Odmienne części mowy w języku japońskim

W języku polskim istnieją wyrazy nieodmienne oraz dwie „klasy” wyrazów odmiennych:

• wyrazy odmienne przez przypadki, liczby i rodzaje – są to rzeczowniki, przymiotniki oraz niektóre z zaimków i liczebników,
• wyrazy odmienne przez osoby, liczby, czasy i tryby – czyli czasowniki.

W języku japońskim jest tylko jedna klasa wyrazów odmiennych, której głównymi kategoriami są czas oraz pozytywność i negatywność. W przeciwieństwie do typowo fleksyjnego języka polskiego japońska odmiana ma zarówno elementy fleksyjne, jak i aglutynacyjne – bardziej skomplikowane formy tworzy się nie innymi końcówkami, lecz „krok po kroku”.

Odmienne części mowy

W języku japońskim koniugacji podlegają czasownik (jap. 動詞 dōshi) i przymiotnik predykatywny (jap. 形容詞 keiyōshi). Nie należy zaś do nich przymiotnik niepredykatywny (jap. 形容動詞 keiyōdōshi), nazywany czasem „na-przymiotnikiem”.

Niektóre formy czasownika są pod względem odmiany przymiotnikami, niektóre zaś formy przymiotnika są pod względem odmiany czasownikami, dlatego wskazane jest traktowanie tych dwóch części mowy łącznie.

Czasowniki

We współczesnym japońskim występują dwa główne typy odmiany – odmiana spółgłoskowa i odmiana samogłoskowa, oraz kilka pomniejszych obejmujących tylko jeden lub kilka czasowników.

Analizując odmianę dobrze jest tymczasowo zapomnieć o tym, że spółgłoski sylab し (si, Hepburn shi), つ (tu, Hepburn tsu), ち (ti, Hepburn chi) i ふ (hu, Hepburn fu) nie brzmią tak samo, jak w innych sylabach tej grupy.

Przekształcenia jakim należy poddać wyrazy dwóch głównych odmian zwykle mają następujący charakter: należy wziąć temat, dołączyć końcówkę i jeżeli w wyniku tej operacji dwie spółgłoski lub dwie samogłoski sąsiadują ze sobą, należy wstawić odpowiednią dla danej końcówki zgłoskę.

Ponieważ większość końcówek zaczyna się od spółgłoski, odmiana samogłoskowa jest najprostsza. Podlegają jej czasowniki o temacie zakończonym na -i lub -e, których forma podstawowa kończy się na -eru, bądź -iru.

Rozpoznanie takiego czasownika nie jest tak oczywiste, ponieważ identyczne formy podstawowe mają również czasowniki odmiany spółgłoskowej o tematach zakończonych -ir oraz -er.

Odmiana spółgłoskowa jest trochę trudniejsza: częściej należy wstawiać łączniki pomiędzy temat a końcówkę tworzonego wyrazu. Odmiany spółgłoskowej ulegają również czasowniki zakończone na -au, -iu, -ou i -uu z powodu występowania w nich „niemego w”.

Tryb oznajmujący (bezokolicznik)

Tryb oznajmujący tworzy się dodając -u i w razie potrzeby uzupełniając -r-.

Przykłady:

Odmiana	Znaczenie tematu	Temat	Tryb oznajmujący
Spółgłoskowa	rozumieć	wakar	わかる wakaru
	pić	nom	のむ nomu
	być zakochanym	kow	こう kou
	spotykać	aw	あう au
	mówić	iw	いう iu
	robić na drutach	nuw	ぬう nuu
	wracać	kaer	かえる kaeru
Samogłoskowa	jeść	tabe	たべる taberu
	potrafić	deki	できる dekiru
	wymieniać	kae	かえる kaeru

Jak widać niektóre z czasowników kończących się na -eru i -iru są dwuznaczne, np. かえる (kaeru).

Przeczenie

Przeczenia tworzy się dodając -nai i ewentualnie uzupełniając o -a-. Przeczenia są bardziej jednoznaczne od stwierdzeń – wszystkie czasowniki spółgłoskowe kończą się na -anai, samogłoskowe zaś na -enai lub -inai.

