Mońki
Mońki – miasto w województwie podlaskim, w powiecie monieckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Mońki. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa białostockiego.
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Kościół Matki Bożej Częstochowskiej i św. Kazimierza | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Data założenia |
początek XVI w. | ||||
| Prawa miejskie |
1965 | ||||
| Burmistrz |
Zbigniew Karwowski | ||||
| Powierzchnia |
7,66[1] km² | ||||
| Wysokość |
172 m n.p.m. | ||||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
+48 85 | ||||
| Kod pocztowy |
19-100 do 19-101 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
BMN | ||||
Położenie na mapie gminy Mońki  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu monieckiego  | |||||
 53°24′25,00″N 22°47′49,77″E/53,406944 22,797158
| |||||
| TERC (TERYT) |
2008064 | ||||
| SIMC |
0923348 | ||||
Urząd miejski ul. Słowackiego 5a19-100 Mońki | |||||
| Strona internetowa | |||||
Historia
edytujDo końca II wojny światowej
edytujWieś Mońki założona została na początku XVI w. przez ród Mońków[2], jako zaścianek szlachecki, który w 1535 r. otrzymał Mikołaj Kaczorowski. W okresie staropolskim znajdowały się w ziemi bielskiej. Na skutek rozbiorów od 1795 roku znajdowała się w zaborze pruskim, a od 1815 w zaborze rosyjskim. W 1881 r. zbudowano stację kolejową, przy której powstało niewielkie osiedle. Zawdzięczało ono pewne znaczenie obecności pobliskich koszar rosyjskich (znajdujących się w Hornostajach).
W 1914 w Mońkach miała miejsce dyslokacja 62 Suzdalskiego pułku piechoty. Podczas I wojny światowej Niemcy (8 Armia) oblegli pobliską twierdzę w Osowcu, używając gazów bojowych (chloru), jednak zabudowania w samych Mońkach nie zostały zniszczone. Spis ludności z 1921 wyodrębniał folwark, stację i wieś o nazwie Mońki, które łącznie liczyły 212 mieszkańców i 35 budynków mieszkalnych[3]. W okresie międzywojennym Mońki znalazły się w gminie Kalinówka w powiecie białostockim. Stały się siedzibą parafii, a w latach 1921–1935 wybudowano neobarokowy kościół projektu Stefana Szyllera. Pierwszym proboszczem został od 22 grudnia 1920 r. ks. Mieczysław Małynicz-Malicki. Powstał dworzec kolejowy, działała szkoła powszechna oraz rozwijał się handel i przetwórstwo spożywcze. Wzrost osady skutkował pomysłem uporządkowania jej zabudowy, a także uwzględnianiem w rozważaniach nad przyszłością województwa białostockiego[4].
Wraz z wybuchem II wojny światowej i zajęciem wschodnich ziem Polski przez ZSRR, w Mońkach utworzono wydział NKWD. Wieś stała się też siedzibą rejonu monieckiego, jednak wkrótce przeniesiono ją do Knyszyna. W czasie okupacji niemieckiej zainstalowano tu jeden z punktów dowodzenia. Podczas wycofywania się z tego rejonu, hitlerowcy wysadzili moniecki kościół parafialny. Mońki zostały zdobyte 12 sierpnia 1944 roku przez wojska 49 Armii gen. lejt. I. Griszina w ramach tzw. „operacji osowieckiej”[5].
