Miary rzymskie
Miary długości
edytujPodstawową jednostką rzymskich miar długości była stopa: pes. Mniejsze jednostki, na które dzielono stopę, noszą te same nazwy co jednostki wagi, na które dzielono librę: dodrans (3/4), bes (2/3), triens (1/3), quadrans (1/4), sextans (1/6), uncia (1/12), digitus (1/16), semuncia (1/24), sicilicus (1/48).
Odległości mierzone były osobnymi miarami. Były to: gradus (krok), passus (podwójny krok), pertica (tyczka), actus (długość bruzdy wyoranej przez woły bez zatrzymania dla wypoczynku), miliarium lub mille passus (tysiąc kroków, czyli mila rzymska). W nieznanym współcześnie momencie zrównano passus z 5 stopami, tworząc następujący system:
| Wielkość w m. | Miliarium | Actus | Pertica | Passus | Gradus | Pes | |
| Miliarium | 1478 | 1 | |||||
| Actus | 35,47 | 41 2/3 | 1 | ||||
| Pertica | 2,956 | 500 | 12 | 1 | |||
| Passus | 1,478 | 1000 | 24 | 2 | 1 | ||
| Gradus | 0,739 | 2000 | 48 | 4 | 2 | 1 | |
| Pes | 0,296 | 5 000 | 120 | 10 | 5 | 2 1/2 | 1 |
Rzymianie akceptowali także łokieć, cubitus, miarę pochodzenia egipskiego, która nie dała się włączyć w rzymski system. Zrównano ją z 1½ stopy, ustalając długość na 0,44 m.
Miary powierzchni
edytujNajpospolitszą miarą powierzchni było iugerum (liczba mnoga: iugera). Podobnie jak w Grecji plethron, iugerum pierwotnie oznaczało obszar, który para wołów (stąd nazwa od iugum = jarzmo) może zaorać w ciągu dnia. Było to pole o bokach 120 i 240 stóp (ok. 35,5 m i 71 m) = 2520,6 m². Gdy zachodziła potrzeba posługiwania się większymi jednostkami, stosowano heredium = 2 iugera, centuria = 200 iugera i saltus = 800 iugera. W praktyce rozmiary heredium i centurii przy pomiarach towarzyszących zwłaszcza przy zakładaniu kolonii mogły odbiegać od wskazanych wyżej w zależności od jakości i obszaru ziemi, która była do dyspozycji.
W Egipcie rzymskim w powszechnym użyciu była arura (gr. ἄρουρα) – stara miara faraońska, równa kwadratowi o boku 100 łokci. Przy łokciu 0,525 m, arura równała się 2756 m², przy łokciu 0,450 m, arura = 2025 m².
Miary pojemności
edytujMiary pojemności wywodzą się z naczyń, w których przechowano takie produkty, jak oliwa wino, miód, ziarno, mąka, suszone owoce (były to naczynia gliniane, drewnianymi beczkami we wczesnych epokach w basenie Morza Śródziemnego w ogóle się nie posługiwano). Ponieważ innych naczyń używano do płynów, innych do artykułów sypkich, ustalono dla nich osobne serie miar. Przy dużych jednostkach miary o tej samej nazwie miały różną pojemność w zależności od tego, czy były przeznaczone do oliwy czy wina.
Płyny
edytujRzymianie przejęli swe miary pojemności od Ateńczyków. System raz ustalony (w III w. p.n.e.) nie podlegał poważniejszym zmianom aż po czasy bizantyńskie. Podstawową jednostką dla płynów był sextarius = 0,545 l.