Ponieważ sylaba wa, w przeciwieństwie do wu, nie uległa zanikowi we współczesnym języku japońskim, nie znika ona również w zaprzeczeniach.

Przykłady:

Odmiana	Znaczenie tematu	Temat	Przeczenie
Spółgłoskowa	rozumieć	wakar	わからない wakaranai
	pić	nom	のまない nomanai
	być zakochanym	kow	こわない kowanai
	spotykać	aw	あわない awanai
	mówić	iw	いわない iwanai
	robić na drutach	nuw	ぬわない nuwanai
	wracać	kaer	かえらない kaeranai
Samogłoskowa	jeść	tabe	たべない tabenai
	potrafić	deki	できない dekinai
	wymieniać	kae	かえない kaenai

Uwaga: zamiast らない (ranai) w języku potocznym może się też pojawić んない (-nnai). Tak więc zamiast わからない (wakaranai) można napotkać też わかんない (wakannai).

Szczegóły w artykule przekształcenia fonetyczne w języku japońskim.

Forma -nai może być traktowana jak przymiotnik.

Formy -tai i -masu

W przypadku obu należy użyć łącznika -i-.

Forma -tai oznacza chęć wykonania jakiejś czynności. Do tematu czasownika dodaje się końcówkę -tai, aby wyrazić życzenie osoby mówiącej: „chcę”. Odmienia się, jak przymiotniki.

• Gakkō-e ikitai desu. „Chcę iść do szkoły”.

Jeśli czasownik z -tai jest przechodni, dopełnienie na ogół występuje z partykułą -ga (zamiast -o).

• Mizu-ga nomitai desu. „Chcę napić się wody”.

Forma -masu nadaje zdaniu bardziej formalnego charakteru (teineigo). Mimo wszystko nie należy nadużywać formy -masu, w szczególności używać jej wielokrotnie w tym samym zdaniu albo korzystać w innym przypadku w zdaniu.

Przykłady:

Odmiana	Znaczenie tematu	Temat	Forma -masu	Forma -tai
Spółgłoskowa	rozumieć	wakar	わかります wakarimasu	わかりたい wakaritai
	pić	nom	のみます nomimasu	のみたい nomitai
	być zakochanym	kow	こいます koimasu	こいたい koitai
	spotykać	aw	あいます aimasu	あいたい aitai
	mówić	iw	いいます iimasu	いいたい iitai
	robić na drutach	nuw	ぬいます nuimasu	ぬいたい nuitai
	wracać	kaer	かえります kaerimasu	かえりたい kaeritai
Samogłoskowa	jeść	tabe	たべます tabemasu	たべたい tabetai
	potrafić	deki	できます dekimasu	できたい dekitai
	wymieniać	kae	かえます kaemasu	かえたい kaetai

Wykorzystanie formy -masu powoduje powstanie czasownika o specjalnej odmianie (patrz: #forma masu), natomiast słowo w formie -tai jest przymiotnikiem.

Tryb rozkazujący

Są dwie formy trybu rozkazującego – jedna odpowiada polskim „zróbmy”, druga zaś „zrób” czy też „zróbcie”. Dlatego też, choć mówienie o osobach gramatycznych jest w przypadku języka japońskiego niezbyt właściwe, nazwijmy te dwie formy „pierwszą” i „drugą” osobą trybu rozkazującego.

W pierwszej osobie występuje końcówka ō (ewentualnie yō).

W drugiej osobie obie koniugacje są całkowicie inne – odmiana samogłoskowa ma końcówkę -ro, spółgłoskowa zaś -e.

Podobnie jak w języku polskim należy dwa razy się zastanowić, zanim użyje się trybu rozkazującego. Gdy potrzebujemy czyjejś pomocy, uległa prośba zdziała o wiele więcej niż rozkaz, tym bardziej że japońskie formy rozkazujące są bardzo ostre (odpowiadają mniej więcej polskim róbże!!!, no rób!!!). Użycie ください (kudasai) od czasu do czasu prędzej pomoże niż zaszkodzi.