Po 1945 roku
edytuj
Po wojnie w miejscowości znalazły tymczasową siedzibę władze gminy Goniądz, mimo że osada była częścią gminy Kalinówka[6]. W latach 1954–1975 Mońki były siedzibą powiatu, mimo że prawa miejskie uzyskały dopiero 1 stycznia 1965 r. W 1958 roku Przewodniczącym Prezydium Powiatowej Rady Narodowej został Czesław Gartych. Wraz ze stworzeniem w Mońkach centrum powiatowego, rozpoczął się ich szybszy rozwój. Rozpoczęto brukowanie ulic, wznoszenie bloków i budynków użyteczności publicznej. Od 1964 w mieście funkcjonuje liceum ogólnokształcące (obecnie im. Cypriana Kamila Norwida). W maju 1972 powstała z połączenia spółdzielni mleczarskich w Dolistowie i Krypnie, Moniecka Spółdzielnia Mleczarska[7]. W 1983 roku powstał Zakład Montażu Elementów Dyskretnych UNITRA CEMI. W 1987 roku miały miejsce uroczystości diecezjalnego przyjęcia kopii cudownego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej z udziałem kardynałów i biskupów[8]. Od reformy administracyjnej w 1999 r. stanowią ponownie siedzibę powiatu[8].
Symbole
edytujMońki znane były z uprawy ziemniaków, a kwiat tych warzyw znalazł się w herbie miasta. Od roku 1977 organizowane było Święto Ziemniaka[9]. W 2008 roku wydarzenie reaktywowano w nowej formule jako „Święto Ziemniaka w Mońkach. Kresowy Jarmark Produktów Kresowych i Ekologicznych”.
Mońki w czasach PRL-u były miejscem emigracji zarobkowej do USA. Obecnie posiadają w tym kraju liczną Polonię, szczególnie w Chicago. Z tego powodu w regionie, jak również wśród amerykańskich Polonusów znane są dowcipy związane z tym faktem.
Architektura i urbanistyka
edytujIntensywny rozwój Moniek przypadł na czas po II wojnie światowej, związany z utworzeniem tu powiatu[10]. Istnieją jedynie nieliczne obiekty sprzed tego okresu. Należą do nich przede wszystkim budynki związane z osadą kolejową i parafią: neobarokowy kościół Matki Bożej Częstochowskiej[11] i św. Kazimierza, zbudowany w latach 1921–1935 według projektu Stefana Szyllera, odbudowany w latach 1947 oraz 1957-1966 oraz z kaplica z plebanią, a także budynek dworca kolejowego. Natomiast okres budowy miasta skutkował powstaniem licznych bloków oraz prostych budynków modernistycznych, które dominują w zabudowie.
Układ przestrzenny
edytuj
Układ Moniek można uważać za rozwiązanie wzorowego miasteczka socjalistycznego. Nie ma rynku, jako centralnego punktu (handel odbywa się do dziś na targowisku oddalonym od centrum). Główną ulicą miasta jest Aleja Niepodległości, w pobliżu której zlokalizowane są: Powiatowa Komenda Policji, poczta, jeden z budynków starostwa, pomniki i skwer (im. Czesława Gartycha[12]) z fontanną oraz bloki z wydzieloną przestrzenią handlowo-usługową. W części północno-zachodniej rozmieszczone są obiekty przemysłowe. Na północy miasta rozwija się zabudowa jednorodzinna, zbliżająca się do pobliskich wsi. Wschodnią część miasta tworzy osiedle bloków (tzw. Maliny), wraz z amfiteatrem i parkiem (tzw. Gaj). Na południowym wschodzie znajdują się wyraźnie odrębne zabudowania dawnej wsi Mońki, oddzielone od ścisłej zabudowy miasta. Na południe od centrum położona jest mleczarnia. Na południowym zachodzie dominuje zabudowa jednorodzinna, znajduje się tam cmentarz i obiekty przemysłowo-handlowe.
Demografia
edytuj- Piramida wieku mieszkańców Moniek w 2014 roku[13].
Gospodarka
edytuj
W Mońkach rozwinął się przemysł spożywczy, mający powiązania z gospodarstwami rolnymi powiatu. Największym zakładem w mieście jest mleczarnia „MSM Mońki”, specjalizująca się w produkcji serów twardych typu holenderskiego i szwajcarskiego. Ponadto w Mońkach i okolicach istnieje jeszcze pewna liczba pomniejszych zakładów przemysłowych, związanych głównie z przemysłem spożywczym (dojrzewalnia serów, piekarnie, zakłady mięsne). Znaczną część gospodarki miasta stanowią również usługi i handel. W mieście znajduje się biuro Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. W roku 1975 Mońki zostały wyróżnione ogólnopolskim tytułem „Mistrza gospodarności”.
