Obóz cygański w getcie łódzkim
Obóz cygański w getcie łódzkim (niem. Zigeunerlager) – wydzielony z getta łódzkiego obóz przeznaczony dla Romów i Sinti, powstały 5 listopada 1941, a zlikwidowany na przełomie grudnia 1941 i stycznia 1942 roku.
 Obóz cygański po wywózce więźniów | |
| Odpowiedzialny | |
|---|---|
| Rozpoczęcie działalności |
5 listopada 1941 |
| Zakończenie działalności |
styczeń 1942 |
| Terytorium |
Polska pod okupacją III Rzeszy |
| Miejsce | |
| Powierzchnia |
1,9 ha |
| Liczba więźniów |
~5 tysięcy |
| Narodowość więźniów | |
| Liczba ofiar |
~623 |
Położenie na mapie Łodzi  | |
Położenie na mapie Rzeszy Niemieckiej  | |
 51°47′12,2″N 19°28′07,3″E/51,786722 19,468694
| |
Obóz cygański był pierwszym miejscem odosobnienia utworzonym wyłącznie dla Romów i Sinti w okupowanej Polsce[1][2].
Historia
edytujPowstanie i organizacja obozu
edytujPrzedstawiciele łódzkiego Gestapo planowali rozlokować Romów wraz z Żydami, przeciwko tym planom zaprotestowały jednak władze miejskie Łodzi, takiemu rozwiązaniu przeciwny był również Chaim Rumkowski[3][4].
Początkowo obóz planowano ulokować na terenie kwartału ulic Ślusarskiej, Piwnej, Żytniej i części Drewnowskiej. Rumkowski zaproponował lokalizację obozu przy ulicach Wrześnieńskiej i Miodowej, jego propozycja została jednak odrzucona. Ostatecznie obóz ulokowano w innym wskazanym przez Rumkowskiego miejscu: w kwadracie ówczesnych ulic Brzezińskiej, Towiańskiego, Mianowskiego i Oblęgorskiej. Po niewielkich korektach na teren obozu przeznaczono kwartał ulic Brzezińskiej (obecnie Wojska Polskiego), Towiańskiego (obecnie Obrońców Westerplatte), Sikawskiej (obecnie Starosikawskiej) i Głowackiego[3][5][4]. Była to południowo wschodnia część łódzkiego getta[6].
16 października 1941 roku administracja getta przystąpiła do ewakuacji ludności zamieszkującej obszar przeznaczony na teren obozu, rozpoczęto także stawianie płotu z drutem kolczastym wokół terenu obozu. Wzdłuż ulic Towiańskiej i Sikawskiej, graniczących z gettem, wykopano także rowy, które planowano być może wypełnić wodą[7]. Prawdopodobnie pełniły jednak funkcję zabezpieczenia przed wszami. Część rowów zasypano miesiąc później na polecenie Zarządu Getta[7]. Jedyna brama znajdowała się w bramie kamienicy przy ulicy Brzezińskiej 88[7][4]. Okna budynków znajdujących się na granicy obozu zostały zabite deskami[4].
W ciągu ulicy Brzezińskiej zbudowano także płot oddzielający od getta przechodzącą w tym miejscu linię tramwajową. Obszar obozu cygańskiego wyniósł ostatecznie 1,9 hektara. Na terenie obozu brakowało infrastruktury, w tym kuchni, łaźni, latryn czy izby chorych[8].
Więźniowie
edytujPierwsze deportacje do łódzkiego obozu cygańskiego odbyły się w dniach 5–9 listopada 1941 roku. Wywieziono wówczas 5007 osób (1130 mężczyzn, 1188 kobiet i 2689 dzieci[8][9]) ze Styrii i Dolnej Austrii. W gronie deportowanych znaleźli się Romowie, Kełderasze, Lowarzy i Sinti[8][9]. Byli oni uprzednio przetrzymywani w obozach przejściowych w Hartberg, Fürstenfeld, Mattersburg, Rotenturm an der Pinka i Oberwart[10]. Podróży do Łodzi nie przeżyło 11 osób[8][11]. Rozładunek transportów odbywał się na stacji Radegast, przybyłym skonfiskowano większość pieniędzy i biżuterii, następnie w eskorcie policji odbywał się przemarsz ze stacji kolejowej na teren getta[12][13].
