Maria Dulębianka
Maria Dulęba, również Maria Dulębianka (ur. 21 listopada 1858[1][2] w Krakowie, zm. 7 marca 1919 we Lwowie) – polska malarka, pisarka, publicystka, feministka i działaczka społeczna[3].
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Przyczyna śmierci | |
| Miejsce spoczynku | |
| Zawód, zajęcie | |
| Miejsce zamieszkania | |
| Narodowość | |
| Alma Mater | |
| Rodzice |
Maria z Wyczałkowskich |
| Odznaczenia | |
 
| |
Rodzina
edytujDulębianka urodziła się w Krakowie, gdzie 25 listopada została ochrzczona w kościele Mariackim. Była córką Marii z Wyczałkowskich Skibowej oraz Henryka Dulęby herbu Alabanda[1]. Ojciec, pochodzący ze zubożałej rodziny ziemiańskiej z okolic Nowego Sącza, przez pewien czas pracował w krakowskim teatrze jako sekretarz dyrekcji[1].
Miała pięcioro rodzeństwa. Henryk Dulęba (junior) pracował we Lwowie jako inżynier budownictwa. Anna z Dulębów Wyczołkowska ukończyła konserwatorium muzyczne w Wiedniu, w 1893 obroniła doktorat z zakresu filozofii na uniwersytecie w Zurychu, a w 1901 wyemigrowała do Chicago[1]. Władysław Dulęba, z wykształcenia doktor prawa, prowadził kancelarię adwokacką we Lwowie oraz zaangażował się w działalność polityczną, obejmując m.in. stanowisko ministra dla Galicji. Adolf Dulęba pozostał w Krakowie, gdzie wybrał karierę teatralną (znaną aktorką została także jego córka, Maria Dulęba). Feliks Dulęba został urzędnikiem kolejowym w Galicji Wschodniej[1]. Przyrodnim bratem Dulębianki był pianista Józef Dulęba[1].
Edukacja artystyczna
edytujPoczątkowo Dulębianka uczyła się w Krakowie na pensji Justyny Maliszewskiej[3]. W roku akademickim 1873/1874 rozpoczęła naukę na kursie przygotowawczym Kunstgewerbeschule w Wiedniu (przekształconej w Uniwersytet Sztuki Stosowanej w Wiedniu)[1]. Od ok. 1880 roku uczęszczała do prywatnej szkoły artystycznej dla kobiet prowadzonej przez Wojciecha Gersona w Warszawie, równocześnie m.in. z Anną Bilińską oraz Zofią Stankiewiczówną[1]. Następnie w latach 1884–1886 studiowała w Académie Julian w Paryżu pod kierunkiem Tony’ego Roberta-Fleury’ego i Williama-Adolphe’a Bouguereau, a potem także w pracowni Carolusa-Durana[1]. Przed wyjazdem do Francji prawdopodobnie krótko pobierała nauki u Jana Matejki w Krakowie[1].
Malarstwo
edytuj
Od 1881 roku regularnie pokazywała swe prace m.in. w Warszawie i Krakowie. Na wystawie światowej w Paryżu w 1889 zaprezentowała obrazy Na pokucie i Sieroca dola, za który otrzymała wyróżnienie (mention honorable)[1][2]. Malowała przede wszystkim portrety, studia kobiet i dzieci oraz kameralne sceny rodzajowe, często przedstawiające ubogich mieszkańców miasta[2].
Wielokrotnie portretowała także Marię Konopnicką. Największą kolekcję stworzonych przez nią wizerunków poetki prezentuje Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu. W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się natomiast Portret Marii Konopnickiej namalowany przez Dulębiankę w 1902 z okazji jubileuszu pracy twórczej pisarki i reprodukowany później m.in. na okładce „Tygodnika Ilustrowanego”[4]. Również Muzeum Polskie w Rapperswilu przed wojną posiadało portret Konopnickiej pędzla Dulębianki. Pod wpływem pobytów z Konopnicką w różnych uzdrowiskach Dulębianka zaczęła wprowadzać do swojej twórczości także motywy inspirowane podróżami, np. pejzaże morskie. Jej szkic olejny Morze (ok. 1910) zachował się w Muzeum Narodowym w Krakowie[1].