W czasie PRL-u największym zakładem był Zakład Produkcji Elementów Dyskretnych „UNITRA” CEMI, został on zamknięty na początku lat dziewięćdziesiątych.
Transport
edytuj
Rozwój Moniek był bezpośrednio związany z położeniem w pobliżu linii kolejowej Białystok – Królewiec[14]. Źródła podają, że już w okresie międzywojennym miejscowość miała dostęp także do połączenia autobusowego[15].
Przez miasto przebiega, jako ulice Białostocka i Ełcka, droga krajowa nr 65, łącząca Mońki z Grajewem, Knyszynem i Białymstokiem. Drogi powiatowe stanowią połączenie z siedzibami gmin powiatu: Trzciannem, Goniądzem, Krypnem Kościelnym i Jaświłami.
Transport autobusowy
edytujBlisko stacji kolejowej, znajduje się dworzec PKS. Mońki połączone są liniami autobusowymi przede wszystkim PKS Białystok oraz prywatnego Kuriera Jankowscy (do Goniądza oraz przez Knyszyn do Białegostoku). Pojedyncze linie obsługują też inni przewoźnicy.
Transport kolejowy
edytujPrzez Mońki przebiega linia kolejowa nr 38, po której kursują pociągi osobowe relacji Białystok – Ełk, jak również pociągi dalekobieżne.
Oświata
edytujPierwsza szkoła istniała już przed II wojną światową, miało uczęszczać do niej ponad dwustu uczniów. W czasie okupacji radzieckiej istniała tzw. Niepełna Szkoła Średnia, natomiast po zajęciu wsi przez Niemców organizowano tajne nauczanie[16].
W Mońkach znajduje się kilka placówek edukacyjnych, od nauczania przedszkolnego po średnie. Należą do nich przedszkole samorządowe oraz prywatne.
Istnieją także dwie szkoły podstawowe:
- SP Nr 1 im Jana Pawła II (dawna SP Nr 3) przy ulicy Planetarnej 13. Wraz ze szkołą muzyczną pierwszego stopnia tworzą zespół szkół.
- SP Nr 2, im. Jana Kochanowskiego (dawna SP Nr 1) przy ulicy Tysiąclecia.
W 1999 roku w miejscu poprzedniej Szkoły Podstawowej nr 1 im. Mikołaja Kopernika (położonej przy ulicy Leśnej) utworzono Gimnazjum (obecnie budynek należy do Szkoły Podstawowej Nr 2). Jedyną publiczną szkołą średnią jest Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych, składający się z Liceum Ogólnokształcącego im. Cypriana Kamila Norwida w Mońkach (położonego w centrum miasta przy ul. Tysiąclecia) oraz Zespołu Szkół Zawodowych (przy ul. Szkolnej). Istnieje także prywatne Centrum Edukacji MENTOR, w którego skład wchodzą: gimnazjum oraz liceum ogólnokształcące, Szkoła Policealna dla Dorosłych i Podlaski Ośrodek Kształcenia Nauczycieli.
W mieście funkcjonuje Biblioteka Publiczna oraz jej oddział dla dzieci i młodzieży, a także Filia Biblioteki Pedagogicznej CEN w Białymstoku.
Kultura
edytuj
W Mońkach znajduje się amfiteatr, w którym odbywa się większość plenerowych imprez i koncertów. Organizowaniem imprez kulturalnych i bieżącą działalnością w tym zakresie zajmuje się Moniecki Ośrodek Kultury. Niektóre nich to coroczne „Dni Moniek”, „Dobre Granie” – Festyn Muzyki Chrześcijańskiej oraz „Wojewódzki Przegląd Poezji Śpiewanej im. Jacka Kaczmarskiego”.