Według niemieckiej dokumentacji w obozie umieszczeni mieli zostać cyganie, „cygańscy mieszańcy” oraz „osoby koczujące według cygańskich zwyczajów”. Tożsamość więźniów stała się obiektem spekulacji w getcie, według niektórych więźniami obozu mieli być artyści i naukowcy z Węgier, Jugosławii i Rumunii. Według relacji Barucha Praszkiera cyganów w obozie miało być 10% lub 15%, resztę mieli stanowić „powstańcy, generałowie i najwyższa inteligencja”, m.in. ze Słowacji[14]. Również według wywiadu Związku Walki Zbrojnej część więźniów mieli stanowić więźniowie polityczni z Jugosławii[14]. Interpretacje te były jednak fałszywe[15].
Funkcjonowanie obozu
edytujZarząd nad obozem sprawowała Policja Kryminalna w porozumienia z administracją getta. Od 28 października 1941 roku komendantem obozu był oberscharführer Eugen Jansen, komórką ds. obozu w zarządzie getta kierował Herbert Barkowski, a łącznikiem odpowiedzialnym za obóz został Moses Minc[15]. Więźniowie obozu mieli mieć także swojego przełożonego, którym miał być Karol Berger, obóz posiadał własną strukturę na wzór żydowskiej Służby Porządkowej, której funkcjonariusze wyposażeni byli w kije[15][4].
Granice obozu z gettem pilnowane były przez funkcjonariuszy Służby Porządkowej, a wzdłuż płotu graniczącego ze stroną aryjską Schutzpolizei wraz z policją pomocniczą[15][5]. Z więźniów getta wstęp na teren obozu cygańskiego mieli lekarze i pielęgniarki z Wydziału Zdrowia oraz Moses Minc i inne osoby funkcyjne[15]. Jednym z lekarzy pracujących na terenie obozu był Arnold Mostowicz[16].
W pierwszym tygodniu funkcjonowania obozu z getta dostarczano do niego gotowe posiłki, w późniejszym czasie, wraz z uruchomieniem kuchni ogólnych, z getta dostarczano jedynie produkty spożywcze[17]. Dostawy chleba do obozu z getta wstrzymano 14 grudnia[18]. Do „obsługi” obozu zobowiązany został łódzki Judenrat, nakazano zbudować na terenie obozu szpital, łaźnię, latryny i dwóch kuchni, zarząd getta miał także odpowiadać za wywóz ciał zmarłych oraz nieczystości. Szpital wyposażony w 30 łóżek otwarto 4 grudnia 1941 roku, wybudowano także latryny. Do końca funkcjonowania obozu nie powstała łaźnia, zamiast tego do obozu dostarczono dwa 600-litrowe kotły oraz 25 konewek do kąpieli[17][19].
Warunki bytowe w obozie były skrajnie trudne. Blisko 5 tys. osób było zmuszonych pomieścić się w zaledwie 15 budynkach, liczących 543 izby[6][11]. Mieszkańcy pozbawieni byli podstawowego wyposażenia – rolę miejsca do spania spełniała często rozrzucona na ziemi słoma i szmaty[20][21]. W obozie brakowało prycz i sienników, w związku z tym zarząd getta nakazał przekazanie do obozu ław z kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, niedługo później zrezygnowano z tego pomysłu, gdyż ławy wymagały zbyt dużych modyfikacji, by można było je wykorzystać w tym charakterze[20]. W połowie grudnia do obozu przekazano krzesła, łóżka dziecięce i ławki z piwnic. Wszelkich napraw mebli mieli dokonać sami więźniowie obozu, w związku z czym dostarczono im stół warsztatowy i narzędzia[20].
Więźniowie byli także pozbawieni najbardziej podstawowych sztućców i naczyń kuchennych. Dopiero w grudniu do obozu dostarczono tysiąc misek i dwa tysiące łyżek[6][11].
