ežeras 4479,0 33,3
Dzisna Dysnai, Dysnų ežeras 2439,4 6,0
Duś Dusia, Dusios ežeras 2334,2 31,7
Sarty Sartai, Sartų ežeras 1331,6 22,0
Łodzie Luodis, Luodžio ežeras 1320,0 16,5
Metele Metelys, Metelio ežeras 1292,0 15,0
Płotele Plateliai, Platelių ežeras 1209,6 46,6
Awiłajtis Avilys, Avilių ežeras 1209,0 13,5
Rakiewo Rėkyva, Rėkyvos ežeras 1150,9 7,0
Ałowsza Alaušas, Alaušo ežeras 1054,0 42,0

Obszary chronione

edytuj
Osobny artykuł: Parki narodowe Litwy.

Na Litwie jest 5 parków narodowych – Auksztocki PN, Dzukijski PN, Żmudzki PN, Trocki Historyczny PN oraz PN Mierzei Kurońskiej, a także 30 rezerwatów przyrody (parków regionalnych, m.in. łabędzie pod ochroną na jeziorze Żuwinta).

Jako pierwszy założony został 29 marca 1974 roku[24] Auksztocki Park Narodowy, noszący przed odzyskaniem przez Litwę niepodległości nazwę Parku Narodowego Litewskiej SRR. Jego powierzchnia wynosi ok. 30 tys. ha, ponad 60% obszaru parku zajmują lasy.

Obszary chronione na Litwie zajmują 11,5% powierzchni kraju. Działalność rekreacyjna i gospodarcza na obszarach chronionych jest regulowana. Na Litwie pod ochroną jest 386 zabytków przyrody (drzewa, źródła, kamienie itp.).

Krainy geograficzne

edytuj

Demografia

edytuj
Osobny artykuł: Demografia Litwy.
 
Zmiana liczby ludności Litwy w latach 1950–2016 (w milionach)

Litewski Departament Statystyki (Lietuvos Statistikos Departamentas) szacuje liczbę mieszkańców na początku kwietnia 2017 roku na 2 831 670[4]. Według ostatniego spisu powszechnego z 2011 roku Litwa liczyła 3 043 429 mieszkańców, z czego mężczyzn 1 403 000 (46,1%), a kobiet 1 641 000 (53,9%)[25]. Według poprzedniego spisu przeprowadzonego w 2001 roku, Litwa liczyła 3 483 972 mieszkańców, z czego mężczyzn 1 629 148 (46,76%), a kobiet 1 854 824 (53,24%), stopień urbanizacji społeczeństwa wynosił 66,94%, natomiast w czasie spisu przeprowadzonego w 1989 roku, liczbę mieszkańców oszacowano na 3 674 800. Odnotowywany ujemny przyrost naturalny, i w związku z tym systematyczny spadek liczby ludności, począwszy od 1991 roku, jest spowodowany przede wszystkim zmniejszaniem się liczby urodzeń, a w ostatnim czasie – po przystąpieniu Litwy do Unii Europejskiej w 2004 roku – także masową emigracją zarobkową. I tak w 1990 roku odnotowano 56 868 żywych urodzeń i 39 760 zgonów, natomiast w 2001 roku już tylko 31 546 żywych urodzeń i 40 399 zgonów.

Narodowości i grupy etniczne

edytuj
 
Polacy według spisu ludności z 2011

Litwa jest najbardziej jednolitym narodowościowo państwem spośród wszystkich państw bałtyckich, dominującą grupą etniczną są Litwini, którzy liczą według spisu z 2011 roku ok. 2 561 000 osób (2 907 000 w czasie spisu z 2001), co stanowi 84,2% ogółu mieszkańców (84,6% w czasie spisu z 2001)[25]. Znaczące mniejszości narodowe według ostatniego spisu z 2011 roku to Polacy liczący ok. 200,1 tys. osób (235 tys. w 2001 roku), i Rosjanie liczący 177 tys. osób (220 tys. w 2001 roku)[25].

Polacy są największą mniejszością narodową, skupioną przede wszystkim na Wileńszczyźnie, w południowo-wschodniej części Litwy; administracyjnie jest to okręg wileński (ok. 23%), w niektórych rejonach – wileńskim (52%) czy solecznickim (ok. 77%) – Polacy są większością, w samym mieście Wilnie Polacy stanowią ok. 16,5% ogółu mieszkańców[25]. Rosjanie są skoncentrowani głównie w dwóch miastach, gdzie stanowią znaczące mniejszości, w Wilnie (12%)[25] i w Kłajpedzie (19,6%)[25] oraz rejonie miejskim Wisaginia, gdzie stanowią większość (52%).

Struktura narodowościowa/etniczna na Litwie według spisu ludności z 2021, 2011 i 2001 roku[25]
Narodowość Liczba w 2021 Udział % Różnica z 2011 (w tys.) Liczba w 2011 Udział % Różnica z 2001 (w tys.) Liczba w 2001 (w tys.) Udział %
Litwini 2 378 118 84,6%   183 196 2 561 314 84,2%   345 979 2 907 293 83,45%
Polacy 183 421 6,5%   16 896 200 317 6,6%   34 672 234 989 6,74%
Rosjanie 141 122 5%   35 891 176 913 5,8%   42 876 219 789 6,31%
Białorusini 28 183 1%   8044 36 227 1,2%   6 639 42 866 1,23%
Ukraińcy 14 168 0,5%   2255 16 423 0,5%   6 065 22 488 0,65%
Inni 65 749 2,3%   13 514 52 235 1,7%   4 312 56 547 1,62%
Ludność ogółem 2 810 761 100%   232 668 3 043 429 100%   440 543 3 483 972 100%

Języki

edytuj

Współcześnie językiem urzędowym na Litwie jest język litewski, język ojczysty Litwinów, należący do grupy języków bałtyckich. W przeszłości językiem urzędowym w Wielkim Księstwie Litewskim był język ruski, a od 1696 język polski[26] i wówczas też ostatecznie ustaliła się tam supremacja języka polskiego[27]. Literatura litewska zaczęła się rozwijać dopiero w 1 poł. XIX wieku.

