Nazewnictwo pierwiastków chemicznych

Nazewnictwo pierwiastków chemicznych – część nomenklatury chemicznej dotycząca nadawania i tworzenia nazw dla pierwiastków chemicznych. Za nadawanie nazw nowym pierwiastkom chemicznym, jak również za zasady systematycznego nazewnictwa nieodkrytych pierwiastków, odpowiada Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC).

Nadawanie nazw pierwiastkom chemicznym

Część pierwiastków znana była już w starożytności i ich nazwy pochodzą z tego okresu, choć pochodzenie części z nich jest obecnie niejasne. Pierwiastki odkrywane od średniowiecza aż po XX wiek brały swoje nazwy najczęściej od minerałów lub rud, z których były wyodrębniane, nazw geograficznych, właściwości fizycznych, obiektów astronomicznych czy też z mitologii. Nazwy pochodzące od nazwisk znanych naukowców pojawiać się zaczęły dopiero w XX wieku (np. kiur). Prawem odkrywcy danego pierwiastka było zawsze zaproponowanie nazwy, jednak nie zawsze nazwa taka przyjmowała się. Dochodziło również do sytuacji, w których pierwiastek miał przez pewien czas więcej niż jedną nazwę (np. rutherford był nazywany w państwach bloku wschodniego kurczatowem). Pierwsze poważne próby usystematyzowania nazewnictwa pierwiastków były podejmowane dopiero w pierwszej połowie XX wieku w ramach IUPAC. Dotychczas stosowane nazwy oraz ich pisownia zostały zatwierdzone, a spory pomiędzy uczonymi proponującymi różne nazwy dla tego samego pierwiastka zostały zakończone wybraniem jednej z nazw. Nie wydano zaleceń wskazujących jaki powinien być źródłosłów dla nazw nowych pierwiastków chemicznych, jednak zachowano tradycję, iż propozycję nazwy nowego pierwiastka ma prawo zgłosić jego odkrywca^[1].

Obowiązujące od 2016 roku zalecenia IUPAC wskazują, że nazwa nowego pierwiastka chemicznego może pochodzić:

z mitologii,
od obiektu astronomicznego,
od minerału lub podobnej substancji,
od miejsca lub rejonu geograficznego,
od właściwości pierwiastka,
od nazwiska naukowca.

Nie może to być nazwa, która była kiedykolwiek używana w stosunku do któregoś z pierwiastków, ale ostatecznie nie została zaakceptowana. Końcówka nazwy powinna być zgodna z dotychczasową praktyką nazewniczą dla określonych grup pierwiastków: końcówka „-ium” dla pierwiastków grup 1–16, „-ine” dla pierwiastków 17. grupy i „-on” dla pierwiastków 18. grupy^[a]. Odkrywca lub odkrywcy nowego pierwiastka mają prawo do zaproponowania nazwy po potwierdzeniu odkrycia przez IUPAC i Międzynarodową Unię Fizyki Czystej i Stosowanej (IUPAP). W przypadku braku takiej propozycji lub braku porozumienia pomiędzy odkrywcami, inicjatywę w zakresie nazwania nowego pierwiastka przejmuje IUPAC. Po wstępnym wybraniu nazwy pierwiastka, podlega ona ocenie przez naukowców spoza IUPAC i przy braku przeciwwskazań – jest oficjalnie zatwierdzana i publikowana w czasopiśmie Pure and Applied Chemistry^[2].

Do czasu oficjalnego zatwierdzenia nazwy przez IUPAC, dopuszczalne jest nazewnictwo systematyczne lub określanie pierwiastka jego liczbą atomową (np. „pierwiastek 120”)^[2].

Nazewnictwo systematyczne

Nomenklaturę systematyczną dla pierwiastków o liczbie atomowej większej niż 100 zatwierdzono w 1979 roku. Nazwa systematyczna pierwiastka pochodzi od jego liczby atomowej i tworzy się ją łącząc rdzenie przyporządkowane każdej cyfrze w takiej kolejności, w jakiej cyfry te występują w liczbie atomowej pierwiastka^[b]. Podczas wymawiania nazwy systematycznej każdy rdzeń należy wymawiać oddzielnie. Symbol takiego pierwiastka jest zawsze trzyliterowy i pochodzi od pierwszych liter użytych rdzeni liczbowych, przy czym pierwsza litera takiego symbolu jest zawsze duża^[3]^[4].

Rdzenie liczbowe w nazwach systematycznych
Cyfra	Rdzeń liczbowy	Odpowiednik w języku angielskim	Litera
0	nil	nil	n
1	un	un	u
2	bi^[c]	bi	b
3	tri^[c]	tri	t
4	kwad	quad	q
5	pent	pent	p
6	heks	hex	h
7	sept	sept	s
8	okt	oct	o
9	enn/en^[d]	enn/en	e

Przykładowe nazwy systematyczne pierwiastków
Liczba atomowa	Rdzenie liczbowe	Nazwa systematyczna	Odpowiednik w języku angielskim	Symbol
119	un + un + enn	ununenn	ununennium	Uue
122	un + bi + bi	unbibi	unbibium	Ubb
124	un + bi + kwad	unbikwad	unbiquadium	Ubq
126	un + bi + heks	unbiheks	unbihexium	Ubh
130	un + tri + nil	untrinil	untrinilium	Utn
154	un + pent + kwad	unpentkwad	unpentquadium	Upq
184	un + okt + kwad	unoktkwad	unoctquadium	Uoq
190	un + en + nil	unennil	unennilium	Uen
195	un + enn + pent	unennpent	unennpentium	Uep
199	un + enn + enn	unennenn	enennennium	Uee