Więźniowie obozu zostali wykluczeni z zatrudnienia, dyskutowano jednak nad planami wykorzystania ich w roli robotników przymusowych. Arbeitsamt w Poznaniu zwrócił się jednak do zarządu getta z prośbą o skierowanie 120 Romów do pracy w zakładach amunicyjnych w Poznaniu[20].
Do 12 listopada 1941 roku zmarło 213 osób, najwyższa śmiertelność panowała wśród dzieci. Zwłoki ofiar obozu przewożone były na nowy cmentarz żydowski, gdzie wydzielono część dla zmarłych w obozie[21][22] w kwaterach PIV i PV[4].
Najliczniejszą grupę ofiar obozu stanowiły ofiary epidemii tyfusu plamistego, przywleczonej prawdopodobnie jeszcze z obozu przejściowego w Lackenbach. Pierwsze przypadki choroby zarejestrowano w obozie na początku grudnia (według innych źródeł w połowie listopada[6][23]). Hans Biebow nakazał żydowskiej administracji samodzielnie walczyć z epidemią. Wydział Zdrowia Judenratu oddelegował do tego zadania lekarzy (wybieranych drogą losowania) i pielęgniarki. Pracujący w obozie personel medyczny w celu opuszczenia obozu przewożony był zamkniętym pojazdem do szpitala na ulicy Drewnowskiej, gdzie poddawani byli dezynfekcji. Siedmiu lekarzy biorących udział w walce z epidemią zaraziło się chorobą, z czego dwóch zmarło[24]. 23 grudnia 1941 roku w wyniku epidemii zmarł komendant obozu Eugen Jansen, który zaraził się tyfusem podczas wizytacji obozu[4][18]. W grudniu w obozie zmarło 400 osób[18][22].
Likwidacja obozu
edytujDecyzja o likwidacji obozu zapadła najprawdopodobniej między 9 a 18 grudnia 1941 roku[25]. Montague podaje, że była ona spowodowana trwającą w obozie epidemią tyfusu, a zwłaszcza śmiercią komendanta Jansena[6].
Według Władysława Bednarza więźniowie obozu zostali wywiezieni do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem 12 stycznia 1942 roku, data ta została przyjęta następnie jako data likwidacji obozu. Według Juliana Baranowskiego deportacje przeprowadzono w dniach od 5 do 12 stycznia[26] Łucja Pawlicka-Nowak i Patricka Montague uważają, że likwidacja obozu nastąpiła między 2 a 9 stycznia[6][27]. Andrzej Grzegorczyk jest natomiast zdania, że pewne przesłanki wskazują, że deportacje Romów i Sinti do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem mogły się rozpocząć już w pierwszej połowie grudnia, a więc natychmiast po podjęciu decyzji o likwidacji obozu cygańskiego[28][29].
Więźniowie byli transportowani z obozu bezpośrednio do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem (prawdopodobnie przez Aleksandrów Łódzki, Poddębice i Dąbie), świadkiem rozmów dotyczących przybycia transportów do Chełmna miał być m.in. Stanisław Kaszyński[30]. Odmiennie niż w przypadku ofiar żydowskich, które zazwyczaj transportowano do Chełmna koleją, Romów i Sinti przewożono do obozu zagłady samochodami ciężarowymi z uzbrojoną eskortą. Miało to zapewne zminimalizować ryzyko rozprzestrzenienia się epidemii tyfusu[6][31].
Przetransportowani do Chełmna więźniowie nie trafiali, tak jak inni więźniowie, do pałacu w Chełmnie. Od razu po przyjeździe ładowani byli do mobilnych komór gazowych i przewożeni do Lasu Rzuchowskiego[32]. Co najmniej dwa transporty miały zostać rozstrzelane w Lesie Rzuchowskim[6][33]. Według relacji Szlamy Ber Winera zwłoki były wyciągane z mobilnych komór gazowych przez żydowskich robotników i przenoszone bezpośrednio do masowych mogił. Nie były przeszukiwane i poddawane kremacji, a komando więźniów zajmujące się ich pochówkiem było rozstrzeliwane od razu po zakończeniu prac[34] (prawdopodobnie w wyniku obawy o przeniesienie choroby na resztę więźniów lub członków załogi)[35]. Owe środki ostrożności okazały się jednak nieskuteczne, gdyż wkrótce na tyfus zachorowali niemal wszyscy polscy robotnicy, których SS zatrudniło do prac pomocniczych w obozie. W konsekwencji niedługo później personel obozowy wyposażono w ubrania ochronne[6] oraz zaszczepiono przeciw tyfusowi[33].