Na Litwie w użyciu są języki mniejszości narodowych, głównie polski, białoruski i rosyjski. W rejonach zamieszkanych przez duże skupiska mniejszości narodowych do końca 2010 roku ustawa o mniejszościach narodowych pozwalała na używanie języka mniejszości w urzędach i na tablicach informacyjnych. Ustawa ta wygasła 1 stycznia 2010 roku, a nowa nie została przyjęta.

Podział ludności według języka w roku 2001[28]
Język % mówiących
Litewski 82%
Rosyjski 8%
Polski 5,6%
inny 4,4%

Religia

edytuj
Osobny artykuł: Religia na Litwie.

Religie według danych z 2010 r.[29]:

Miasta

edytuj
Osobny artykuł: Miasta na Litwie.

Na Litwie są 103 miasta (po litewsku – l.poj. miestas; l.mn. miestai). Miasto zostało zdefiniowane przez litewski parlament jako obszar o zwartej zabudowie, liczący powyżej 3000 mieszkańców, gdzie dwie trzecie ludności znajduje zatrudnienie poza rolnictwem. Miejscowości, które liczą poniżej 3000 mieszkańców, ale posiadają historyczne prawa miejskie, również posiadają status miasta. Najstarszym litewskim miastem jest Kłajpeda, która otrzymała prawa miejskie w 1257 roku. Większość litewskich miast to miasta małe, tylko 6 liczy więcej niż 50 tys. mieszkańców, a tylko 2 więcej niż 200 tys., z kolei aż 65 ma mniej niż 10 tys. mieszkańców. Największym miastem i stolicą zarazem jest Wilno, liczące ponad 500 tys. mieszkańców. Według spisu ludności z 2011, jak i zarówno z 2001 roku, w miastach żyło ok. 66,7% mieszkańców Litwy[25].

Poniższa tabela przedstawia 10 największych miast Litwy (dane szacunkowe na 1 stycznia 2013 roku)[30].

Lp. Nazwa polska Nazwa litewska Okręg Liczba mieszkańców (2013)  
Lokalizacja miast na Litwie
1   Wilno Vilnius Okręg wileński 527 930
2   Kowno Kaunas Okręg kowieński 307 498
3   Kłajpeda Klaipėda Okręg kłajpedzki 158 891
4   Szawle Šiauliai Okręg szawelski 106 847
5   Poniewież Panevėžys Okręg poniewieski 97 589
6   Olita Alytus Okręg olicki 57 452
7   Mariampol Marijampolė Okręg mariampolski 39 656
8   Możejki Mažeikiai Okręg telszański 36 421
9   Janów Jonava Okręg kowieński 29 761
10   Uciana Utena Okręg uciański 28 088

Historia

edytuj
Osobny artykuł: Historia Litwy.

Najstarsze znaleziska archeologiczne na Litwie pochodzą z XI tysiąclecia p.n.e. i reprezentują kulturę magdaleńską, Bromme, Lyngby, ahrensburską i świderską.

Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. ze wschodu przybyli Indoeuropejczycy. Niektórzy badacze przyjmują, że właśnie wśród nich należy doszukiwać się przodków Bałtów, a więc także Litwinów. Wiele wskazuje również na to, że Bałtowie mogli przybyć na te tereny w czasie drugiej wielkiej migracji Indoeuropejczyków (ok. XII wiek p.n.e.).

 
Pierwsze wystąpienie nazwy „Litwa” (1009)
 
Pierwsza strona litewskiej gazety „Lietuvos aidas” z 1918 przedstawiająca tekst deklaracji niepodległości Litwy
 
Jan Matejko, Chrzest Litwy, 1889

Pierwsza wzmianka o Litwie pochodzi z 1009 roku. Do końca XIII wieku tereny Litwy zamieszkiwały liczne plemiona, które nie tworzyły zwartego organizmu państwowego. Dopiero od XIII wieku związkom plemiennym zaczęli przewodzić książęta (kunigasi) spośród których największe znaczenie mieli Ryngoldowiczowie, których najwybitniejszym przedstawicielem był Mendog (Mindaugas). Około 1235 roku, pod wpływem zagrożenia, najpierw ze strony zakonu kawalerów mieczowych (od 1202), a następnie zakonu krzyżackiego (od 1237 roku), Mendog zjednoczył litewskie plemiona i skupił władze w jednym ręku. W 1251 roku pod naciskiem zakonów, Mendog przyjął chrzest, a w 1253 otrzymał od papieża koronę. Panowanie Mendoga zakończyło się gwałtownie w 1263 roku zabójstwem władcy. Po śmierci władcy Litwini odrzucili chrześcijaństwo, państwo stało się ponownie celem krucjat. Pomimo długotrwałych wojen z zakonami rycerskimi, Wielkie Księstwo Litewskie rozrastało się szybko, Litwini podbili ziemie słowiańskie stanowiące tereny obecnej Białorusi, Ukrainy i fragmenty Polski oraz Rosji. Wielkie Księstwo Litewskie stało się największym państwem w Europie.

Litwini (Bałtowie) stanowili bardzo małą liczebnie grupę ludności na tle wszystkich mieszkańców swojego państwa. W związku z liczebną przewagą Słowian Wielkie Księstwo Litewskie przyjęło, zamiast litewskiego, jako urzędowy, język staroruski, a od XVII wieku polski.

