Mitologia nordycka

Mitologia nordycka – mitologia ludów krajów skandynawskich i nordyckich (północno-germańskich): Danii, Szwecji, Norwegii, Islandii oraz Wysp Owczych.

Nordyccy bogowie byli śmiertelni. Tylko dzięki jabłkom Idunn mieli nadzieję doczekać Ragnaröku. Obraz J. Penrose, 1890

Mitologia nordycka jest odmianą mitologii germańskiej.

Kosmogonia

Centralny element kosmogonii skandynawskiej to Völuspá, opowieść o drzewie życia, Yggdrasilu, świętym jesionie. Jest tym co święte, osią i miejscem łączącym wszystko we spólnym ładzie w kosmosie. W mitologicznej pieśni o Yggdrasilu drzewo życia jest niszczone przez jelenie i węże symbolizujące to, co niepewne i groźne. Yggdrasil jednak żyje dzięki Nornom, podlewającym święty jesion wodą ze studni Urdand brunnen. W mitologii skandynawskiej Yggdrasil łączy dziewięć światów:

1. Asgard – siedziba Asów.
2. Vanaheim – siedziba Wanów.
3. Álfheim – siedziba elfów.
4. Muspelheim – kraina ognia (zamieszkiwana przez ognistych olbrzymów).
5. Svartalfheim, tzw. Nidavellir – kraina krasnoludów.
6. Helheim – świat lodu oraz zmarłych. Panuje nad nim bogini Hel.
7. Niflheim – kraina zimna i mgły.
8. Jötunnheim – kraina lodowych olbrzymów.
9. Midgard – świat środka, kraina ludzi.

Niflheim, Jötunnheim i Muspelheim tworzyły razem Utgard – świat zewnętrzny.

Według mitologii Midgard powstał na styku przeciwstawnych światów wody i ognia. To niezwykle stary mit tradycji wedyjskiej. W Eddzie poetyckiej te dwa światy są źródłem zagrożenia, prowadzą nawet do zguby. Ogień pochodzi z Muspell a woda z zatrutych rzek Niflhel. Jest to przykładem prymitywnego pojęcia dobra i zła, pojmowanego w personifikacjach i metaforach przedmiotowych.

W wyżej wspomnianym procesie narodził się Ymir, protoplasta Thursów (olbrzymi), groźny ze względu na swoje rozmiary. Wspomina o nim w swoich komentarzach Snorri Sturluson, jako o postaci, której samo istnienie stanowi niebezpieczeństwo. Na szczęście przy swoim powstaniu Ymir zasnął i pozostanie w tym stanie do swojej śmierci.

Ymir uosabia siły natury i jest zdolny do samorództwa, na początku dziejów rodzi Thursonów (olbrzymy Szronu) i Asów (bogów). Asowie są z tej samej substancji co Ymir ale są dodatnim biegunem historii. W dalszych dziejach Asowie zgładzili Ymira, a z jego ciała stworzyli Midgard. Z resztek Ymira Asowie stworzyli karłów. Ludzie natomiast pojawili się samoistnie i byli bezwolni. Midgard jest na początku światem bogów, ludzie są istotami drugoplanowymi pozbawionymi woli, rozumu, czucia, ruchu i oddechu. Te cechy nadają im Odyn, Wili i Wi, synowie Buriego, ojca Asów (znanymi w kulturze popularnej jako bogowie). Zmiana cech ludzi i ich miejsce w historii następuje w momencie pojawienia się Norn (olbrzymek wieszczek) i ich przepowiedni Ragnarök – walki na końcu czasów. Ludzie zostają sojusznikami Asów w przyszłej walce z olbrzymami. W tej chwili również Odyn zsyła śmierć niezależnie od swojej woli oraz tworzy Valhallę, miejsce, gdzie polegli wojownicy oddają się ćwiczeniom i niesamowitym biesiadom by stawić czoła walce w dniu Ragnarök.

Mit o stworzeniu świata

Miejscem akcji jest Ginnungagap – otchłań wypełniona lodem.

Na południe od Ginnungagapu leżało Muspellheim – kraina ognia władana przez Surtra – giganta ognia, który swoim gorącym oddechem topił lody Ginnungagap. Z lodowców tych powstały zatrute wody Niflheim – kraina ciemności, mgieł i zamieci. W Niflheim płynęła Eliwag, rzeka północna, która pieniła się o lodowce, lecz nie zamarzała dzięki tchnieniu Surt. Z piany wód Eliwag narodził się Ymir – praojciec olbrzymów. Uśpiony Ymir zrodził parę obu płci i chłopca Ergelmira, z których powstała rasa Thursonów. Z Ymira narodziła się również krowa karmiąca swym mlekiem Thursonów. Audumla, bo tak się nazywała krowa, przez 3 dni lizała sól z lodowca. Po trzech dniach powstał z niego najstarszy z Asów, Buri. Syn Buriego poślubił Bestlę, córkę olbrzyma Baldrona. Z tego związku narodzili się Odin, Wili i We.