Ostateczna likwidacja obozu cygańskiego rozpoczęła się prawdopodobnie 6 stycznia, a zakończyła 9 stycznia[35]. 9 stycznia 1942 roku zarząd getta wystawił Herbertowi Langemu pokwitowanie na wynagrodzenie w wysokości 20 tysięcy reichsmarek za przeprowadzenie akcji specjalnej związanej z obozem cygańskim[35][36][37]. Według relacji Mordechaja Podchlebnika Cyganów przywożono do obozu w Chełmnnie jeszcze w kolejnych dniach stycznia[38]. Według zeznań Edwarda Witczaka, w styczniu miało dojść do ucieczki z obozu grupy Romów, nie był on jednak w stanie podać dokładnej daty tego zdarzenia[39].
14 stycznia 1942 roku Hans Biebow nakazał objąć teren poobozowy kwarantanną. Do porządkowania terenu obozu przystąpiono w kwietniu, za co odpowiedzialny był Baruch Praszkier. Na terenie obozu odnaleziono duże zapasy żywności, ubrania, instrumenty muzyczne i przedmioty osobiste[38]. W maju 1942 roku w poobozowych budynkach otwarto wytwórnię obuwia słomianego[38][40].
Z 5 tysięcy więźniów obozu nie ocalał prawdopodobnie nikt[4].
Upamiętnienie
edytujW 2003 roku miała miejsce premiera filmu dokumentalnego Obóz cygański w Łodzi w reżyserii Jarosława Sztandery[41].
Na terenie dawnego obozu, w dawnej kuźni na podwórzu przy ul. Wojska Polskiego 22, gdzie podczas funkcjonowania obozu działała kostnica, w styczniu 2004 roku umieszczono tablicę pamiątkową. W styczniu 2009 roku przy kuźni ustawiono granitowy głaz z tablicą pamiątkową w języku polskim, angielskim i romskim[42][43]. W sierpniu tego samego roku w tym miejscu otwarto wystawę stałą poświęconą historii obozu[44][40].
W 2012 roku odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą ofiarom obozu na murze cmentarza żydowskiego w Łodzi[44].
3 sierpnia 2016 roku na terenie Lasu Rzuchowskiego odsłonięto pomnik upamiętniający zamordowanych Romów i Sinti[45][46], ufundowany przez Związek Romów Polskich, Stowarzyszenie Kulturalne Austriackich Romów i Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa[47].
Przypisy
edytuj- ↑ Grzegorczyk 2021 ↓, s. 464.
- ↑ Gawryszczak i Grzegorczyk 2021 ↓, s. 9.
- ↑ a b Grzegorczyk 2021 ↓, s. 467.
- ↑ a b c d e f g h Obóz cygański w Litzmannstadt Ghetto [online], www.centrumdialogu.com [dostęp 2024-11-20].
- ↑ a b Obóz cygański (Zigeunerlager) [online], www.lodzgetto.pl [dostęp 2024-11-20].
- ↑ a b c d e f g h i Montague 2014 ↓, s. 110.
- ↑ a b c Grzegorczyk 2021 ↓, s. 468.
- ↑ a b c d Grzegorczyk 2021 ↓, s. 469.
- ↑ a b Gawryszczak i Grzegorczyk 2021 ↓, s. 17.
- ↑ Montague 2014 ↓, s. 109–110.
- ↑ a b c Bartosz 2012 ↓, s. 253.
- ↑ Grzegorczyk 2021 ↓, s. 470.
- ↑ Gawryszczak i Grzegorczyk 2021 ↓, s. 18.