Przykłady:

Odmiana	Znaczenie tematu	Temat	Tryb rozkazujący
			Pierwsza osoba	Druga osoba
Spółgłoskowa	rozumieć	wakar	わかろう wakarō	わかれ wakare
	pić	nom	のもう nomō	のめ nome
	być zakochanym	kow	こおう koō	こえ koe
	spotykać	aw	あおう aō	あえ ae
	mówić	iw	いおう iō	いえ ie
	robić na drutach	nuw	ぬおう nuō	ぬえ nue
	wracać	kaer	かえろう kaerō	かえれ kaere
Samogłoskowa	jeść	tabe	たべよう tabeyō	たべろ tabero
	potrafić	deki	できよう dekiyō	できろ dekiro
	wymieniać	kae	かえよう kaeyō	かえろ kaero

Forma koneksywna na -te i czas przeszły

Forma koneksywna na -te ma setki różnych znaczeń i sama jako taka, nie odpowiada bezpośrednio niczemu, co znamy z jakiejkolwiek gramatyki indoeuropejskiej.

Aby stworzyć formę koneksywną, wystarczy dodać w przypadku czasowników samogłoskowych końcówkę -te. Sprawa jest o wiele bardziej złożona z czasownikami spółgłoskowymi:

• -s przechodzi w -shi-, czyli mamy -shite,
• -k przechodzi w -i-, czyli mamy -ite,
• -g przechodzi w -i- i udźwięcznia -te, czyli mamy -ide,
• -n, -m i -b przechodzą w -n- i udźwięczniają -te, czyli mamy -nde,
• -w, -r i -t przechodzą w -t-, czyli mamy -tte.

Jeśli forma koneksywna jest znana, tworzenie czasu przeszłego jest wyjątkowo proste – należy zamienić końcowe -e na -a.

Czas przeszły przeczący i formę -masu tworzy się w zupełnie inny sposób.

Przykłady:

Odmiana	Znaczenie tematu	Temat	Forma koneksywna	Czas przeszły
Spółgłoskowa	Rozumieć	wakar	わかって wakatte	わかった wakatta
	pić	nom	のんで nonde	のんだ nonda
	być zakochanym	kow	こって kotte	こった kotta
	spotykać	aw	あって atte	あった atta
	mówić	iw	いって itte	いった itta
	robić na drutach	nuw	ぬって nutte	ぬった nutta
	wracać	kaer	かえって kaette	かえった kaetta
	zabić	koros	ころして koroshite	ころした koroshita
	grać	asob	あそんで asonde	あそんだ asonda
	umrzeć	shin	しんで shinde	しんだ shinda
	pływać	oyog	およいで oyoide	およいだ oyoida
	czekać	mat	まって matte	まった matta
Samogłoskowa	jeść	tabe	たべて tabete	たべた tabeta
	potrafić	deki	できて dekite	できた dekita
	wymieniać	kae	かえて kaete	かえた kaeta

Strona bierna

Strona bierna powstaje przez dodanie końcówki -areru i ewentualnie łącznika -r. Czasownik w stronie biernej jest czasownikiem odmiany samogłoskowej (ponieważ temat rozszerza się o -are lub -rare).

Strona bierna ma identyczne zastosowanie jak w języku polskim – dopełnienie strony czynnej staje się podmiotem strony biernej:

• おちゃをのんだ (o-cha o nonda) – ‘(ktoś) wypił herbatę’,
• おちゃがのまれた (o-cha ga nomareta) – ‘herbata została wypita’.

Jeżeli chcemy wprowadzić wykonawcę, należy użyć partykuły に (-ni).

Odmiana	Znaczenie tematu	Temat	Temat strony biernej	Tryb oznajmujący strony biernej
Spółgłoskowa	rozumieć	wakar	wakarare	わかられる wakarareru
	pić	nom	nomare	のまれる nomareru
	spotykać	aw	aware	あわれる awareru
	wracać	kaer	kaerare	かえられる kaerareru
Samogłoskowa	jeść	tabe	taberare	たべられる taberareru
	potrafić	deki	dekirare	できられる dekirareru
	wymieniać	kae	kaerare	かえられる kaerareru

Strona sprawcza

Stronę sprawczą tworzy się analogicznie do strony biernej, do jej konstrukcji należy użyć końcówki -aseru uzupełnionej ewentualnie o -s-.

