Memfis
Memfis[1] (gr. Μέμφις, Mémphis[2]) – grecka nazwa jednego z najważniejszych miast starożytnego Egiptu, centrum politycznego, handlowego i administracyjnego, ośrodka kultu Ptaha, Sechmet i Apisa, stolicy w epoce Starego Państwa (III–VI dynastia).
| Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO | |
 Posąg Ramzesa II w Memfis | |
| Państwo | |
|---|---|
| Typ |
kulturowy |
| Spełniane kryterium |
I, III, VI |
| Numer ref. | |
| Region[b] |
Kraje arabskie |
| Historia wpisania na listę | |
| Wpisanie na listę | |
Położenie na mapie Egiptu  | |
| 29,85412°N 31,25934°E/29,854120 31,259340 | |
Współcześnie z miasta zachowały się fundamenty świątyni, resztki pałacu królewskiego i kilka wielkich posągów; o jego dawnej świetności świadczą trzy rozlegle nekropole: Abusir na północy oraz Sakkara i Dahszur na południu.
W 1979 roku Memfis wraz z nekropolią obejmującą piramidy od Gizy do Dahszur zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Toponimy
edytujWspółczesna nazwa Memfis pochodzi od greckiego Mémphis[2][3], odnoszącej się do egipskiej nazwy piramidy króla Pepiego I Men-nefer[3][4][5] (dosł. „pozostaje piękność Pepiego”[a]) – używana była na określenie całego miasta od czasów XVIII dynastii.
Najstarsza nazwa miasta brzmiała Ineb-hedż (dosł. „biały mur”)[7][5], zapewne od muru królewskiej rezydencji[3][8]. Inna nazwa to Hut-ka-Ptah (dosł. „świątynia ka Ptaha”[7]), której greckim odpowiednikiem było Aigyptos – od której pochodzi nazwa Egipt[3].
W czasach Średniego Państwa Memfis określano nazwą Anch-taui (dosł. „którym żyją Oba Kraje”, tj. Egipt), co podkreśla położenie Memfis dokładnie na granicy między Górnym i Dolnym Egiptem (doliną i deltą Nilu)[4].
| Nazwa | Transkrypcja i wyjaśnienie nazwy | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Men-nefer-(Pepi) Mn-nfr-(Ppj) dosł. „pozostaje piękność Pepiego”[6] | ||||||
|
Ineb-hedż Jnb(w)-ḥḏ dosł. „biały mur”[7] | ||||||
|
Hut-ka-Ptah Ḥwt-k3-Ptḥ dosł. „świątynia ka Ptaha”[7] | ||||||
|
Mechat-taui Mḫ3.t-t3.wj dosł. „waga Obu Krajów”[7][8] | ||||||
|
Anch-taui ˁnḫ-t3.wj dosł. „którym żyją Oba Kraje”[4] | ||||||
| Mes-teheni Ms-ṱḥny dosł. „wytwórca fajansu”[7] | |||||||
| gr. Μέμφις[7] | |||||||
| hebr. נֹף\מֹף, Nof[7] | |||||||
| łac. Memfis, Memphis lub Menfris[7] |
Położenie
edytujMemfis leżało na południowym końcu delty Nilu, na północnym krańcu długiej a wąskiej doliny, na zachodnim brzegu rzeki[8]. Geostrategiczne położenie miasta umożliwiało kontrolę handlu z Górnym Egiptem[8]. Pozostałości Memfis znajdują się obecnie ok. 3 km na zachód od Nilu[8], ok. 24 km na południe od współczesnego Kairu[3].
Historia
edytujOkres wczesnodynastyczny (archaiczny) – od ok. 3150 do ok. 2686 roku p.n.e.
edytujWedle Herodota miasto Memfis miało zostać założone przez Mina, który zjednoczył Dolny i Górny Egipt i stał się pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu[9]. Menes miał wznieść tamę, by chronić miasto przed wylewami Nilu[9]. Następca Menesa polecił zbudować, jak pisze Herodot, pierwszy pałac w mieście.
Według tradycji miasto zostało założone ok. roku 2925 p.n.e.[3] Franke (2003) natomiast podaje, że Memfis wspominane jest jako rezydencja królów od ok. roku 3000 p.n.e.[8] O jego wcześniejszej historii nic nie wiadomo[8]. Za czasów I dynastii w Memfis znajdowały się pałac królewski, nekropole wyższych urzędników oraz świątynia patrona miasta – boga Ptaha[8]. Ptah był opiekunem artystów i rzemieślników, a także według mitologii memfickiej[b] bóg stwórca, który stworzył człowieka z mocy serca i mowy[3]. Świątynia Ptaha była główną budowlą miasta[3][5].