Sport i rekreacja
edytuj
Od 2006 funkcjonuje kryta pływalnia, która zastąpiła poprzednią. W 2009 roku oddano do użytku dwa boiska – jedno, wielofunkcyjne w ramach programu Orlik 2012 (11 maja), drugie z programu „Blisko – Boisko” (25 czerwca).
Na miejscowym stadionie MOSiR-u rozgrywa swoje mecze Ludowy Klub Sportowy Promień Mońki, założony 14 marca 1963 roku. Obecnie występuje on w IV lidze piłkarskiej, w grupie podlaskiej. Jako barw klubowych używa on kolorów żółtego, czerwonego i zielonego.
W 2007 roku założony został Międzyszkolny Uczniowski Klub Sportowy GIM-NET Mońki. Od 2002 roku w mieście corocznie odbywają się Wiosenne Biegi Uliczne.
Religia
edytujWspólnoty wyznaniowe
edytuj
Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące związki wyznaniowe:
- Centrum Chrześcijańskie „Emmanuel”[17]
Mońki są stolicą dekanatu monieckiego, w mieście znajdują się 2 parafie[18]:
- parafia MB Częstochowskiej i św. Kazimierza. Na jej terenie znajduje się także dom sióstr zakonnych św. Teresy od Dzieciątka Jezus[19].
- parafia św. Brata Alberta Chmielowskiego[20]
| Okres | Jednostka administracyjna |
|---|---|
| ... – ... | diecezja płocka |
| ... – 1798 r. | diecezja wileńska |
| 1798 – 1808 | diecezja wigierska |
| 1808 – ... | mohylewska |
| 1849 – 1925 | |
| 1925 – 1992 | archidiecezja wileńska |
| 1992 – ... | diecezja białostocka |
| ... – ... | archidiecezja białostocka |
Miejsca pamięci
edytuj- Pomnik „Chwała poległym za wolność i ojczyznę” w parku między ulicami Niepodległości i Wyzwolenia
- Pomnik pamięci walczących, umarłych i cierpiących w czasie II wojny światowej z okazji 60 – lecia jej wybuchu, na skwerze miejskim przy ulicach Niepodległości i Wyzwolenia
- Pomnik Jana Pawła II przy Kościele Matki Boskiej Częstochowskiej i Św. Kazimierza.
- Pomnik „Solidarności” przy ulicy Ełckiej
- Kamień pamiątkowy z tablicą z okazji 90. urodzin papieża Jana Pawła II, przy SP nr 1
- Głaz pamiątkowy z tablicą upamiętniający powstanie powiatu i budowę głównej ulicy Moniek (dawniej Manifestu Lipcowego), na skwerze miejskim przy skrzyżowaniu ulic Niepodległości i Tysiąclecia
- Tablica pamiątkowa przywrócenia samorządu, na urzędzie przy ul. Słowackiego
Tablica upamiętniająca 100 rocznicę odzyskania niepodległości
Polityka
edytuj
Samorząd terytorialny
edytujOd przywrócenia samorządu terytorialnego w Polsce Mońki są siedzibą gminy miejsko-wiejskiej, a od 1999 r. – także powiatu.
Burmistrzowie Moniek
- Mirosław Paniczko (od 1990 do 1994)
- Jan Stachurski (od 1994 do 1998)
- Zbigniew Męczkowski, Komitet Wyborczy Akcja Wyborcza Solidarność (od 1998 do 2006)
- Zbigniew Karwowski, Komitety Wyborcze Wyborców Samorządowe Porozumienie Prawicy (wybory 2006) oraz Chrześcijańskie Porozumienie Samorządowe (wybory 2010, 2014 i 2018).
W wyborach samorządowych w 2010 z miasta wybierano 10 radnych gminnych (na 15).