Relacja z Marią Konopnicką
edytujOd 1890 Dulębianka i Konopnicka przez dwadzieścia lat wspólnie podróżowały i mieszkały za granicą (m.in. w Monachium, Zurychu, Dreźnie i Wiedniu), a po 1903 – w dworku w Żarnowcu, pod Krosnem, który poetka otrzymała w darze od narodu z okazji jubileuszu pracy literackiej[1][3].
Jak zauważa Lena Magnone, Dulębianka została pierwszy raz wymieniona w liście Konopnickiej w 1889[5]. Z ustaleń Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej omówionych w biografii Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki wynika, że Dulębianka poznała Konopnicką prawdopodobnie w pierwszym kwartale 1889 – na taką datę wskazują bowiem zapiski malarki z notatnika zachowanego we Lwowskiej Narodowej Bibliotece im. Wasyla Stefanyka. Relacja Dulębianki i Konopnickiej nie budziła za ich życia kontrowersji i była społecznie akceptowana. W malarce widziano wierną towarzyszkę, przyjaciółkę i powierniczkę poetki, szczególnie oddaną w ostatnich latach życia Konopnickiej, kiedy pisarka coraz poważniej chorowała[1].
Część badaczy określa je dziś jako partnerki życiowe[6][7]. Lena Magnone zaproponowała w swojej książce Konopnicka. Lustra i symptomy termin „związek siostrzany”[5], natomiast Karolina Dzimira-Zarzycka określenie „małżeństwo bostońskie”[1].
Jak zwraca uwagę Krzysztof Tomasik, Maria Dulębianka, która nigdy nie wyszła za mąż, reprezentowała typ znany wśród lesbijek od wieków. Krótko się strzygła, chodziła w surducie i binoklach, polowała i jeździła konno. Początkowo Konopnicka nazywała ją „Piotrek” lub „Pietrek z powycieranymi łokciami”. Brała udział w życiu rodzinnym artystki[6].
Relacji z Konopnicką Dulębianka poświęciła swe zapiski[8].
Działalność feministyczna
edytujMaria Dulębianka była przedstawicielką pierwszej fali feminizmu. W 1895 rozpoczęła walkę o dopuszczenie kobiet do studiowania w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. W 1897 związała się ze środowiskami emancypacyjnymi we Lwowie. Publikowała w feministycznym „Sterze” wydawanym przez Paulinę Kuczalską-Reinschmit. Podjęła starania na rzecz utworzenia gimnazjum żeńskiego we Lwowie. W 1902 wygłosiła w Krakowie odczyt O twórczości kobiet, wydany w 1903 w zbiorze Głos kobiet w kwestii kobiecej[1].
W referacie Polityczne stanowisko kobiety[9], wygłoszonym w 1907 z okazji jubileuszu 40-lecia pracy twórczej Elizy Orzeszkowej, wypowiedziała się przeciw militaryzmowi, wskazując jednak również na inne problemy: „Ale nad militaryzm i kapitalizm wrogiem większym, bo bliskim i codziennym, jest nam każda krzywda, każdy ucisk, każdy fałsz i każda nieprawość, przeciw tym wrogom wielką i wytrwałą wieść krucjatę”[10].
W 1908 kandydowała do Sejmu Krajowego we Lwowie z ramienia Komitetu Równouprawnienia Kobiet, przy poparciu Stronnictwa Ludowego i Komitetu Pracy Oświatowej im. Marii Wysłouchowej, wykorzystując formalne uprawnienia wyborcze przysługujące w Galicji niewielkiej grupie obywatelek. Uzyskała 511 głosów, ale odrzucono jej kandydaturę „z przyczyn formalnych”[1]. W tym okresie jeszcze mocniej zaangażowała się w walkę o prawa wyborcze kobiet. Stanęła na czele lwowskiego Związku Równouprawnienia Kobiet (1909)[1].