| Wielkość w l. | Quadrantal | Urna | Congius | Sextarius | Libra | Hemina | Quartarius | Acetabulum | Cyathus | |
| Quadrantal (amfora) | 26,20 | 1 | ||||||||
| Urna | 13,10 | 2 | 1 | |||||||
| Congius | 3,27 | 8 | 4 | 1 | ||||||
| Sextarius | 0,545 | 48 | 24 | 6 | 1 | |||||
| Libra | 0,327 | 80 | 40 | 10 | 1 2/3 | 1 | ||||
| Hemina | 0,274 | 96 | 48 | 12 | 2 | 1 1/5 | 1 | |||
| Quartarius | 0,136 | 192 | 96 | 24 | 4 | 2 2/5 | 2 | 1 | ||
| Acetabulum | 0,068 | 384 | 192 | 48 | 8 | 4 4/5 | 4 | 2 | 1 | |
| Cyathus | 0,0455 | 576 | 288 | 72 | 12 | 7 1/5 | 6 | 3 | 1 1/2 | 1 |
Gdy w grę wchodziły duże ilości płynów, posługiwano się miarą culleus = 20 quadrantali = 524 l. Przy małych ilościach, np. przy przygotowywaniu leków, stosowano cochlear (łyżka) = ¼ cyathus.
Substancje sypkie
edytujDo mierzenia substancji sypkich używano tych samych miar od sextariusa w dół. Dla większych ilości tych produktów stosowano modius, odpowiadający greckiemu hekteus (1/6 medimnosa = 8,733 l) i jego połowę semimodius = 4,366 l. Sześć modii, czyli attycki medimnos, równało się 43,5 l, w okresie hellenistycznym natomiast medimnos równał się 51,8 l.
Miary masy
edytujRzymianie nazywali swoją podstawową jednostkę wagową libra lub pondus.
Słowo libra oznacza zarówno miarę, jak i przyrząd służący do ważenia, czyli wagę. Geneza tego terminu nie jest jasna, zapewne nie jest pochodzenia indoeuropejskiego. Libra, poczynając przynajmniej od III w. p.n.e. (bardzo prawdopodobnie i wcześniej), miała ustaloną wagę nieulegającą poważniejszym wahaniom.
Obliczenia wagi monet rzymskich i odważników pozwalają określić ją na około (wynik jest średnią różnych danych) 327,45 g. Libra dzieliła się na 12 uncji (1 uncja = 27,288 g).
Dość często tłumaczy się ten termin przez funt (słowo pochodzące pośrednio od pondus), który określał miary średniowieczne i nowożytne powstałe pod wyraźnym wpływem rzymskiej libry. Jednostki podziału libry przedstawia zestawienie:
| Nazwa | Waga w gramach | Waga w uncjach |
| Libra (as) | 327,45 | 12 |
| Deunx | 300,16 | 11 |
| Dextans | 272,88 | 10 |
| Dodrans | 245,59 | 9 |
| Bes | 218,30 | 8 |
| Septunx | 191,02 | 7 |
| Semis | 163,73 | 6 |
| Quincunx | 136,44 | 5 |
| Triens | 109,15 | 4 |
| Quadrans | 81,86 | 3 |
| Sextans | 54,58 | 2 |
| Sescuncia | 40,93 | 1 1/2 |
| Uncia | 27,288 | 1 |
| Semuncia | 13,664 | 1/2 |
| Binale sextulae | 9,096 | 1/3 |
| Sicilicus | 6,822 | 1/4 |
| Sextula | 4,548 | 1/6 |
| Drachma | 3,411 | 1/8 |
| Dimidia sextula | 2,774 | 1/12 |
| Scripulum | 1,137 | 1/24 |
| Obolus | 0,568 | 1/48 |
| Lupinus | 0,283 | 1/96 |
| Siliqua | 0,189 | 1/144 |
Jednostki takie jak drachma i obolus, pochodzenia greckiego, weszły w użycie w czasach cesarskich. Siliqua, odpowiednik greckiego keration, i lupinus („waga ziarna łubinu”) pojawiły się dopiero od czasów Konstantyna i służyły do ważenia złota. Funkcjonowały także jednostki wyższe od libry:
| Nazwa | Wielokrotność libry | Waga w gramach | Waga w uncjach |
| Dupondius | 2 | 654,9 | 24 |
| Tressis | 3 | 982,35 | 36 |
| Nonussis | 9 | 2947,05 | 108 |
| Vicessis | 20 | 6549 | 240 |
| Tricessis | 30 | 9823,5 | 360 |
| Centussis | 100 | 32 745 | 1200 |
Bibliografia
edytuj- Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t-1, pod red. Ewy Wipszyckiej, Warszawa 1982.