Pilawa (herb szlachecki)
Pilawa (Pilawa srebrna, Piława[1], Piliava[2], Strzała, „Z”[3], Półtrzecia krzyża[4]) – polski herb szlachecki, wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[5].
 Herb Pilawa | |
| Typ herbu | |
|---|---|
| Alternatywne nazwy |
Pilawa srebrna, Piława, Piliava, Półtrzecia krzyża, Strzała, „Z” |
| Pierwsza wzmianka | |
Pilawa jest jednym z nielicznych znanych herbów, które uczestniczyły w Bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Miał go wówczas nosić Klemens z Moskorzewa. Wraz z upływem czasu i rozwojem struktury szlacheckiej, Pilawici podzielili się na wiele rodzin. Najbardziej znane rody z późniejszych epok, pieczętujące się herbem Pilawa to między innymi: Potoccy[6] i Kamienieccy.
Opis herbu
edytujSrebrny krzyż o dwóch i pół ramionach w polu błękitnym[7].
Opis historyczny
edytujJan Długosz blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[5]:
Pylawa, crucem geminatam cum semisse ceruleam in campo celestino defert.
Po przetłumaczeniu:
Pilawa, krzyż bliźniaczy z połową w polu błękitnym nosi.
Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Marcina Bielskiego, Bartosza Paprockiego i Szymona Okolskiego, opisuje herb[5]:
Półtrzecia krzyża białego w polu błękitnym, tym kształtem powinno być ułożone, że ostatniego od dołu z lewej strony tarczy, tylko połowa, a nad koroną pięć piór strusich (...)
Opis współczesny
edytujOpis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy o polu błękitnym półtrzeciakrzyż srebrny.
W klejnocie pięć piór strusich.
Labry herbowe błękitne, podbite srebrem.
Geneza
edytuj
Według najczęściej cytowanej przez heraldyków legendy (opisanej w sekcji niżej), rycerz Żyrosław z Potoka miał otrzymać herb za męstwo[8].
Hipolit Stupnicki, twierdzi natomiast, że Kazimierz Sprawiedliwy nagradzając czyny Żyrosława przemienił półtora krzyża z jego ówczesnego herbu (Prus) na półtrzeciakrzyż. Tym samym dając narodziny herbowi Pilawa[9].
(...) Kazimierz Sprawiedliwy nagradzając czyny owego Żyrosława, zamienił półtora krzyża jego (herb Prus) na półtrzecia.
Najwcześniejsze wzmianki
edytujNajstarsze zapiski sądowe herbu pochodzą z 1385 roku, natomiast najstarszy znak pieczętny z 1419 roku[10]. Najwcześniejsze znane źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza, który wzmiankuje w nim informację, wraz z podanym wcześniej opisem herbu[5]:
Pylawa, crucem geminatam cum semisse ceruleam in campo celestino defert. Genus Polonicum ad impietatem pronum.
Po przetłumaczeniu:
Pilawa, krzyż bliźniaczy z połową w polu błękitnym nosi. Rasa polska, podatna na bezprawie.
Etymologia
edytujKrzyż heraldyczny znajdujący się w godle herbowym to tzw. półtrzeciakrzyż, czyli częsta w heraldyce figura, występująca głównie w herbach nadawanych rodzinom na Kresach. Półtrzecia to dawne określenie liczby 2,5. Symbolicznie odnosi się do przejścia z pogaństwa na chrześcijaństwo i walki w obronie wiary[11].
Nazwa herbu pochodzi od miejscowości Pilawa w Prusach (obecnie Bałtyjsk w Rosji), w której odbyła się bitwa między Polakami a Prusakami[4].
Legenda
edytujW roku 1166 Bolesław Kędzierzawy nadciągnął ze swym rycerstwem pod miejscowość Pilawa w ówczesnych Prusach. Naprzeciw stały hufce nieprzyjacielskie. One też uderzyły jako pierwsze. Atak został odparty przez oddział Polaków pod wodzą Żyrosława. Wrogowie zaatakowali po raz drugi. I znów musieli się cofnąć. Wtedy Żyrosław uderzył ze swymi wojami. Przebił się przez środek nieprzyjacielskiego wojska, dopadł ich wodza, zwalił z konia i zabił. Strwożeni Prusowie rzucili się do ucieczki. Na pamiątkę tego boju Żyrosław dostał herb zwany Pilawą – od miejsca bitwy[4].