Synowie Buriego by zatrzymać rozrastanie się Ymira i plenienie się Thursonów zabili ich praojca. Nieliczni z nich ocaleli z powodzi krwi swego stwórcy. Odyn, Wili i Wi następnie cisnęli martwego Ymira w pustkę a z jego ciała stworzyli Ziemię, którą ponieważ była ciemna i markotna oświetlili iskrami z kuźni Surtra tworząc gwiazdy. W środku Ziemi postawili Midgard siedzibę ludzi a na wybrzeżu Jötunheim siedzibę olbrzymów. Ostatnie były karły stworzone z drobnych kostek Ymira. 4 z nich stanęło na rogach świata Austrii (wschód), Westrii (zachód), Sudrii (południe) i Nördii (północ). Reszta karłów powędrowała, gdzie chciała, wszyscy ruszyli za Modsognirem i Durim którzy powędrowali do podziemnych korytarzy gór i u korzeni drzew ulepili inne karły. Tak narodził się Dwalin, on zabrał część karłów na powierzchni i osiadł nad morzem.

Asowie lubili przebywać w Midgarze, Odin, Wili i We którzy ujrzeli Askę (jesion) i Emblę (wiąz) dali im dech i życie oraz możność poruszania i rozum a ostatni zmysły, tak pokazali się ludzie. Asowie przekazali im we władanie Midgard, pozwolili im się plenić i stali się ich bogami. Następnie ujrzawszy że ludzie zasiedlili Midgard postanowili zbudować sobie siedzibę i tak w Midumheimie (środkowym Asgardzie) wznieśli swój gród. W środku Asgardu rośnie wielki jesion zwany Yggdrasil, nad nim rozpościerają się konary trzymające cały nieboskłon, ma 3 korzenie które docierają do wszystkich światów. Jednym z nich czerpie soki z Asgardu. Spod Yggdrasila bije źródło Urd, nieskazitelnej wody której łyk daje poznanie przeszłości. Pod nim mieszkają też Norny, podlewające go codziennie. Drugi korzeń Yggdrasila sięga aż do Niflhel gdzie wąż Nidhögg podgryza go i zatruwa jadem. Gdyby nie Norny z jego powodu usechłby on a z nim cały świat. A trzeci korzeń sięga do Jötunheim gdzie przy cudownym źródle siedzi Mimir mędrzec, zwany tak stąd że codziennie nabiera wody w swój róg Giallar i upija łyk. Odin za jego pozwoleniem napił się z jego kielich za cenę oka. Przy Yggdrasilu mieszkają również Orzeł wiedzący o wszystkim co się dzieje na świecie, wiewiórka Rotatosk niosąca wieści między Orłem a Nidhöggiem, 4 jelenie Dainn, Dwalin, Dunair i Dyrathoor, wraz z najróżniejszym robactwem podgryzają one Yggdrasila, usechłby on gdyby nie wody Urd. Tam też zbierają się bogowie by radzić nad losami świata i sprawować sądy.

Asgard jest piękna krainą wiecznej wiosny, w niej stoi gród Asów zwany Gladsheim pokryty złotem. W nim bogowie zbierają się by sądzić i biesiadować. Jest tam jeszcze druga halla zwana Vingolf dla bogiń. Równina Asgardu zwie się Idawall na niej zanim padły słowa przepowiedni Asowie postawili pierwsze ołtarze i świątynie by nauczyć ludzi jak czcić bogów. Tu też Asowie postawili kuźnie z której wykuwali wszystko ze złota, tu też grali i urządzali uczty. W centralnym punkcie stoi Hlidskjult na którym zasiada Odin, by widzieć wszystko co dzieje się w Asgardzie i na ziemi. Z Ziemią Asgard łączy się za pomocą mostu Bifrost (Tęcza), którego strzeże jasny bóg Heimdall. Jest tam też Valhalla dla poległych w boju bohaterów, mających wesprzeć bogów w dniu Ragnarök. Cała jest ze srebra i ma 540 drzwi, ściany ma z włóczni srebrem kutych, sufit z tarcz a na stołach leżą zbroje. Codziennie bohaterowie wyruszają do walki z Wilkiem, żaden z nich nie odnosi ran, a wieczorem biesiadują z Odinem przy którym siedzą wilki Gere i Freke a na jego ramionach kruki Higinn (rozum) i Munnin (pamięć). Bohaterowie piją miód i piwo, a jedzą mięso cudownego Dzika Saehrimnira, który codziennie przyprawiony i ugotowany nazajutrz odżywa. Usługują im Valkyrie. Dziewice te są wysyłane na bitwy by wybierać wojowników którzy umrą a potem zaprowadzić ich przez Valgring do Valhalli. Tych dzielą między siebie po połowie Odin i Freya. Thor drugi najmocniejszy po Odinie żyje w Bilskermer w Thrudheimie, skąd przez rzeki Kornt, Örmt i Kervauga udaje się do Jötunheim by walczyć z Thursami.