Strona sprawcza jest czasownikiem koniugacji samogłoskowej o temacie poszerzonym o -ase lub -sase. Ma ona znaczenie „sprawić, że dana czynność zaszła” i jest używana szczególnie często w keigo.

Odmiana	Znaczenie tematu	Temat	Temat strony sprawczej	Tryb oznajmujący strony sprawczej
Spółgłoskowa	rozumieć	wakar	wakarase	わからせる wakaraseru
	pić	nom	nomase	のませる nomaseru
	spotykać	aw	awase	あわせる awaseru
	wracać	kaer	kaerase	かえらせる kaeraseru
Samogłoskowa	jeść	tabe	tabesase	たべさせる tabesaseru
	potrafić	deki	dekisase	できさせる dekisaseru
	wymieniać	kae	kaesase	かえさせる kaesaseru

Strona bierna sprawcza

Strona bierna sprawcza jest regularnym połączeniem stron: biernej i sprawczej. Jej użycie wiąże się z dodaniem końcówki -ase-rare-ru, ewentualnie z łącznikiem -s-.

Czasownik w tej stronie oznacza: wykonać jakąś czynność w wyniku czyichś działań, np. zostać poproszonym o coś lub zostać zmuszonym do czegoś.

Tworzenie form tego typu krok po kroku jest typowe dla języków aglutynacyjnych.

Odmiana	Znaczenie tematu	Temat	Temat strony biernej sprawczej	Tryb ozn. strony biernej sprawczej
Spółgłoskowa	rozumieć	wakar	wakaraserare	わからせられる wakaraserareru
	pić	nom	nomaserare	のませられる nomaserareru
	spotykać	aw	awaserare	あわせられる awaserareru
	wracać	kaer	kaeraserare	かえらせられる kaeraserareru
Samogłoskowa	jeść	tabe	tabesaserare	たべさせられる tabesaserareru
	potrafić	deki	dekisaserare	できさせられる dekisaserareru
	wymieniać	kae	kaesaserare	かえさせられる kaesaserareru

Tryb warunkowy

Tryb warunkowy tworzy się końcówką -eba z łącznikiem -r.

Czasownik w tym trybie niesie znaczenie „jeśli dane zdarzenie nastąpi, to...”

Odmiana	Znaczenie tematu	Temat	Tryb warunkowy
Spółgłoskowa	rozumieć	wakar	わかれば wakareba
	pić	nom	のめば nomeba
	spotykać	aw	あえば aeba
	wracać	kaer	かえれば kaereba
Samogłoskowa	jeść	tabe	たべれば tabereba
	potrafić	deki	できれば dekireba
	wymieniać	kae	かえれば kaereba

Czasowniki nieregularne

する suru i くる kuru

Czasowniki する suru, くる kuru oraz czasowniki od nich pochodne – kilka w przypadku くる, setki w przypadku する – odmieniają się nieregularnie.

Tryb oznajmujący	する suru	くる kuru
Przeczenie	しない shinai	こない konai
Forma na -masu	します shimasu	きます kimasu
Forma na -tai	したい shitai	きたい kitai
Forma koneksywna	して shite	きて kite
Czas przeszły	した shita	きた kita
1. osoba trybu rozk.	しよう shiyō	こよう koyō
2. osoba trybu rozk.	しろ shiro	こい koi
Strona bierna	される sareru	こられる korareru
Strona sprawcza	させる saseru	こさせる kosaseru
Strona bierna sprawcza	させられる saserareru	こさせられる kosaserareru
Tryb warunkowy	すれば sureba	くれば kureba

Odmiana czasowników grzecznościowych na -aru

Pewna grupa czasowników grzecznościowych:

• なさる nasaru ‘raczyć zrobić’,
• いらっしゃる irassharu ‘raczyć być / iść’,
• おっしゃる ossharu ‘raczyć powiedzieć’,
• くださる kudasaru ‘raczyć dać’,
• ござる gozaru ‘być’ (w przeciwieństwie do pozostałych czasowników tej grupy czasownik ten ma znaczenie skromnościowe, a nie grzecznościowe, i nie jest we współczesnym japońskim używany bez końcówki -(i)masu)

odmienia się według odmiany spółgłoskowej z dwoma nieregularnościami:

• ginie spółgłoska -r- przed końcówką -imasu, np. ございます (goza-imasu od gozar-u),
• tryb rozkazujący tworzy się za pomocą końcówki -i, przy czym spółgłoska -r- również ginie, np. なさい (nasa-i od nasar-u).

Odmiana formy -masu

Forma ます (-masu) odmienia się inaczej, niż można byłoby tego oczekiwać. Forma przecząca to ません (-masen), nie zaś まさない (-masanai).

Forma przeszła jest zgodna z oczekiwaniami: ました (mashita), jednakże forma przeszła negatywna to ませんでした (masen deshita).

Inne

Istnieje kilka innych czasowników, które nie odmieniają się w pełni regularnie. Są to:

• いく ma następujące formy -te: przeszłą いって (itte) oraz いった (itta) zamiast regularnych いいて (iite) i いいた (iita),
• ある ma formę przeczącą ない (nai) zamiast regularnej あらない (aranai).

Formy przechodnia i nieprzechodnia

W języku japońskim wiele czasowników występuje w parach przechodnie – nieprzechodnie. Jest to jedno z największych źródeł trudności języka: występuje przynajmniej 6 wzorców i istnieje ogromna ilość par czasowników, które do żadnego z nich nie pasują.

Czasownik nieprzechodni odpowiada często stronie biernej lub zwrotnej języka polskiego.

Jeśli to konieczne, w i y zanikają. Szczegóły tej kwestii w artykule przekształcenia fonetyczne w języku japońskim.

Wzór	Przykłady
	Znaczenie	Czasownik nieprzechodni	Czasownik przechodni
-ar(u)/-e(ru)	zaczynać (się)	はじまる hajim-ar(u)	はじめる hajim-e(ru)
	zamykać (się)	しまる shim-ar(u)	しめる shim-e(ru)
	zmienić (się)	かわる kaw-ar(u)	かえる ka-e(ru)
– (u)/-e(ru)	otwierać (się)	あく ak-(u)	あける ak-e(ru)
	stać (o budynku) / budować	たつ tats-(u)	たてる tat-e(ru)
	zatrzymać (się)	やむ yam-(u)	やめる yam-e(ru)
-e(ru)/-(u)	sprzedawać (się)	うれる ur-e(ru)	うる ur-(u)
-e(ru)/-as(u)	opóźnić (się)	おくれる okur-e(ru)	おくらす okur-as(u)
	rozpuścić (się)	とける tok-e(ru)	とかす tok-as(u)
– (u)/-as(u)	gotować (się)	わく wak-(u)	わかす wak-as(u)
	suszyć (się)	かわく kawak-(u)	かわかす kawak-as(u)
-r(u)/-s(u)	zdrowieć / leczyć	なおる nao-r(u)	なおす nao-s(u)
	fotografować (się)	うつる utsu-r(u)	うつす utsu-s(u)
Inne	słychać / słyszeć	きこえる kikoe(ru)	きく kik(u)
	spaść / spuszczać	おちる ochi(ru)	おとす otos(u)

Łączniki

Żeby powiedzieć „X jest Y” należy użyć łącznika (ang. copula), który w większości języków jest po prostu czasownikiem istnienia (być) w połączeniu z odpowiednią formą drugiego rzeczownika. W języku polskim takie zdanie ma postać:

• X (mianownik) jest Y (narzędnik),
• jest Y (narzędnik).

Po japońsku takie zdania wyglądają podobnie:

• X は (wa) Y で ある (de aru),
• Y で ある (de aru).

Łączników jest kilka, jednak である, pomimo niewątpliwych walorów edukacyjnych, do codziennego języka nie należy (jest dla niego zdecydowanie zbyt formalne).