Herbowni
edytujLista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[12]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[13] (159 nazwisk[14]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Pilawa. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Pilawa[14]:
- Antypowicz,
- Balcer, Baszmanowski, Batulewicz, Błędowski, Bogdaszewski, Boleścic, Borowski, Borszcożowski, Bortkiewicz, Bóbr, Buczacki, Buterlewicz, Butulewicz, Bystrzykowski, Bzowski,
- Charewicz, Charkowski, Chechelski, Chrzczonowski, Cieszkowski, Czeszkowski,
- Denewski, Denow, Dmitrowski, Dobromirski, Drozdowski, Dulowski, Dymitrowski,
- Felsztyn, Gąsiorowski,
- Grabowski, Groffik,
- Ilkusz,
- Janowski, Jerzewski, Jurkowicki, Jurkowicz, Jurkowiecki,
- Kamieniec, Kamieniecki, Kamieński, Kaminiec, Karliński, Kliczkowski, Klikowicz, Knot, Knoth, Kostecki, Kot, Kubiatowicz,
- Lachowicz, Lachowski, Lalowski, Lechiński, Lechowski, Lewicki, Lichiński, Lichnowski, Lutostański,
- Łabuszewski, Łachowski,
- Małyszewicz, Manasterski, Manastyrski, Marcinkowski, Mars, Masłowski, Miłkowski, Misiowski, Modzelewski, Monasterski, Moskarzowski, Moskorzewski, Murca, Mysiowski, Mysłowski, Mystkowski, Myszkowski, Myślkowski,
- Nagorski, Nagorzyński, Nagórski, Nagurski, Namieniecki, Niewiadowski, Niewodowski,
- Obertyński, Okieński, Okiński,
- Petrowicki, Pęczalski, Pęczelski, Piec, Piecewski, Piecowski, Pieczyski, Pierzyński, Pilawski, Piotrkowczyk, Piotrkowski, Piotrowicki, Piruski, Płatuść, Podfilipski, Podgajewski, Podgórski, Podhajecki, Pokutyński, Potocki, Przełubski, Przyłubski,
- Rawa, Rawski, Roskowski, Roszkowski, Rucki, Rudzki, Rutski, Rynkowski,
- Skaczkowski, Skałowski, Słostowski, Smalawski, Smalski, Solecki, Stanisławski, Stokowski, Stroiński, Sychowski, Szewiga, Szychowski,
- Światły, Święcicki,
- Twardowski, Twarowski, Tworowski,
- Warkulewicz, Warzyński, Waźliński, Ważyński, Wierzbicki, Wierzychowski, Wiesiołowski, Wietrychowski, Wietrzychowski, Wojsz, Wojsza,
- Zagorski, Zagórski, Zakliczewski, Zakliczowski, Zelisławski,
- Żak, Żakiewicz, Żarski, Żelisławski, Żelsławski, Żokiewicz, Żyrosław[13].
Znaczący przedstawiciele i potomkowie rodów herbu Pilawa
edytujWielu Pilawitów, szczególnie z rodzin magnackich, dochodziło w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej do godności dygnitarskich (sprawowali najwyższe funkcję dygnitarskie w historii Rzeczypospolitej, np. wojewodów, marszałków, podskarbich, kanclerzy, hetmanów). Rodziny magnackie, o których tu mowa to chociażby Potoccy i Kamienieccy. Nie brakowało też wśród przedstawicieli rodów herbu Pilawa wysokich rangą sług Kościoła (np. biskupów), a także poetów, pisarzy, artystów, uczonych, uczestników zrywów niepodległościowych[b].