Atrakcje turystyczne
edytuj- Magazyn kolejowy z ok. 1905 r.
- Dworzec kolejowy z lat 30. XX wieku
- Kościół Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Kazimierza w Mońkach
- W okolicy – osada Osowiec-Twierdza, w której znajduje się siedziba Biebrzańskiego Parku Narodowego i pozostałości Twierdzy Osowiec z XIX wieku.
- Szlak rowerowy wokół Moniek: Mońki – Sikory – Kalinówka Kościelna – Przytulanka – Mońki
Ludzie związani z Mońkami
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
- ↑ Sławomir Radecki, Powiat moniecki 1954-2004, 2004, s. 11, ISBN 83-921035-0-5.
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. [Dokument elektroniczny]. T. 5, Województwo białostockie / Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej. http://statlibr.stat.gov.pl/F/JIKGQ27TAU1SNJ2B38NHU152YUTU2NRCTCTDSC798GHQ8VHS5J-47259?func=full-set-set&set_number=144744&set_entry=000012&format=999.
- ↑ Przemysław Borowik (red.), Domy, które mówią. Obrazy z życia dawnych Moniek, Mońki 2018, s. 9, 10-11 i 18.
- ↑ „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945” Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 70.
- ↑ Przemysław Borowik (red.), Domy, które mówią..., Mońki 2018, s. 15.
- ↑ MSM Mońki - Producent serów [online], msm-monki.pl [dostęp 2024-04-24] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-02] (pol.).
- ↑ a b Józef Maroszek, Arkadiusz Studniarek – Szkic historyczny miasta i gminy Mońki, ISBN 83-88097-82-2.
- ↑ Sławomir Radecki, Powiat moniecki1954-2004, 2004, s. 72-77, ISBN 83-921035-0-5.
- ↑ Sławomir Radecki, Powiat moniecki 1954-2004, 2004, s. 23-26.
- ↑ Barbara Cieślińska, Małe miasto w procesie przemian w latach 1988-1994, Monografia socjologiczna Moniek, 1997, s. 26-27, ISBN 83-86423-62-5.
- ↑ Czesław Gartych patronem skweru. Polskie Radio Białystok, 2012-12-20. [dostęp 2013-07-15].
- ↑ Mońki w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ P. Borowik, Domy, które..., s. 6.
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorjalnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, Przemyśl, Warszawa: Wydawnictwo Książnicy Naukowej, [1933?], s. 1078.
- ↑ Arkadiusz Studniarek, Historia pierwszej szkoły w Mońkach – dawnej rolniczej, e-monki/studniarek.
- ↑ Zbory [online], kbwch.pl [dostęp 2023-03-28].
- ↑ Dekanat Mońki [online], archibial.pl [dostęp 2023-03-28].
- ↑ Parafia pw. MB Częstochowskiej i św. Kazimierza [online], archibial.pl [dostęp 2023-03-28].
- ↑ Parafia pw. św. Brata Alberta Chmielowskiego [online], archibial.pl [dostęp 2023-03-28].
- ↑ Tadeusz Skutnik, Historia Parafii | Parafia pw. MB Częstochowskiej i św. Kazimierza w Mońkac [online], Historia Parafii | Parafia pw. MB Częstochowskiej i św. Kazimierza w Mońkac [dostęp 2021-05-15] (pol.), Fragment źródła opatrzony przypisem: "[1]J. Maroszek, A. Studniarek, Szkic historyczny miasta i gminy Mońki w 40 rocznicę uzyskania praw miejskich 1965 – 2005, s. 5.".
Linki zewnętrzne
edytuj- Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej – Mońki
- Urząd Miejski w Mońkach
- Starostwo Powiatowe w Mońkach
- Zarys historyczno-architektoniczny miasta Mońki
- Szkic historyczny miasta i gminy Mońki
- Mońki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 662.
- Mońki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 352.