Następcą Mendoga został w 1315 Giedymin, który władał krajem ponad 20 lat. Skuteczne rządy doprowadziły do umocnienia państwa i poprawy stosunków z Królestwem Polskim. Synowie Giedymina, Olgierd i Kiejstut, sprawowali rządy od 1344. Po śmierci Kiejstuta (1377) władzę objął syn Olgierda, Jagiełło. Wchodząc w sojusz z Polską, Jagiełło w 1386 przyjął chrzest, poślubił Jadwigę Andegaweńską i został koronowany na króla Polski.

 
Zmiany terytorium Litwy od XII w.

15 lipca 1410 roku pod Grunwaldem miała miejsce jedna z największych bitew europejskiego średniowiecza, w wyniku której rozgromiona została doszczętnie prawie cała armia krzyżacka, wspierana przez znamienitych rycerzy z całej Europy. Jest to jedno z największych zwycięstw militarnych w historii Polski i Litwy.

2 października 1413 została zawarta unia horodelska[31], która wprowadziła instytucję odrębnego wielkiego księcia na Litwie, wybieranego przez króla Królestwa Polskiego za radą i wiedzą panów polskich oraz bojarów litewskich, wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie, urzędy wojewodów i kasztelanów na Litwie, a litewskich bojarów wyznania rzymskokatolickiego zrównała w prawach z polskimi rodami. Bojarzy litewscy przyrzekli wierność szlachcie polskiej, Koronie polskiej, królowi Władysławowi oraz wielkiemu księciu Witołdowi. Potwierdzony został nierozerwalny związek Litwy z koroną Królestwa Polskiego[32].

 
Rzeczpospolita w 1600

W 1569 Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły unię lubelską powołując do życia Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Od zawarcia unii lubelskiej każdy nowo koronowany król Polski automatycznie zostawał władcą Litwy i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie[33].

XVII i XVIII wiek upłynęły Litwie pod znakiem wojen, w wyniku których Litwa stopniowo traciła swoje terytoria (wojna polsko-rosyjska (1654–1667), powstanie Chmielnickiego, najazd Szwedów). Kolejne wieki nie przyniosły Litwie dobrych czasów. Klęski żywiołowe, głód, zarazy, wojny domowe, wojna północna między Szwecją i Rosją, pustoszyły terytorium Litwy. Po ziemie osłabionej Rzeczypospolitej Obojga Narodów sięgnęli wreszcie sąsiedzi. W 1772 roku miał miejsce I rozbiór Rzeczypospolitej, w 1793 i 1795 kolejne dwa, po upadku insurekcji kościuszkowskiej, Litwa została ostatecznie podzielona pomiędzy Rosję (Auksztota i Żmudź) i Prusy (Suwalszczyzna).

Do powstania listopadowego Litwa przyłączyła się dopiero w marcu 1831 roku. Po upadku powstania na Litwę spadły srogie kary, m.in.: zlikwidowanie Uniwersytetu Wileńskiego, zamknięcie wielu klasztorów rzymskokatolickich i szkół, zsyłki ludności w głąb Rosji.

Osobny artykuł: Powstanie styczniowe na ziemiach zabranych.

Powstanie styczniowe (1863) przyczyniło się do nasilenia represji wobec mieszkańców, zaczęto rusyfikować wsie i miasta. W 1883 roku zaczęto wydawać pierwsze litewskie czasopismo „Aušra” (jutrzenka), potem kolejne: „Šviesa” (światło), „Varpas” (dzwon) i „Ūkininkas” (rolnik). Po upadku powstania styczniowego rozpoczął się okres litewskiego odrodzenia narodowego i wzrastania antagonizmu polsko-litewskiego.

Z wybuchem I wojny światowej wiązano nadzieje, na odzyskanie niepodległości. We wrześniu 1917 roku w Wilnie wybrano Radę Litewską tzw. Tarybę. 16 lutego 1918 roku Taryba ogłosiła niepodległość i powstanie niepodległego Królestwa Litwy, w rzeczywistości częściowo uzależnionego od Niemiec, dzień ten jest obchodzony jako Dzień Odzyskania Niepodległości.

Osobne artykuły: Taryba, Królestwo Litwy (1918) i Republika Litewska (1918–1940).

Taryba powołała rząd, przeciw któremu wystąpiła Komunistyczna Partia Litwy, tworząc Litewsko-Białoruską Republikę Socjalistyczną. Wojska Taryby, wspierane przez armię niemiecką, przystąpiły do kontrofensywy. Wilno w walce z Armią Czerwoną zajęło Wojsko Polskie w kwietniu 1919 roku. Ostatecznie władzę nad Litwą przejęła Taryba. W trakcie ofensywy Tuchaczewskiego w wojnie polsko-bolszewickiej latem 1920 roku Sowieci zajęli Wilno, które po klęsce w bitwie warszawskiej przekazali Litwinom 27 sierpnia 1920, wykonując postanowienie zawartego 12 lipca 1920 traktatu pokojowego z Litwą.

 

     Litwa Środkowa

Jesienią 1920 roku gen. Lucjan Żeligowski, z polecenia Naczelnego Wodza, Józefa Piłsudskiego, wraz z Dywizją Litewsko-Białoruską, złożoną z Polaków pochodzących z Wileńszczyzny, zorganizował tzw. bunt Żeligowskiego, wkraczając na tereny przekazane przez Sowietów Litwie i zajmując Wilno. Generał Żeligowski stworzył wówczas Litwę Środkową. 20 lutego 1922 roku Sejm Litwy Środkowej uchwalił deklarację o połączeniu Litwy Środkowej z Polską.

Do roku 1938 Litwa odmawiała nawiązania kontaktów dyplomatycznych z Polską (Polskie ultimatum wobec Litwy).