- ↑ a b Grzegorczyk 2021 ↓, s. 471.
- ↑ a b c d e Grzegorczyk 2021 ↓, s. 472.
- ↑ Bartosz 2012 ↓, s. 254.
- ↑ a b Grzegorczyk 2021 ↓, s. 473.
- ↑ a b c Grzegorczyk 2021 ↓, s. 477.
- ↑ Gawryszczak i Grzegorczyk 2021 ↓, s. 23.
- ↑ a b c d Grzegorczyk 2021 ↓, s. 474.
- ↑ a b Grzegorczyk 2021 ↓, s. 475.
- ↑ a b Gawryszczak i Grzegorczyk 2021 ↓, s. 29.
- ↑ Sochaj 2017 ↓, s. 23.
- ↑ Grzegorczyk 2021 ↓, s. 476.
- ↑ Grzegorczyk 2021 ↓, s. 478.
- ↑ Grzegorczyk 2021 ↓, s. 464–465.
- ↑ Grzegorczyk 2021 ↓, s. 465.
- ↑ Grzegorczyk 2021 ↓, s. 478–479.
- ↑ Gawryszczak i Grzegorczyk 2021 ↓, s. 41.
- ↑ Grzegorczyk 2021 ↓, s. 479–480.
- ↑ Grzegorczyk 2021 ↓, s. 479.
- ↑ Grzegorczyk 2021 ↓, s. 480.
- ↑ a b Sochaj 2017 ↓, s. 24.
- ↑ Wiatr, Engelking i Skibińska 2013 ↓, s. 93–94, 96–97, 99–100.
- ↑ a b c Grzegorczyk 2021 ↓, s. 481.
- ↑ Montague 2014 ↓, s. 111.
- ↑ Sochaj 2017 ↓, s. 25.
- ↑ a b c Grzegorczyk 2021 ↓, s. 482.
- ↑ Sochaj 2017 ↓, s. 25-26.
- ↑ a b Gawryszczak i Grzegorczyk 2021 ↓, s. 49.
- ↑ Majewski, Podolska-Płocka i Skalska 2014 ↓, s. 40.
- ↑ Bartosz 2012 ↓, s. 255.
- ↑ Taborska 2017 ↓, s. 54, 56.
- ↑ a b Bartosz 2012 ↓, s. 256.
- ↑ Sochaj 2017 ↓, s. 34.
- ↑ Sochaj 2017 ↓, s. 37.
- ↑ Sochaj 2017 ↓, s. 46.
Bibliografia
edytuj- Adam Bartosz, Cygański obóz w Litzmannstadt Getto. Pamięć Zagłady, „Studia Romologica”, 5, 2012, s. 253-256, ISSN 1689-4758.
- Marcin Gawryszczak, Andrzej Grzegorczyk, Obóz cygański w getcie łódzkim, Łódź: Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, 2021, ISBN 978-83-961155-5-3.
- Andrzej Grzegorczyk, Obóz cygański w getcie łódzkim (1941–1942), „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, 17, 2021, s. 463-485, DOI: 10.32927/zzsim.888, ISSN 1895-247X.
- Tomasz Majewski, Joanna Podolska-Płocka, Tamara Skalska (red.), Czas Litzmannstadt Getto. Obrazy filmowe. Katalog projektu „Piekło na Ziemi Obiecanej”, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, 2014, ISBN 978-83-63182-16-8.
- Patrick Montague, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2014, ISBN 978-83-7536-726-3.
- Andrzej Sochaj, Zagłada Romów i Sinti w byłym pierwszym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej, Szczecinek: Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku; Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, 2017, ISBN 978-83-933600-7-9.
- Halina Taborska, Romowie Europy na ziemiach polskich 1941-1945 i monumenty im poświęcone, „Zeszyty Naukowe PUNO”, 5, Polski Uniwersytet na Obczyźnie, 2017, s. 49-71, ISSN 2052-319X.
- Ewa Wiatr, Barbara Engelking, Alina Skibińska, Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć: Pomiechówek, Chełmno nad Nerem, Treblinka, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2013 (Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy), ISBN 978-83-61850-85-4.