O świetności Memfis w tym okresie świadczą nekropole królów i dostojników państwowych, m.in. w Sakkarze[3].
Stare Państwo – od ok. 2675 do ok. 2170 p.n.e.
edytujOkres rozkwitu Memfis przypada na rządy III i IV dynastii[3]. Egipski historyk z tego okresu – Manethon – określa III i IV dynastię mianem dynastii memfickich[3].
O świetności Memfis w tym okresie świadczą królewskie grobowce: piramida (schodkowa) Dżesera w Sakkarze, dwie piramidy Snofru w Dahszur, trzy wielkie piramidy – Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa – w Gizie oraz mastaba Szepseskafa[3]. Grobowce królewskie otaczają rozlegle nekropole z grobami urzędników i dostojników państwowych[3].
Królowie V dynastii (ok. 2465–2325 p.n.e.) budowali swoje grobowce na południe od Gizy (Abū Ṣīr)[3]. Był to już schyłku Memfis i początek kultu słońca i coraz większego znaczenia Heliopolis[3]. W okresie VI dynastii (ok. 2347–2216 p.n.e.) grobowce w Sakkarze stały się mniejsze i skromniejsze w zdobnictwie[3]. Wpływ władzy centralnej w Memfis osłabł, doszło do decentralizacji i walk o władzę, co nazwano później w dziejach starożytnego Egiptu Pierwszym Okresem Przejściowym[3]. Manethon określa jeszcze VI, VII i VIII dynastie mianem memfickich, ale ponieważ okres panowania dwóch ostatnich uznaje się za krótki, to przyjmuje się, że centralna władza w Memfis straciła panowanie nad prowincjami wkrótce po odejściu VI dynastii[3].
Średnie Państwo – od ok. 2050 do ok. 1760 p.n.e.
edytujW okresie Średniego Państwa, Memfis odzyskało częściowo wpływy – oficjalna rezydencja XII dynastii została ustanowiona w pobliskim Itdż-taui koło Fajum, a kilku królów XII dynastii zbudowało swe piramidy w Dahszur[3]. Królowie rozbudowywali również memficką świątynię Ptaha[3].
Drugi Okres Przejściowy – od ok. 1630 do ok. 1540 p.n.e.
edytujPo upadku XIII dynastii, do Egiptu napłynęły ludy zachodnioazjatyckie – Hyksosi[3]. Według żydowskiego historyka z I w. n.e. Józefa Flawiusza, król Hyksosów – Salitis – miał sprawować swe rządy z Memfis[3]. Wyniki badań archeologicznych nie potwierdzają tego, a za stolicę Hyksosów uważa się Awaris[3].
Nowe Państwo
edytujPo wygnaniu Hyksosów i restauracji królestwa za XVIII dynastii w Tebach, Memfis przeżywało kolejne lata rozkwitu[3]. Według niektórych badaczy, Memfis nigdy nie straciło swojej centralnej pozycji a Teby były jedynie ośrodkiem religijnym[3]. W Memfis organizowano koronacje królów oraz przeprowadzano „rytuał trzydziestolecia” – święto sed – święto z okazji 30. rocznicy koronacji władcy, powtarzane później co trzy lata[3]. Memfis mogło wówczas funkcjonować jako druga, północna stolica kraju[3].
W Memfis urodził się faraon Amenhotep II, który sprawował w mieście funkcję wysokiego kapłana[3]. Królowie XVIII dynastii przebudowywali i rozbudowywali również memficką świątynię Ptaha, m.in. Totmes I, Totmes IV i Amenhotep III[3]. Ten ostatni wzniósł również w Memfis świątynię Atona[3]. O dużym dworze memfickim świadczą liczne groby dostojników państwowych z tego okresu[3].
Połączone kanałem z Nilem miasto było ważnym ośrodkiem handlowym, w którym mieszkało wielu obcokrajowców, m.in. Hetytów[3].
Królowie XIX dynastii ponownie przebudowywali memficką świątynię Ptaha – Ramzes II wzniósł tu kilka ogromnych posagów[3].