 
Godło Litewskiej SRR

23 marca 1939 r. na skutek ultimatum część terytorium Litwy (Okręg Kłajpedy) została wchłonięta przez III Rzeszę[34]. 23 sierpnia 1939 roku III Rzesza i ZSRR zawarły tajny układ (pakt Ribbentrop-Mołotow), który umieszczał Litwę w niemieckiej strefie wpływów. Ponieważ armie niemieckie znacznie przekroczyły na wschodzie ustaloną linię podziału Polski na Wiśle i Sanie, w ramach rekompensaty w kolejnym tajnym układzie z 28 września Hitler oddał Litwę do strefy wpływów Związku Radzieckiego. 10 października 1939 zawarto w Moskwie litewsko-sowiecki układ o stacjonowaniu Armii Czerwonej na Litwie, oficjalnie zwany układem o wzajemnej pomocy. Dokonując licznych prowokacji granicznych latem 1940 ZSRR wysunął wobec Litwinów ultimatum, żądając utworzenia kolejnych baz sowieckich na terytorium republiki. 15 czerwca 1940 150 tysięczna armia sowiecka rozpoczęła okupację Litwy.

W czerwcu 1941 roku III Rzesza zaatakowała ZSRR, w związku z czym Litwa wraz z pozostałymi krajami bałtyckimi trafiła pod niemiecką okupację. Okupacja III Rzeszy dała Litwinom pewną swobodę, Litwini służyli m.in. w formacjach wojskowych związanych z armią niemiecką[35](Hilfspolizei-Bataillonen, Schutzmannschaft). W latach 1941–1944 litewski Ypatingasis būrys (YB) i niemieckie Schutzstaffel (SS) zamordowały w Ponarach około 100 tys. polskich obywateli, głównie polskich Żydów i Polaków[36]. W 1944 Armia Czerwona wyparła Wehrmacht; przywrócono Litewską SRR, z którą do 1952 walczyły litewskie oddziały partyzanckie. Rządy Stalina przyczyniły się do kolejnych represji i wysiedleń na masową skalę.

 
Algirdas Brazauskas – prezydent Litwy w latach 1993–1998

Pod koniec lat 80. rozpoczął się nowy okres odrodzenia narodowego na Litwie. 11 marca 1990 roku Litwa ogłosiła deklarację niepodległości, na co stanowczo zareagował Związek Radziecki wprowadzając na ulice Wilna czołgi. W 1992 odbyły się pierwsze wolne wybory do Sejmu Republiki Litewskiej.

Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 711 z 12 września 1991 roku Litwa została członkiem ONZ[37], w 2004 członkiem NATO i Unii Europejskiej.

Na 2009 rok przypadły zakrojone na bardzo dużą skalę obchody Tysiąclecia Litwy[38].

1 stycznia 2015 Litwa przystąpiła do strefy euro[39].

Według danych WHO z 2016 r. Litwa miała najwyższy wskaźnik spożycia alkoholu w Unii Europejskiej: 15 litrów czystego alkoholu na osobę rocznie – odpowiednik 167 butelek wina albo 67 półlitrówek wódki. Chcąc ograniczyć zjawisko alkoholizmu, zgodnie z zaleceniami WHO rząd podjął szereg zdecydowanych (i niepopularnych) decyzji, takich jak zakaz sprzedaży alkoholu osobom poniżej 20 roku życia czy skrócenie godzin otwarcia sklepów z alkoholem (do godz. 20:00)[40].

Od lipca 2020 roku Litwa należy do formatu Trójkąta Lubelskiego – grupy współpracy ministrów spraw zagranicznych Litwy, Polski i Ukrainy[41]. Celem tego formatu jest m.in. wspieranie aspiracji euroatlantyckich Ukrainy oraz zwalczanie dezinformacji przez kraje zrzeszone[42].

Gospodarka

edytuj

W 2021 r. Litwa była 21. gospodarką Unii Europejskiej pod względem wielkości PKB w parytecie siły nabywczej i 83. gospodarką świata, a pod względem wielkości PKB nominalnego – 24. gospodarką UE i 85. gospodarką świata. W 2021 r. PKB per capita w parytecie siły nabywczej Litwy wyniósł 41 288 PPS (88,0% średniej UE), a PKB per capita nominalny – 22 752 euro (59,4% średniej UE). Dług publiczny w 2019 wyniósł 17,524 mld USD, czyli 36,3% PKB. Według danych MFW[43] w latach 2004–2015 Litwa była na pierwszym miejscu w UE pod względem tempa wzrostu PKB per capita. Skumulowany wzrost PKB per capita Litwy wyniósł w tym okresie 70,8%.

Na początku ery sowieckiej Litwa przeszła okres intensywnej rozbudowy przemysłu ciężkiego oraz integracji gospodarczej ze Związkiem Radzieckim, jednakże zaawansowanie technologiczne, dbałość o ochronę środowiska, jakość służby zdrowia i sprawy socjalne pozostawały daleko w tyle za standardami państw zachodnich. Poziom urbanizacji wzrósł z 39% w 1959 do 68% w 1989. W latach 1949–1952 Sowieci znieśli własność prywatną w rolnictwie, wprowadzając kolektywizację i własność państwową. Produkcja spadła i nie osiągnęła poziomu przedwojennego aż do wczesnych lat 60. Intensyfikacja produkcji rolnej poprzez jej mechanizację i wzrost użycia środków chemicznych, ostatecznie podwoiła produkcję rolniczą, jednakże stworzyła dodatkowe problemy ekologiczne.