Występowanie w heraldyce terytorialnej
edytujHerby będące powtórzeniem rysunku Pilawy
edytujNiemal niezmienionego herbu Pilawa używają (bądź używały) miasta:
| Herb | Nazwa | Status | Powiat | Województwo | Kraj |
|---|---|---|---|---|---|
|
Brody | miasto | brodzki | tarnopolskie | 
|
|
|
Buczacz | miasto | buczacki | tarnopolskie |
|
|
Horodenka | miasto | horodeński | stanisławowskie |
|
|
Jabłonów | osiedle typu
miejskiego |
kosowski | iwanofrankiwskie |
|
|
Leszniów | wieś | brodzki | lwowskie |
|
|
Probużna | wieś | czortkowski | tarnopolskie |
|
|
Potok Złoty | osiedle typu
miejskiego |
buczacki | tarnopolskie |
|
|
Sokołówka | wieś | buski | lwowskie |
|
|
Tłuste | osiedle typu
miejskiego |
zaleszczycki | tarnopolskie |
|
|
|
Tyśmienica | miasto | tłumacki | stanisławowskie |
|
Herby terytorialne nawiązujące do Pilawy
edytujAkcenty herbu Pilawa używają (bądź używały) miasta:
| Herb | Nazwa | Status | Powiat | Województwo | Kraj |
|---|---|---|---|---|---|
|
Buczacz | miasto | buczacki | tarnopolski |
|
|
Buczacz | miasto | buczacki | tarnopolski |
|
|
Buczacz | miasto | buczacki | tarnopolski |
|
|
Budzanów | wieś | trembowelski | tarnopolski |
|
|
Kozowa | osiedle typu
miejskiego |
brzeżański | tarnopolski |
|
|
Krzeszowice | miasto | chrzanowski | krakowski | 
|
|
|
Krzeszowice | gmina | chrzanowski | krakowski |
|
|
Krzeszowice | gmina | chrzanowski | krakowski |
|
|
Monasterzyska | miasto | buczacki | tarnopolski |
|
|
Nałęczów | miasto | lubelskie | puławski |
|
|
|
Nałęczów | gmina | lubelskie | puławski |
|
|
Peczeniżyn | osiedle typu
miejskiego |
kołomyjski | iwanofrankiwski |
|
|
Stanisławów | miasto | – | iwanofrankiwski |
|
|
Wierzchówka | wieś | trostianecki | winnicki |
|
|
Zabłotów | osiedle typu
miejskiego |
śniatyński | stanisławowski |
|
Odmiany
edytujOdmiany herbu Pilawa |
 |
Galeria
edytuj-
-
Pałac we Lwowie, ulica Stefanyka 7a -
-
Kościół pw. św. Marcina w Siemianówce -
-
-
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
- ↑ Podrozdział „Znaczący przedstawiciele i potomkowie rodów herbu Pilawa” został stworzony na podstawie drobnych danych, wyciągniętych z przypisów znajdujących się w artykule Pilawa (herb szlachecki).
Przypisy
edytuj- ↑ Paprocki 1858 ↓, s. 964.
- ↑ Nissa 1572? ↓, s. 93.
- ↑ Ostrowski 1906 ↓, s. 263.
- ↑ a b c Chmielewski 2005 ↓, s. 62.
- ↑ a b c d Długosz 1885 ↓, s. 27.
- ↑ Niesiecki 1841 ↓, s. 427–467.
- ↑ Bartłomiej Kaczorowski (red.), Historia, Wyd. 2, Encyklopedia Szkolna PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 465, ISBN 978-83-01-15893-4 [dostęp 2023-09-27].
- ↑ Niesiecki 1841 ↓, s. 302–305.
- ↑ Stupnicki 1859 ↓, s. 234–235.
- ↑ Pilawa i a ↓.
- ↑ Pilawa i b ↓.
- ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ a b Gajl 2007 ↓.
- ↑ a b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
Bibliografia
edytuj- Ambrosius Marcus de Nissa, Arma Regni Poloniae, [1572?], s. 161.
- Kasper Niesiecki, Herbarz polski. Jan Nepomucen Bobrowicz, t. VII, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 585.
- Bartosz Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, Kazimierz Józef Turowski, Kraków: Biblioteka Polska, 1858, s. 1140.
- Hipolit Stupnicki, Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów, t. II, Lwów: Zakład poligraficzny Pillerów, 1859, s. 283.
- Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- Juliusz Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, cz. II, Warszawa: Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 388.
- Lech Chmielewski, Tajemnice herbów polskich, Poznań: Publicat, 2005, s. 129, ISBN 83-7341-970-5.
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252.
Linki zewnętrzne
edytuj- Pilawa, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-09-20].
- Pilawa. genealogia.okiem.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).