Działalność społeczna
edytujDulębianka niemal całkowicie poświęciła się pracy społecznej i feministycznej po 1910, gdy po śmierci Konopnickiej przeniosła się na stałe do Lwowa. Wkrótce założyła Wyborczy Komitet Kobiet do Rady Miejskiej we Lwowie (1911) i Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet (1912). W 1913 z jej inicjatywy powstała we Lwowie Liga Mężczyzn dla Obrony Praw Kobiet, do której jako pierwsi przystąpili Witold Lewicki oraz senator Maksymilian Thullie. Publikowała m.in. w dwutygodniku „Nowe Słowo” i dzienniku „Kurier Lwowski”. W latach 1911–1913 redagowała także dodatek do „Kuriera Lwowskiego” zatytułowany „Głos Kobiet” (nie mylić z kobiecym pismem socjalistycznym wydawanym pod tym samym tytułem)[1].
Po wybuchu I wojny światowej Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet pod jej kierownictwem zajął się organizacją pomocy humanitarnej w mieście. Działaczki zakładały m.in. ochronki dla dzieci, tanie kuchnie dla biednych i kursy dla sanitariuszek. Dulębianka blisko współpracowała z wiceprezydentem Lwowa, Tadeuszem Rutowskim, obejmując sekretariat miejskiego Wydziału Dobroczynności[1]. Uczestniczyła także w obronie Lwowa w listopadzie 1918 w trakcie trwającej wojny polsko-ukraińskiej, m.in. współorganizując służbę sanitarną. W grudniu 1918 została w Warszawie wybrana przewodniczącą Ligi Kobiet Polskich, zrezygnowała jednak z tej funkcji z powodu walk toczących się dalej we Lwowie. Ostatniego dnia grudnia w imieniu delegacji kobiet przemawiała na audiencji u Józefa Piłsudskiego[1].
Śmierć
edytuj23 stycznia 1919 wraz z Marią Opieńską i Teodozją Dzieduszycką, jako delegatka Czerwonego Krzyża do zbadania położenia jeńców i internowanych w obozach ukraińskich, wyruszyła w niebezpieczną misję m.in. do Stanisławowa, Kołomyi, Czortkowa, Mikuliniec, Tarnopola i Złoczowa[11]. Podróż odbywała się w czasie niezwykle ostrych mrozów. Od chorych jeńców polskich delegatki zaraziły się tyfusem plamistym[1].
Maria Dulębianka zmarła na tyfus po powrocie do Lwowa, 7 marca 1919. Początkowo została pochowana w grobowcu Marii Konopnickiej na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. W 1927 jej trumnę przeniesiono na nowo założony Cmentarz Obrońców Lwowa (kwatera I, miejsce 6)[3][6][12].
Odznaczenie i upamiętnienie
edytujZarządzeniem prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 19 grudnia 1930 została odznaczona Krzyżem Niepodległości „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”[13].
Decyzją Rady Miasta Lwowa już w 1920 jedna ulic w tym mieście została nazwana imieniem Marii Dulębianki[1], a w dziesiątą rocznicę śmierci, w 1929, Lwowska Liga Kobiet wydała broszurę z krótką biografią Dulębianki przygotowaną przez Marię Jaworską. W 1935 pośmiertnie została odznaczona Odznaką Honorową Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia[14].
W 2021 Dulębianka została patronką pasażu przy Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie[15], ulicy na Nadodrzu we Wrocławiu[16], w 2018 patronką ulicy na Strzeszynie w Poznaniu[17], a w 2022 roku projekt nadania jej imienia ulicy w Krakowie zyskał poparcie Komisji Kultury Rady Miasta Krakowa[18]. W 2022 roku nakładem Wydawnictwa Marginesy ukazała się biografia autorstwa Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej zatytułowana Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki[1].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Karolina Dzimira-Zarzycka, Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki, Warszawa: Wydawnictwo Marginesy, 2022, ISBN 978-83-67262-15-6.
- ↑ a b c Karolina Dzimira-Zarzycka, Maria Dulębianka, [w:] portal Culture.pl [online], Instytut Adama Mickiewicza.