 
Dynamika wzrostu PKB Litwy w latach 1996–2006

Po uzyskaniu niepodległości Litwa znajdowała się w okresie kryzysu gospodarczego, spowodowanego zmianą systemu zarządzania. W pierwszych latach po proklamacji niepodległości, sprywatyzowano część własności państwowej, m.in.: zlikwidowano wszystkie kołchozy i sowchozy oraz wprowadzono liberalizację cen. Nastąpił spadek produktu krajowego brutto o ok. 70%, a produkcji przemysłowej i rolniczej o ponad 1/2 w stosunku do 1989. Byłym właścicielom zwrócono do 1993 ok. 700 tys. ha (60% ziem uprawnych). Po kryzysie gospodarczym z lat 1991–1994 nastąpił początek stabilizacji i wzrostu gospodarczego (w 1996 5,1% wzrostu PKB w 1997 8,5%, w 1998 7,5%). Do końca 1995 roku sprywatyzowano 80% majątku państwowego. Jednakże w sierpniu roku 1998, kryzys finansowy w Rosji i załamanie się rosyjskiego rubla miało fatalny wpływ na litewską gospodarkę, wciąż uzależnioną od handlu z Rosją, i spowodowało kryzys fiskalny w roku następnym. PKB kraju zmniejszyło się w 1999 roku o 1,5%. Zmusiło to rząd litewski do znacznych cięć w wydatkach budżetowych i przeorientowania handlu na zachód.

 
Deklaracja amerykańskiego departamentu stanu, z 1940 r., nieuznająca włączenia Litwy, Łotwy i Estonii do ZSRR i stwierdzająca okupację tych krajów przez obce, sowieckie, wojska. USA i większość krajów zachodnich nigdy nie uznały włączenia krajów bałtyckich do ZSRR.

W maju 2016 roku, po kilkunastu miesiącach obowiązywania waluty Euro litewscy konsumenci zorganizowali trzydniowy bojkot centrów handlowych w związku z podwyżką cen. Nieformalnym symbolem bojkotu był kalafior, który przed wprowadzaniem Euro kosztował 3 lity (0,87 euro), w ciągu kilkunastu miesięcy jego cena wzrosła do 3,49 euro. Premier Litwy Algirdas Butkevicius stwierdził, iż za wzrostem cen nie stoi fakt wprowadzenia Euro a sumienie handlowców[44].

Przemysł

edytuj
 
Linpra(inne języki) - największe stowarzyszenie firm inżynieryjnych i produkcyjnych w krajach bałtyckich

Przemysł litewski cierpi na brak własnych surowców mineralnych, gospodarka paliwowo-energetyczna jest oparta na surowcach importowanych, uzależniona od importu ropy naftowej i gazu ziemnego z Rosji. Głównym bogactwem naturalnym jest torf i surowce budowlane, drewno oraz niewielkie ilości ropy naftowej. Lasy natomiast dostarczają surowca dla przemysłu drzewnego i papierniczego. Produkcja energii elektrycznej w 2005 roku wyniosła 13,48 mld kWh, z czego zapotrzebowanie kraju wyniosło 9,296 mld kWh. Od 1984 do 2009 roku czynna była Ignalińska Elektrownia Jądrowa, dostarczająca ok. 80% produkcji energii elektrycznej kraju (zamknięta 31 grudnia 2009), elektrownie cieplne – ok. 12%, elektrownie wodne – ok. 3%.

Główne gałęzie przemysłu przetwórczego: to przemysł spożywczy, lekki (włókienniczy, dziewiarski), hutniczy, elektryczny, maszynowy i elektrotechniczny, materiałów budowlanych, chemiczny, drzewny, petrochemiczny – zakłady rafineryjno-petrochemiczne w Możejkach „Mažeikių Nafta”. Rozwinięte rzemiosło (wyroby z bursztynu, ceramika).

Rolnictwo

edytuj

Rolnictwo wyspecjalizowało się głównie w produkcji mleka i mięsa. W kraju przeważają małe i bardzo małe gospodarstwa rolne, istnieje ok. 240 tys. gospodarstw rolnych o przeciętnej powierzchni 6 ha[45]. Grunty orne zajmują 45% powierzchni kraju, łąki i pastwiska 17%, lasy ok. 32%. Uprawia się głównie zboża (jęczmień, pszenica, żyto i kukurydza), buraki pastewne, buraki cukrowe, ziemniaki i len, hoduje się bydło i trzodę chlewną; rybołówstwo.

Handel zagraniczny

edytuj

Bilans handlowy Litwy jest ujemny, w 2007 roku wartość eksportu wynosiła 17,09 mld dol. a importu 22,64 mld dolarów[46]. Eksportuje się głównie: surowce mineralne, tekstylia, maszyny i urządzenia elektryczne, chemikalia, żywiec i produkty zwierzęce, środki transportu, żywność, cement, energię elektryczną i nawozy sztuczne, importuje się: ropę naftową, maszyny, wyroby włókiennicze i chemikalia, artykuły przemysłu lekkiego, artykuły żywnościowe. Główni partnerzy handlowi: Rosja, Niemcy, Polska, Łotwa, Estonia.

Turystyka

edytuj
Osobny artykuł: Turystyka na Litwie.

W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,071 mln turystów (0,4% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,147 mld dolarów[47].

Transport i łączność

edytuj

Dominuje transport kolejowy i samochodowy, całkowita długość linii kolejowych w kraju (Lietuvos geležinkeliai – Litewskie Koleje Żelazne) to 1,771 tys. km (2006)[46]. Przez terytorium Litwy przechodzą połączenia: Moskwa – Wilno – Królewiec, Petersburg – Wilno – Grodno (na Białoruś i do Polski), Ryga – Szawle – Królewiec. Długość dróg kołowych: 79,497 tys. km, w tym autostrad 417 km[46]. Transport wodny odbywa się na Niemnie i Wilii oraz na Jeziorach Trockich (łączna długość 425 km w 2005). Największym i najważniejszym portem morskim jest Kłajpeda. Sieć gazociągów o łącznej długości 1695 km[46] (2007) łączy Daszawę–Iwacewicze z Wilnem i Rygą oraz z Kownem, Jeziorosami i Szawlami. Od 1979 działa rurociąg naftowy z Nowopołocka na Białorusi do rafinerii w Możejkach. Międzynarodowe porty lotnicze: Wilno, Kowno i Połąga.

