Ma Jun
Ma Jun (chiń. upr. 马钧; chiń. trad. 馬鈞; pinyin Mǎ Jūn; Wade-Giles Ma Chün fl. 220–265[1]) znany także jako Deheng (徳衡) – chiński wynalazca, inżynier mechanik, urzędnik państwowy w epoce Trzech Królestw. Jego najważniejszym wynalazkiem był wóz wskazujący południe, rodzaj mechanicznego kompasu na wozie, który wyposażony był w mechanizm różnicowy, urządzenie przekazujące jednakowy moment siły na koła obracające się z różną prędkością[2].
| Data urodzenia | |
|---|---|
| Data śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
inżynier, konstruktor |
Dzięki temu i innym wynalazkom Ma Jun jest uważany za jednego z najbardziej błyskotliwych inżynierów i konstruktorów swoich czasów, na równi z Zhang Hengiem (78–139) z czasów wcześniejszej dynastii Han. Jego konstrukcja została odtworzona w późniejszych latach przez astronoma i matematyka Zu Chongzhi (429-500). W późniejszym okresie wóz wskazujący południe Ma Juna łączono w jedno urządzenie z drogomierzem.
Według jego przyjaciela, poety i filozofa Fu Xuana (217-278), Ma Jun urodził się w Fufeng, które leży w dolinie rzeki Wei, między Wugongiem i Baoji. W młodości Ma Jun podróżował po całej prowincji Henan i otrzymał niższy tytuł bo shi. Mimo tytułu, za młodu był ubogi, i dopiero wykorzystanie zdolności mechanicznych pozwoliło mu zdobyć uznanie[3].
Ma Jun pełnił następnie dość znaczące funkcje urzędnicze w północnym państwie Wei (Cao Wei); był doradcą ds. polityki (ji shi zhong)[2], a także nadzorował budowę pałacu Chong Hua dla Cao Rui (cesarza Mingdi z dyn. Wei). Ma Jun był bardzo znany w Wei jako utalentowany konstruktor broni i urządzeń mechanicznych, co opisuje w swym eseju Fu Xuan, zaznaczając równocześnie, że Ma nie był zbyt dobrym mówcą i miał kłopoty z opisaniem swych wynalazków i pomysłów; z tego powodu był czasem obiektem ataków na dworze i miał kłopoty z uzyskaniem materiałów i zezwoleń na prowadzenie swych eksperymentów[4].
Osiągnięcia inżynieryjne
edytuj
Jednym z wczesnych wynalazków Ma Juna było ulepszone krosno do jedwabiu, co według Fu Xuana, pozwoliło mu zyskać duże uznanie ze względu na umiejętności wynalazcze[3]. Za jego czasów, krosna jedwabne miały zazwyczaj 50 nicielnic i 50 pedałów, czasem nawet po 60[3]. Ma Jun zbudował krosno które miało tylko 12 pedałów, co nie tylko usprawniło i przyspieszyło proces tkania, lecz także umożliwiło tkanie nowych, złożonych wzorów[3].
Podczas służby na dworze Wei, Ma Jun wdał się w spór ze stałym doradcą Gaotang Longiem i generałem jazdy Qin Langiem na temat pomysłu na wóz wskazujący południe. Minister i generał wyśmiewali się z wiary Ma Juna w historyczne teksty, mówiące, że takie urządzenie zostało kiedyś zbudowane (według legend, przez samego Żółtego Cesarza), co uważali za nonsensowny i ahistoryczny mit. Ma Jun miał odpowiedzieć, że puste argumenty i słowa nie mogą się równać z eksperymentem przynoszącym konkretne rezultaty[2]. Po otrzymaniu polecenia, by zbudował taki pojazd, Ma skonstruował w pełni działający pojazd w 255 roku[5]. By zbudować ten wóz – mechaniczny kompas, Ma skonstruował jeden z pierwszych na świecie mechanizmów różnicowych. Jest to pierwszy historycznie udokumentowany przykład zastosowania mechanizmu różnicowego. W Chinach wóz wskazujący południe został powtórnie wynaleziony przez Zu Chongzhi (429-500 AD), ponieważ pierwotne plany i wskazówki zaginęły.
Dla cesarza Mingdi, Ma Jun skonstruował też złożony, mechanicznie sterowany i napędzany hydraulicznie teatr lalkowy (znacznie bardziej skomplikowany, niż zestaw mechanicznych lalek odkrytych przez Liu Banga, pierwszego cesarza dynastii Han, gdy robił przegląd dóbr przejętych w starym skarbcu byłego cesarza Qin Shi Huang)[6]. Teatr lalek Ma Juna był zbliżony do greckiego modelu wynalezionego przez Herona z Aleksandrii. Różniły się tym, że model Herona wykorzystywał obracające się cylindryczne koło zębate, z linkami i cięgnami do napędu. Model Ma Juna wykorzystywał poziome koło, napędzane wodą[6].
Ma Jun skonstruował także pompę łańcuchową z prostokątnymi płytkami tłoczącymi, służącą do irygacji. Nie był jednak pierwszym, który takie urządzenie w Chinach skonstruował. Wcześniej, w roku 80, filozof Wang Chong, opisał je w swoim dziele. Za czasów wschodniej dynastii Han, eunuch dworski Zhang Rang nakazał inżynierowi Bi Lanowi zbudowanie serii takich pomp pod stolicą, Luoyangiem, dla nawadniania i dostarczania wody pitnej. Ma Jun skonstruował swoje pompy na potrzeby nawadniania nowo założonych ogrodów w Luoyangu, stworzonych na rozkaz cesarza Minga[2]. Innym, mniej udanym wynalazkiem Ma Juna, była próba konstrukcji machiny miotającej, wyrzucającej serię pocisków dzięki sile odśrodkowej. Najprawdopodobniej zasięg uzyskany był niezbyt duży i broń pozostała w sferze prototypów[7].
Przypisy
edytuj- ↑ Day i McNeil 1996 ↓, s. 461.
- ↑ a b c d Needham i Wang 1965 ↓, s. 40.
- ↑ a b c d Needham i Wang 1965 ↓, s. 39.
- ↑ Needham i Wang 1965 ↓, s. 41.
- ↑ Needham i Wang 1965 ↓, s. 288.
- ↑ a b Needham i Wang 1965 ↓, s. 158.
- ↑ Needham 1954 ↓, s. 200.
Bibliografia
edytuj- Lance Day, Ian McNeil: Biographical dictionary of the history of technolog. London ; New York: Routledge, 1996. ISBN 0-415-06042-7. (ang.).
- Joseph Needham, Ling Wang: Science and Civilization in China: Physics and Physical Technology. T. IV cz. 2: Mechanical Engineering. Cambridge: Cambridge University Press, 1965.
- Joseph Needham: Science and civilisation in China. T. V cz. 6: Military Technology, Missiles and Sieges. Cambridge England: University Press, 1954. ISBN 0-521-32727-X. (ang.).