- ↑ a b c d Michał Laszczkowski: Kobiety niepodległej. Warszawa: Biuro Programu „Niepodległa”, 2021, s. 47. ISBN 978-83-956053-2-1. (pol.).
- ↑ Karolina Dzimira-Zarzycka, „Najświeższy i najpodobniejszy”. Portret Marii Konopnickiej Marii Dulębianki z Muzeum Narodowego w Warszawie, [w:] portal Historia:poszukaj [online], Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów.
- ↑ a b Lena Magnone, Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo / obraz terytoria, 2011, ISBN 978-83-7453-982-1.
- ↑ a b c Krzysztof Tomasik, Homobiografie, Warszawa: Krytyka Polityczna, 2014.
- ↑ Katarzyna Zwolak, Maria Dulębianka. Barwy kampanii, [w:] Ewa Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Kraków: Fundacja Przestrzeń Kobiet, 2009, ISBN 978-83-928639-0-8.
- ↑ Aleksandra Sikorska-Krystek, Notatnik Marii Dulębianki, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza”, 2022, DOI: 10.18318/wiekxix.2022.18, ISSN 2080-0851 [dostęp 2024-03-12].
- ↑ Polityczne stanowisko kobiety.
- ↑ Aneta Górnicka-Boratyńska (red.), Chcemy całego życia. Antologia polskich tekstów feministycznych z lat 1870–1939, Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca, 2018, ISBN 978-83-8143-055-5.
- ↑ Semper Fidelis. Obrona Lwowa w obrazach współczesnych. Lwów / Warszawa: Straż Mogił Polskich Bohaterów / Oficyna Wydawnicza Volumen, 1930 / 1990, s. Tab. 167.
- ↑ Groby dowódców i działaczy. W: W szesnastą rocznicę. Lwów: Towarzystwo Straży Mogił Polskich Bohaterów we Lwowie, 1934, s. 28.
- ↑ M.P. z 1930 r. nr 300, poz. 423.
- ↑ Polski Czerwony Krzyż. Sprawozdanie za 1935. Warszawa: 1936, s. 11.
- ↑ Tomasz Urzykowski, Nowe patronki warszawskich ulic i pasaży. Będzie też park Ireny Jarockiej, [w:] Wyborcza.pl Warszawa [online], 18 marca 2021.
- ↑ ul. Dulębianki Marii [online], portal Polska-org.pl.
- ↑ Malarka, pielęgniarki, dominikanin – Z Rady Miasta – Biuletyn Miejski – poznan.pl [online], www.poznan.pl [dostęp 2022-08-25].
- ↑ Julia Kalęba, Krakowianka będzie patronką kolejnego skweru? Jest wstępna zgoda, [w:] Naszemiasto.pl – Kraków [online], 1 lipca 2022.
Bibliografia
edytuj- Karolina Dzimira-Zarzycka, Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki, Warszawa: Wydawnictwo Marginesy, 2022, ISBN 978-83-67262-15-6.
- Lena Magnone, Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo / obraz terytoria, 2011, ISBN 978-83-7453-982-1.
- Joanna Sosnowska, Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880-1939, Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2003, ISBN 83-85938-84-2.
- Krzysztof Tomasik, Homobiografie: pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2009, ISBN 978-83-61006-59-6, OCLC 316563624.
- Katarzyna Zwolak, Maria Dulębianka. Barwy kampanii, [w:] Ewa Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Kraków: Fundacja Przestrzeń Kobiet, 2009, ISBN 978-83-928639-0-8.
Linki zewnętrzne
edytuj- Publikacje Marii Dulębianki w bibliotece Polona
- Sikorska-Krystek A., O Marii Konopnickiej w korespondencji Marii Dulębianki z różnymi osobami, „Ruch Literacki” 2022, z. 4 (373), s. 639–660, PL ISSN 0035-9602.
- Maria Dulębianka, Notatnik, z rękopisu odczytała i opracowała A. Sikorska-Krystek, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 2022, r. XI (LVII), s. 303–348.