 
 
Porty lotnicze na Litwie

Miasta Litwy

edytuj
Osobny artykuł: Miasta na Litwie.

Na Litwie są 103 miasta (po litewsku – l.poj. miestas; l.mn. miestai). Miasto zostało zdefiniowane przez litewski parlament jako obszar o zwartej zabudowie, liczący powyżej 3000 mieszkańców, gdzie dwie trzecie ludności znajduje zatrudnienie poza rolnictwem. Miejscowości, które liczą poniżej 3000 mieszkańców, ale posiadają historyczne prawa miejskie, również posiadają status miasta. Najstarszym litewskim miastem jest Kłajpeda, która otrzymała prawa miejskie w 1257 roku. Większość litewskich miast to miasta małe, tylko 6 liczy więcej niż 50 tys. mieszkańców, a tylko 2 więcej niż 200 tys., z kolei aż 65 ma mniej niż 10 tys. mieszkańców. Największym miastem i stolicą zarazem jest Wilno, liczące około 540 tys. mieszkańców. Według spisu ludności z 2011, jak i zarówno z 2001 roku, w miastach żyło ok. 66,7% mieszkańców Litwy. Ranking

Siły zbrojne

edytuj
Osobny artykuł: Litewskie Siły Zbrojne.

Litwa dysponuje czterema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną, siłami powietrznymi oraz siłami specjalnymi.

W 2021 roku uzbrojenie sił lądowych Litwy składało się m.in. w z: 650 opancerzonych pojazdów bojowych oraz 51 zestawów artylerii holowanej i samobieżnej[48]. Marynarka wojenna Litwy dysponowała w 2021 roku czterema okrętami obrony przybrzeża oraz czterema okrętami obrony przeciwminowej[48]. Litewskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2021 roku uzbrojenie w postaci m.in. 8 samolotów transportowych oraz 5 śmigłowców[48]. Wojska litewskie w 2021 roku liczyły 18,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 20 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2021) litewskie siły zbrojne stanowią 85. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 880 mln dolarów (USD)[48].

Z tym tematem związana jest kategoria: Wojsko litewskie.

Nauka i oświata

edytuj

Do końca lat 80. system oświaty był ściśle zintegrowany z systemem oświaty ZSRR. W 1990 roku zaczęto wprowadzać nowy, państwowy system oświaty. Obowiązkiem szkolnym objęte są dzieci od 7. (lub wcześniej[49]) do 16. roku życia. Edukacja na szczeblu podstawowym i średnim jest bezpłatna. W roku szkolnym 2005/06 99,5%[49] uczniów uczęszczało do placówek publicznych finansowanych z budżetów administracji centralnej i terenowej. Na oświatę przeznacza się ok. 6% PKB.

Na początku 2005 r. w wieku objętym obowiązkowym kształceniem było 464 379[49] dzieci i młodzieży. Urzędowym językiem nauczania jest język litewski. Mniejszości narodowe (jak Polacy, Rosjanie i Białorusini)[49] mogą uczyć dzieci swego ojczystego języka i kultury narodowej oraz rozwijać swą kulturę. W roku szkolnym 2005/06 kształcenie w innym języku niż litewski prowadzono w szeregu szkół, do których uczęszczało 44 832[49] uczniów (8,4% uczniów). Szkoły dla mniejszości narodowych realizują wspólną podstawę programową kształcenia ogólnego zatwierdzoną przez Ministerstwo Edukacji i Nauki, ale mogą wprowadzać do programu dodatkowe elementy etniczno-kulturowe. System szkolnictwa wyższego obejmuje uczelnie akademickie i zawodowe. Uczelnie akademickie, uniwersytety i akademie, prowadzą studia akademickie na trzech poziomach: licencjackim, magisterskim i doktoranckim.

Na Litwie działają 3 uniwersytety[50][51]: najstarszy i największy w Wilnie (założony w 1579, Uniwersytet Wileński), w Kownie (założony w 1922) i w Kłajpedzie (założony w 1991) oraz 2 politechniki[50][51]: w Wilnie (założona w 1969) i w Kownie (założona w 1950), oprócz tego również 5 wyższych szkół zawodowych.

Najwyższą instytucją naukową na Litwie jest Litewska Akademia Nauk w Wilnie, założona w 1941 roku. Jest ona korporacją uczonych, a zarazem pełni funkcję centralnego organu państwowego do kierowania nauką, ponadto organizuje i prowadzi badania w sieci własnych placówek naukowych.

Kultura i święta

edytuj
 
Ta sekcja od 2024-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.
Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.
 