Dużo popularniejsze są formy ściągnięte:

• nieformalna だ (da) pochodząca od である (de aru),
• formalna です (desu) pochodząca od であります (de arimasu).

W czasie przeszłym są to odpowiednio だった (datta) i でした (deshita).

Jednak w przeczeniach dozwolona jest wyłącznie forma pełna:

• ではない (de wa nai),
• ではありません (de wa arimasen)

i odpowiednie, utworzone na ich bazie, formy czasu przeszłego:

• ではなかった (de wa nakatta),
• ではありませんでした (de wa arimasen deshita).

Można spotkać się również z łącznikami じゃない (ja nai) oraz じゃありません (ja arimasen) powstałymi w wyniku przekształceń fonetycznych.

Rzeczowniki odczasownikowe

Rzeczowniki można utworzyć od czasowników na wiele sposobów, są to m.in.:

• temat (uzupełniony ew. o -i), np. あそび – „granie”,
• temat (uzupełniony ew. o -i) z końcówką 物 (もの mono), np. 食べ物 (たべもの, tabemono) – „jedzenie”,
• tryb oznajmujący z końcówką 場合 (ばあい baai) – oznacza „w przypadku...”,
• tryb oznajmujący z końcówką 時 (とき toki) – oznacza „kiedy...”,
• temat (uzupełniony ew. o -i) z końcówką 方 (かた kata) – oznacza sposób wykonywania danej czynności, np. 読み方 (よみかた yomikata) oznacza „sposób czytania” (przykładowo danego znaku kanji).

Przymiotniki

Przymiotniki mają tematy zakończone na -a, -i, -u lub -o. Nie ma przymiotników o tematach zakończonych na -e.

• W czasie teraźniejszym trybu oznajmującego mają końcówkę i, np. 新しい (atarashii).
• Przysłówek powstaje przez zamianę końcówki na ku, np. 新しく (atarashiku).
• Przeczenie powstaje przez dodanie do przysłówka formy przeczącej czasownika ある (aru) – ない (nai), np. z „jest nowy” (新しい atarashii) powstaje „nie jest nowy” (新しくない atarashiku nai).
• Czas przeszły powstaje przed dodanie かった (-katta), np. „był nowy” – 新しかった atarashikatta.

Przez kombinacje powyższych reguł oraz przymiotników odczasownikowych można utworzyć m.in.:

• czas przeszły przeczenia: ない (-nai) ulega zamianie na なかった (nakatta), np. 飲まない (nomanai) przechodzi w 飲まなかった (nomanakatta),
• przeczenie たい (-tai) – たくない (takunai), np. 食べたい (tabetai) przechodzi w 食べたくない (tabetakunai),
• przeczenie czasu przeszłego przymiotnika – くなかった (kunakatta), np. 新しくなかった (atarashikunakatta) oznacza „nie był nowy”.

Formy grzecznościowe

Współcześnie po przymiotniku dodaje się zwykle łącznik です (desu) w odpowiedniej formie. Jest jednak alternatywny sposób tworzenia form grzecznościowych. Kiedyś w forma grzecznościowa powstawała przez zamianę końcówek -ai i -oi na -au i -ou (obie dały następnie -ō) oraz -ii na -iu, co z kolei dało -(y)ū.

Wspomniany zwyczajowy sposób tworzenia przetrwał w konstrukcji kilku form grzecznościowych, np.:

Forma zwykła	Użycie formy grzecznościowej
はやい hayai	おはようございます o-hayō gozaimasu
ありがたい arigatai	ありがとう arigatō
めでたい medetai	おめでとう o-medetō

そう -sō

Forma そう ma dwa znaczenia:

• użyta po czasowniku, bądź przymiotniku w trybie oznajmującym oznacza „słyszałem, że...”,
• użyta po temacie (uzupełnionym ew. o -i) oznacza „wydaje się, że...”.

Inne

Niniejszy artykuł nie wyczerpuje różnorodności japońskich form czasowników i przymiotników. Więcej informacji na temat grzecznościowego użycia czasowników znajduje się w artykule dot. keigo.