Dalsze dzieje
edytujW VIII w. p.n.e. Memfis zostało zdobyte przez nubijskiego króla Pianchi, który podbił Egipt i go zjednoczył[3]. W Memfis rezydował jego młodszy brat Szabaka[3]. Rządy dynastii kuszyckiej nie trwały długo – Egipt najechali Asyryjczycy, Memfis zostało zniszczone, później odbite przez Taharkę, by ponownie przejść w ręce Asyryjczyków – króla Aszurbanipala ok. 667–668 p.n.e.[3] Następnie, w trakcie najazdu Egiptu przez Persów, Memfis zostało zdobyte przez króla Kambyzesa II w 525 roku p.n.e., a w 332 roku p.n.e. przeszło w ręce Aleksandra Macedońskiego, który rezydował tu planując Aleksandrię[3]. Po jego śmierci w Babilonie, ciało Aleksandra zostało tymczasowo pochowane w Memfis, by później zostać przeniesione do Aleksandrii[3].
Memfis, osłabione po założeniu Aleksandrii, która przejęła znaczną część jego funkcji ekonomicznych, ostatecznie straciło na znaczeniu po uznaniu chrześcijaństwa za jedyną religię cesarstwa rzymskiego za panowania cesarza Teodozjusza[3].
Arabowie, którzy zdobyli Egipt w roku 641, założyli swoją stolicę na wschodnim brzegu Nilu, na północ od Memfis, w al-Fustat (dziś Stary Kair). Memfis zostało opuszczone, jego budowle rozebrane, a ich kamień posłużył do budowy Kairu w X w.[3]
Archeologia
edytuj
Pozostałości Memfis znajdują na zachodnim brzegu Nilu w pobliżu miejscowości Mit Rahina[8]. Do dziś zachowały się jedynie fundamenty świątyni, resztki pałacu królewskiego i kilka wielkich posągów[2], w tym gigantyczny posąg Ramzesa II[3]. Stanowisko w Memfis nie było poddane systematycznym badaniom archeologicznym[5]. W 1852 roku Joseph Hekekyan prowadził tu badania geologiczne[5]. Prace wykopaliskowe prowadzili: w latach 1909–1913 brytyjski archeolog William Flinders Petrie (1853–1942), który odkrył ruiny świątyni Ptaha[3]; badacze z Uniwersytetu Pensylwanii w latach 1915–1919, 1921–1923 i 1955–1956, którzy odkryli pozostałości pałacu Merenptaha i świątyń Ramzesa II[3]; archeolodzy egipscy w 1931 i 1942 roku, a od 1981 roku Egypt Exploration Society[5].
O dawnej świetności Memfis świadczą trzy rozlegle nekropole: Abusir na północy oraz Sakkara i Dahszur na południu[8]. Prace wykopaliskowe prowadziło tu wielu archeologów[3]. W 1850 roku francuski archeolog Auguste Mariette (1821–1881) odkrył w Sakkarze Serapeum[3]. W Gizie prace prowadzili amerykański archeolog George Andrew Reisner (1867–1942) oraz niemiecki badacz Hermann Junker (1877–1962)[3]. Ludwig Borchardt (1863–1938) odkrył świątynie solarne i piramidy władców V dynastii w Abusir[3]. Piramidy Snefru w Dahszur badał egipski archeolog Ahmed Fakhry (1905–1973)[3]. Inny egipski archeolog Zakaria Goneim (1905–1959) odkrył piramidę z okresu III dynastii[3]. W latach 30. XX w. groby z okresu I dynastii odkrył brytyjski archeolog Walter Bryan Emery (1902–1971)[3]. W latach 80. prace prowadziło także Egypt Exploration Society[3].