Regiony etnograficzne Litwy

Regiony etnograficzne

edytuj

Na Litwie znajduje się pięć regionów etnograficznych:

Święta na Litwie

edytuj

Święta państwowe

edytuj

Źródło: Kodeks pracy Republiki Litewskiej (Lietuvos Respublikos darbokodeksas)

  • 1 stycznia: Nowy Rok (Naujieji metai), Dzień Flagi Państwowej Litwy (Vėliavos diena)[52]
  • 16 lutego: Dzień odbudowania Państwa Litewskiego (Lietuvos valstybės atkūrimo diena)
  • 11 marca: Dzień odzyskania niepodległości Litwy (Lietuvos nepriklausomybės atkūrimo diena)
  • niedziela i poniedziałek: Wielkanoc chrześcijańska (Velykos)
  • 1 maja: Międzynarodowy Dzień Pracy (Tarptautinė darbo diena)
  • 3 maja: Rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja (poczynając od 2007)
  • pierwsza niedziela maja: Dzień Matki (Motinos diena)
  • 24 czerwca: Noc Świętojańska (Rasos lub inaczej Joninės), Narodzenie Jana Chrzciciela
  • 6 lipca: Dzień Państwowy – Dzień Koronacji Króla Litwy Mendoga (Valstybės (Lietuvos karaliaus Mindaugo karūnavimo) diena)
  • 15 sierpnia: Zielna (Žolinės), Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny (Švč. Mergelės Marijos ėmimo į dangų diena)
  • 1 listopada: Dzień Wszystkich Świętych (Visų Šventųjų diena)
  • 25–26 grudnia: Boże Narodzenie (Kalėdos)

Święta narodowe i religijne

edytuj

Litwa jest jedynym krajem katolickim spośród byłych republik ZSRR.

  • 6 stycznia: Trzech Króli (Trys karaliai)
  • 25 stycznia: Środek zimy (Pusiaužiemis)
  • 2 lutego: Gromnice (Grabnyčios), Dzień Perkuna (Perkūno diena), Ofiarowanie Pańskie („Kristaus Paaukojimo šventė”)
  • pomiędzy 5 lutego i 6 marca: Zapusty (Užgavėnės)
  • następny dzień po Zapustach: Popielec (Pelenų diena)
  • 1 kwietnia: Dzień kłamcy, czyli Prima Aprilis (Melagių diena)
  • od Zapustów do Wielkanocy: wielki post (Gavėnia)
  • tydzień przed Wielkanocą: Niedziela palmowa (Verbų sekmadienis)
  • 23 kwietnia: Jurginės, Dzień pastucha (Ganiklio diena)
  • 8 maja: Św. Stanisława (Šv. Stanislovas), Cybulinis (Cibulinis)
  • 13 maja: Dzień Miłości (Meilės diena), Święto bogini Miłdy (deivės Mildos verte)
  • 6 tygodni po Wielkanocy: Szesztines (Šeštinės), czyli Wniebowstąpienie Pańskie (Kristaus dangun įžengimo šventė)
  • 7 tygodni po Wielkanocy: Zielone Świątki (Sekminės)
  • 8 września: Szilines (Šilinės), czyli Narodzenie Najświętszej Marii Panny (Švč. Mergelės Marijos gimimo diena)
  • od końca listopada do Wigilii: Adwent (Adventas)
  • 24 grudnia: Wigilia Bożego Narodzenia (Kūčios)

Inne (nie tradycyjne) święta obchodzone na Litwie

edytuj

Galeria fotografii

edytuj

zabytkowa architektura

  •  
    Stare Miasto w Wilnie
  •  
    Archikatedra w Wilnie
  •  
    Ostra Brama w Wilnie
  •  
    Kościół św. Jana w Wilnie
  •  
    Cerkiew św. Michała i św. Konstantyna w Wilnie
  •  
    Baszta Giedymina w Wilnie
  •  
    Kościół św. Anny w Wilnie
  •  
    Stare Miasto w Kownie
  •  
    Ratusz w Kownie
  •  
    Klasztor Kamedułów w Kownie
  •  
    Zamek w Kownie
  •  
    Stare Miasto w Kłajpedzie
  •  
    Góra Krzyży pod Szawlami
  •  
    Katedra w Szawlach
  •  
    Zamek w Trokach
  •  
    Kościół św. Piotra i św. Pawła w Poniewieżu

nowoczesna architektura

  •  
    Centrum finansowe Wilna

Przyroda

  •  
    Mierzeja Kurońska
  •  
    Auksztocki Park Narodowy
  •  
    Niemen w okolicach Olity
  •  
    Jezioro Dryświaty