Niflheim to kraina najgłębsza i najstraszniejsza. Zawiera się w niej również Helheim. Włada nią upiorna bogini Hel. Strzeże spokoju tych którzy nie zostali wybrani. Mieszka w wielkim i ponurym dworze, bronionym murami i kratami zwanymi Eljundir. Wewnątrz stoi stół Hungr (głód) a na nim nóż Sultr (łaknienie). Hel jest półtrupem półkobietą ubraną w suknie Mdłość i spoczywa na łożu Kör (Letarg). Kto raz zawita do jej królestwa nie znajdzie wyjścia. Bogini wyprowadza zmarłych z grobu i chroni przed niebezpieczeństwami tej podróży. Niektórzy co uciekli bogini nawiedzają świat jako upiory, tych się pali lub zabija ponownie. Topielców zaś bierze pod opiekę Ägir gdzie w swojej siedzibie zajmują się nimi jego 9 córek i żona Ran. Do Niflhel trafiają również najwięksi bohaterowie, królowie i höwdingowie (przywódcy drużyny skandynawskiej), oni wybrani szczególnym losem bawią się i ucztują by w odpowiednim czasie otrzymać znak i pomóc bogom w dniu ragnarök. Oni nie są pod władzą Hel.

Bogowie skandynawscy

Asowie

• Mężczyźni: Baldur, Brage, Bølværk, Delling, Forseti, Hajmdal, Hermod, Høder, Høner, Kvaser, Magni, Modi, Od, Odyn, Sommer, Svåsud, Thor, Tyr, Ull, Wali, We, Widar, Wili, Winter.
• Kobiety: Eir, Fjørgyn, Frigg, Fulla, Gefion, Gersimi, Gna, Hlin, Hnoss, Hlodyn, Idunn, Lofn, Nanna, Saga, Sif, Sigyn, Snotra, Syn, Var, Vår

Drzewo genealogiczne Asów

Ymir

Thrudgelmir

Bergelmir

Búri

Bölthorn

Ägir

Ran

Jörð

Borr

Bestla

Dziewięć sióstr

Frigg

Odyn

Wili

We

Hönir

Hajmdal

Narfi

Jörð (Fjörgyn)

Nepr

Grid

Rindr

Delling

Nótt

Nanna

Baldur

Hodur

Hermod

Bragi

Idun

Widar

Wali

Skjöldr

Gefion

nieznany olbrzym

Ull

Sif

Thor

Járnsaxa

Tyr

Dag

Forseti

Scyldings

4 synowie

Modi

Thrud

Magni

Wanowie

• Frejr, Freja, Njord, Gullweig, Skirnir

Inni

• Hel, Mimir, Urdur, Urdur, Aegir, Norny, Sol, Máni, Loki, Kwasir

Publikacje

Do najważniejszych polskich książek związanych z mitologią nordycką należą:

• Georges Dumézil – Bogowie Germanów. Szkice o kształtowaniu się religii skandynawskiej, przeł. Anna Gronowska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, ISBN 83-7459-014-9
• Andrzej M. Kempiński – Ilustrowany leksykon mitologii wikingów, wyd. Kurpisz, 2007
• Artur Szrejter – Mitologia germańska, wyd. L&L, Gdańsk 2006
• Stanisław Piekarczyk – Mitologia germańska, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1979
• Jerzy Ros – Heroje Północy, wyd. Iskry 1969
• Leszek Paweł Słupecki – Mitologia skandynawska w epoce wikingów, wyd. NOMOS Kraków 2003
• Rafał Maciszewski – Mity skandynawskie, wyd. DiG, Warszawa 2004
• Loren Auerbach – Wikingowie i Germanie. Sagi ludów północy, wyd. Amber, Warszawa 1998

Zobacz też

• Ásatrú
• języki skandynawskie
• pismo runiczne
• Noc Walpurgii

Linki zewnętrzne

• Mitologia germańska (niem.)