W 1979 roku Memfis wraz z nekropolią obejmującą piramidy od Gizy do Dahszur zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[12]. Nekropolia, ciągnąca się na przestrzeni ponad 30 km na krawędzi Pustyni Libijskiej obejmuje, idąc od południa (nazwy pochodzą od współcześnie istniejących wiosek arabskich):
- Dahszur:
- dwie piramidy założyciela IV dynastii, króla Snofru: Czerwona Piramida i Piramida Łamana
- piramidy kilku władców XII dynastii, m.in. Piramida Czarna Amenemhata III
- groby prywatne; najsłynniejszy ze względu na znalezione w nim rzeźby – to grób księcia Rahotepa i jego żony Nofret
- Sakkara:
- wielkie mastaby z czasów I i II dynastii
- pierwsza piramida (schodkowa) króla Neczericheta, zwanego Dżeserem – Piramida Dżesera
- piramida schodkowa króla Sechemcheta – piramida Sechemcheta
- piramidy pierwszego (Userkaf) i ostatniego (Unis) władcy V dynastii – piramida Userkafa i piramida Unisa, piramidy władców VI dynastii
- mastaby prywatne, głównie z czasów V i VI dynastii
- grobowce prywatne z końca XVIII dynastii, budowane przez elitę po upadku herezji Echnatona, wśród nich grób generała Horemheba, budowany jeszcze w stylu amarneńskim zanim jeszcze Horemheb został władcą Egiptu
- Serapeum – miejsce pochówku świętych byków, Apisów
- Abusir, nekropolia V dynastii i okresu perskiego:
- piramidy władców V dynastii – m.in. piramida Sahure, piramida Neferirkare I
- mastaby prywatne (największa należąca do niejakiego Ptahszepsesa)
- groby urzędników z końca okresu saickiego (XXVI dynastia) i panowania perskiego (wśród nich grobowiec słynnego Udżahoresneta, zdrajcy, który przeszedł na stronę perską)
- Abu Gurab
- świątynie solarne władców V dynastii – zachowane są dwie: Userkafa (słabo) i Niuserre (bardzo dobrze)
- Giza, nekropolia IV dynastii:
- najsłynniejsze piramidy – piramida Cheopsa, piramida Chefrena, piramida Mykerinosa
- Wielki Sfinks
- grobowce rodziny królewskiej i urzędników z czasów IV dynastii
- pozostałości pałacu królewskiego Mykerinosa
- Abu Roasz
- piramida syna Cheopsa, Dżedefre – piramida Dżedefre
Zobacz też
edytuj
- Memphis – miasto w środkowej części Stanów Zjednoczonych
Uwagi
edytuj- ↑ Wolne tłumaczenie z niem. Es bleibt die Schönheit des Phiops[6].
- ↑ Tekst, prawdopodobnie zapisany na papirusie, został znaleziony przez faraona Szabakę (z XXV dynastii, panujący w latach 715–700 p.n.e.), który przeniósł go na kamień – tzw. stela Szabaki[10][11].
Przypisy
edytuj- ↑ Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata. Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2013, s. 520. ISBN 978-83-254-1988-2. (pol.).
- ↑ a b c Memfis, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-11-28].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay Memphis, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-11-28] (ang.).
- ↑ a b c Marc Van De Mieroop: A History of Ancient Egypt. John Wiley & Sons, 2011. ISBN 978-1-4443-5919-0. [dostęp 2017-11-28].
- ↑ a b c d e f Memphis. W: Morris L. Bierbrier: Historical Dictionary of Ancient Egypt. Scarecrow Press, 2008, s. 139–140. ISBN 978-0-8108-6250-0. [dostęp 2017-11-30]. (ang.).
- ↑ a b Manfred Hutter, Manfred Görg: Religionen in der Umwelt des Alten Testaments: III. Ägyptische Religion : Wurzeln, Wege, Wirkungen. W. Kohlhammer Verlag, 2007, s. 49. ISBN 978-3-17-014448-4. [dostęp 2017-11-28]. (niem.).
- ↑ a b c d e f g h i Herbert Verreth: A survey of toponyms in Egypt in the Graeco-Roman period. Köln / Leuven: Trismegistos, 2013, s. 416. ISBN 978-94-9060-403-5. [dostęp 2017-11-28]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j Detlef Franke: Theben und Memphis – Metropolen im Alten Ägypten (wyklad z 4. sympozjum IAS „Entstehung und Entwicklung von Metropolen“ w Bonn w czerwcu 1996 roku). archiv.ub.uni-heidelberg.de. [dostęp 2017-11-28]. (niem.).
- ↑ a b Herodot: An Account of Egypt. BookRix, 2017. ISBN 978-3-7368-0522-4. [dostęp 2017-11-28]. (ang.).
- ↑ The British Museum: The Shabako Stone. [dostęp 2017-11-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-30)]. (ang.).
- ↑ Joshua J. Bodine. The Shabaka Stone: An Introduction. „Studia A ntiqua”. 1 (7), s. 1–21, 2009. (ang.).
- ↑ UNESCO: Memphis and its Necropolis – the Pyramid Fields from Giza to Dahshur. [dostęp 2017-11-28]. (ang.).