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Art. 1 Konstytucji Republiki Litewskiej.
  2. ↑ Bogusław Jagusiak: Systemy polityczne państw sąsiedzkich Polski. Warszawa: Difin SA, 2011, s. 110. ISBN 978-83-7641-421-8.
  3. ↑ Lietuvos Statistikos Departamentas, Statistical Yearbook of Lithuania 2012 [online] [dostęp 2013-04-03] (ang.).
  4. ↑ a b Stan na 1 maja 2018 roku. Lietuvos Statistikos Departamentas, Resident population at the beginning of the month [online] [dostęp 2018-05-03] (ang.).
  5. ↑ a b c Lietuvos Statistikos Departamentas, Lietuvos statistikos metraštis 2012 [online] [dostęp 2012-12-04] [zarchiwizowane z adresu 2013-03-16] (lit.).
  6. ↑ Lithuania’s Constitution of 1992 with Amendments through 2019 (PDF), [w:] Constitute Project [online], constituteproject.org [dostęp 2021-09-15].
  7. ↑ Stan na 2011 rok.
  8. ↑ a b c d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-20]. (ang.).
  9. ↑ Art. 10 Konstytucji Republiki Litewskiej.
  10. ↑ Podawane są dwa regiony: Europa Północna na stronie Narodów Zjednoczonych lub Europa Wschodnia na stronie CIA World Factbook.
  11. ↑ a b raport. [dostęp 2008-08-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-30)].
  12. ↑ United Nations Statistics Division – Standard Country and Area Codes Classifications (M49).
  13. ↑ a b c d e f g Statistikos Departamentas http://web.archive.org/web/20070926235450/http://www.stat.gov.lt/en/pages/view/?id=1360
  14. ↑ Spotkać się można również z długością szacowaną na 99 km.
  15. ↑ Dane dotyczące granic lądowych nie są ostateczne, gdyż nie jest zakończona demarkacja granic. W związku z tym dane pochodzące z różnych źródeł mogą się diametralnie różnić.
  16. ↑ Dane za Statistikos Departamentos [1]. CIA The World Factbook [2] podaje długość na 1613. Spotkać się można również z długością szacowaną na 1273 km.
  17. ↑ Dane za Statistikos Departamentos [3]. CIA The World Factbook [4] podaje długości granic odpowiednio: Białoruś 653 km, Łotwa 588 km Polska 103,7 km Rosja 267,8 km. Spotkać się można również z następującymi wartościami: Białoruś 502 km, Łotwa 453 km Polska 91 km Rosja 227 km.
  18. ↑ a b Meteorologiniai rekordai Lietuvoje. meteo.lt. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-07)]. (lit.)..
  19. ↑ meteo.lt.
  20. ↑ a b LIETUVA Kompiuterinė enciklopedija – Ežerai.
  21. ↑ a b FAO (FOOD AND AGRICULTURE ORGANIZATION OF THE UNITED NATIONS) http://www.fao.org/.
  22. ↑ a b FAO Fishery Country Profile – THE REPUBLIC OF LITHUANIA.
  23. ↑ a b Podano za: 1. Komisją Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej (KSNG)[5], 2. Mapy Wileńszczyzny, część V powiaty pozawileńskie oraz indeks nazw geograficznych do map części I-V; wyd. marpress; Gdańsk, 3. Polskie nazwy geograficzne świata, część II Europa Wschodnia i Azja; Państwowa Służba Geodezyjna i Kartograficzna, Główny Geodeta Kraju; Warszawa 1996.
  24. ↑ Aukštaitijos nacionalinis parkas – About us.
  25. ↑ a b c d e f g h Lietuvos Statistikos Departamentas: Lithuanian 2011 Population Census in Brief. [dostęp 2011-11-11]. (lit.).
  26. ↑ Norman Davies: Boże igrzysko. Historia Polski. T. 2: Od roku 1795. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 1991, s. 40–41. ISBN 83-7006-023-4.
  27. ↑ Mariusz Markiewicz: Historia Polski 1492–1795. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2004, s. 126. ISBN 83-08-03579-5.
  28. ↑ CIA – The World Factbook. Central Intelligence Agency. [dostęp 2010-07-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-13)]. (ang.).
  29. ↑ Religious Composition by Country, in Percentages.
  30. ↑ Lietuvos Statistikos Departamentas: Population at the beginning of the year by city. [dostęp 2013-06-06]. (ang.).
  31. ↑ horodelska unia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2014-02-20].
  32. ↑ Aktualności – Katedra Historii Prawa Polskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego [online], www.law.uj.edu.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  33. ↑ Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 128. ISBN 83-04-03107-8.
  34. ↑ 75 lat temu Niemcy zajęły Kłajpedę. Litwa spełniła żądania Hitlera, chcąc uniknąć wojny, Dziennik Polska, 23.03.2014 [dostęp 2015-07-09].
  35. ↑ Sima, M., Geographical aspects of Lithuanian nationalism, w: Przegląd Geopolityczny, nr 46, 2023, s. 70-86. https://przeglad.org/wp-content/uploads/2023/12/PG46.pdf (dostęp: 15.01.2024).
  36. ↑ Piotr Niwiński: Ponary. Miejsce ludzkiej rzeźni. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2011, s. 26.
  37. ↑ Security Council Resolution 711 – UNSCR [online], unscr.com [dostęp 2022-02-15].
  38. ↑ Zob. Dominik Szulc, Wilno – centrum obchodów Tysiąclecia Litwy i Europejska Stolica Kultury w 2009 roku, „Histmag.org”, 5 lipca 2009.
  39. ↑ Rasa Lukaitytė-Vnarauskienė: Lietuvoje įvestas euras. delfi.lt, 2015-01-01. [dostęp 2015-01-01]. (lit.).
  40. ↑ Litwini piją najostrzej w Europie – ich rząd z tym ostro walczy, ale zaszkodzi mu to w wyborach. [dostęp 2019-05-13].
  41. ↑ Dziś rocznica powstania Trójkąta Lubelskiego. Komentarze ministrów Litwy, Polski i Ukrainy [online], 28 lipca 2021 [dostęp 2021-07-29] (pol.).
  42. ↑ Szefowie dyplomacji Polski, Litwy i Ukrainy podpisali plan działań Trójkąta Lubelskiego – Kurier Wileński [online], kurierwilenski.lt [dostęp 2021-07-29] (pol.).
  43. ↑ PKB per capita wyrażony w walutach lokalnych, w cenach stałych.
  44. ↑ money.pl: Bojkot centrów handlowych na Litwie. Bo ceny są za wysokie. [dostęp 2016-05-16]. (pol.).
  45. ↑ Rolnictwo ekologiczne na Litwie. odr.net.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-06-06)]..
  46. ↑ a b c d CIA World Factbook. cia.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-13)]..
  47. ↑ UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition. UNWTO, 2016. s. 8. [dostęp 2016-10-04]. (ang.).
  48. ↑ a b c d Lithuania. Global Firepower. [dostęp 2021-08-09]. (ang.).
  49. ↑ a b c d e EURYDICE – Systemy Edukacyjne w Europie – Litwa. socrates.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-07-08)]. (pol.). (pdf).
  50. ↑ a b Litwa. Nauka, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2008-06-20].
  51. ↑ a b Lithuania. (2008). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.
  52. ↑ LTUworld, Don't forget Day of the Lithuanian National Flag! [online] [dostęp 2017-05-01] (ang.).

Linki zewnętrzne

edytuj
  Wikimedia Atlas: Litwa – wikiatlas z mapami w Wikimedia Commons
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Litwa&oldid=75278867”
  NODES
Intern 5
iOS 10
mac 11
multimedia 1
os 286
text 1
web 2