Uwagi

↑ Końcówki te są standardowe dla nazw pierwiastków w języku angielskim. W tłumaczeniach nazw na język polski reguła ta nie występuje.
↑ W języku angielskim do tak utworzonej nazwy dodaje się zawsze końcówkę „-ium”. Stąd też w przypadku, gdy liczba atomowa pierwiastka kończy się cyfrą 2 lub 3, pomija się jedną literę „i”, by nie tworzyć zbitek „biium” lub „triium”. Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Chemicznego końcówki „-ium” nie stosuje się w polskich nazwach systematycznych pierwiastków.
↑ ^a ^b W przypadku wystąpienia w nazwie pierwiastka końcówki „-bi” lub „-tri”, nazwa taka przyjmuje rodzaj nijaki i nie podlega odmianie^[5].
↑ Jedną literę „n” pomija się w sytuacji, gdy w liczbie atomowej pierwiastka cyfra 9 poprzedza cyfrę 0, by nie tworzyć zbitki „ennnil”.

Przypisy

↑ ViviV. Ringnes ViviV., Origin of the names of chemical elements, „Journal of Chemical Education”, 66 (9), 1989, s. 731–738, DOI: 10.1021/ed066p731 (ang.).
↑ ^a ^b Willem H.W.H. Koppenol Willem H.W.H. i inni, How to name new chemical elements (IUPAC Recommendations 2016), „Pure and Applied Chemistry”, 88 (4), 2016, DOI: 10.1515/pac-2015-0802 (ang.).
↑ Nomenklatura chemii nieorganicznej. Zalecenia 1990, ZofiaZ. Stasicka (red.), Komisja Nomenklatury Chemii Nieorganicznej Polskiego Towarzystwa Chemicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1998, s. 46–48, ISBN 83-229-1873-9 .
↑ Neil G.N.G. Connelly Neil G.N.G. i inni, Nomenclature of Inorganic Chemistry. IUPAC Recommendations 2005 (Red Book), International Union of Pure and Applied Chemistry, RSC Publishing, 2005, s. 46–47, ISBN 978-0-85404-438-2 (ang.).
↑ AdamA. Wolański AdamA., Nazwy pierwiastków, [w:] Poradnia Językowa PWN [online], 9 czerwca 2021 [dostęp 2021-06-21], Cytat: Nazwy pierwiastków zakończone na -i przyjmują rodzaj nijaki (jako neutralny) i nie podlegają w polszczyźnie odmianie .

[2] Końcówki te są standardowe dla nazw pierwiastków w języku angielskim. W tłumaczeniach nazw na język polski reguła ta nie występuje.

[4] W języku angielskim do tak utworzonej nazwy dodaje się zawsze końcówkę „-ium”. Stąd też w przypadku, gdy liczba atomowa pierwiastka kończy się cyfrą 2 lub 3, pomija się jedną literę „i”, by nie tworzyć zbitek „biium” lub „triium”. Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Chemicznego końcówki „-ium” nie stosuje się w polskich nazwach systematycznych pierwiastków.

[i-8] W przypadku wystąpienia w nazwie pierwiastka końcówki „-bi” lub „-tri”, nazwa taka przyjmuje rodzaj nijaki i nie podlega odmianie^[5].

[9] Jedną literę „n” pomija się w sytuacji, gdy w liczbie atomowej pierwiastka cyfra 9 poprzedza cyfrę 0, by nie tworzyć zbitki „ennnil”.

[1] ViviV. Ringnes ViviV., Origin of the names of chemical elements, „Journal of Chemical Education”, 66 (9), 1989, s. 731–738, DOI: 10.1021/ed066p731 (ang.).

[Koppenol2016-3] Willem H.W.H. Koppenol Willem H.W.H. i inni, How to name new chemical elements (IUPAC Recommendations 2016), „Pure and Applied Chemistry”, 88 (4), 2016, DOI: 10.1515/pac-2015-0802 (ang.).

[5] Nomenklatura chemii nieorganicznej. Zalecenia 1990, ZofiaZ. Stasicka (red.), Komisja Nomenklatury Chemii Nieorganicznej Polskiego Towarzystwa Chemicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1998, s. 46–48, ISBN 83-229-1873-9 .

[6] Neil G.N.G. Connelly Neil G.N.G. i inni, Nomenclature of Inorganic Chemistry. IUPAC Recommendations 2005 (Red Book), International Union of Pure and Applied Chemistry, RSC Publishing, 2005, s. 46–47, ISBN 978-0-85404-438-2 (ang.).

[7] AdamA. Wolański AdamA., Nazwy pierwiastków, [w:] Poradnia Językowa PWN [online], 9 czerwca 2021 [dostęp 2021-06-21], Cytat: Nazwy pierwiastków zakończone na -i przyjmują rodzaj nijaki (jako neutralny) i nie podlegają w polszczyźnie odmianie .

[1]

[a]

[2]

[b]

[3]

[4]

[c]

[d]

[5]