Potok Złoty
Potok Złoty (ukr. Золотий Потік, Zołotyj Potik) – osiedle na Ukrainie, w obwodzie tarnopolskim, w rejonie czortkowskim, siedziba hromady. W 2017 roku liczyło 2398 mieszkańców[1].
 Zamek w Potoku Złotym | |
| Państwo | |
|---|---|
| Obwód | |
| Rejon | |
| Hromada | |
| Powierzchnia |
19,70 km² |
| Populacja (2017) • liczba ludności |
|
| Nr kierunkowy |
+380 3544 |
| Kod pocztowy |
48451 |
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego  | |
Położenie na mapie Ukrainy  | |
 48°54′27″N 25°20′18″E/48,907500 25,338333
| |
| Strona internetowa | |
Historia
edytujW 1545 r. dobra, na których leży Potok Złoty, zostały darowane przez króla Zygmunta Starego ówczesnemu podkomorzemu halickiemu Jakubowi z Potoka.
Aleksander Czołowski i Bohdan Janusz wskazali, że Potok otrzymał prawo miejskie magdeburskie w roku 1578[2].
Według innych badaczy założycielem miasta był szlachcic, wnuk Jakuba z Potoka, wojewoda bracławski Stefan Potocki (1568–1631), który w 1601 roku uzyskał dla miejscowości prawo miejskie magdeburskie i dokonał zmiany nazwy na Potok Złoty. On też zbudował zamek obronny oraz kościół i klasztor dominikański[3].
Po śmierci prowincjała o. Ambrożego z Urzędowa przeor potocki o. Zachariasz Radziejowski jako wikary generalny zwołał kapitułę zakonną do Potoka na 18 października 1620[4].
Pod koniec XVIII wieku Potoccy sprzedali Potok Złoty i majątek zaczął przechodzić z rąk do rąk, co spowodowało jego zubożenie. W 1875 roku jego właścicielem jednak został Włodzimierz Gniewosz (1838–1909), który położył duże zasługi w odbudowie miasteczka, oraz zbudował tzw. „Dwór Gniewoszów”. Mieściła się w nim znakomita kolekcja malarstwa m.in. Fałata i Kossaka. Po Włodzimierzu Złoty Potok odziedziczył Aleksander Gniewosz (1873–1930), a po nim Aleksander jr Gniewosz (1920-2003)[5][6] – uczestnik bitwy o Monte Cassino oraz Antoni Gniewosz (ur. 1922). W rodzinie Gniewoszów Potok Złoty pozostawał do 1939 roku. We wsi ustanowiono kaplicę grobową Gniewoszów[7]
14 maja 1891 pożar[8], który wybuchł w klasztorze dominikanów strawił prawie czwartą część miasta[9].
W 1901 działała gorzelnia Markusa Leiba Bergmanna[10].
Po zakończeniu I wojny światowej, od listopada 1918 r. do lata 1919 Potok Złoty przejściowo znalazł się w Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej.
Przynależność administracyjna przed 1939 r.: gmina Koropiec, powiat buczacki, województwo tarnopolskie.
W latach 1941–1945 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali tu łącznie 35 Polaków[11].
W latach 1939–1941 i 1944–1962 Potok Złoty był siedzibą rejonu złotopotockiego. W latach 1934–1941 był siedzibą gmin Potok Złoty I i Potok Złoty II. W latach 1941–1944 siedziba gminy Potok Złoty.
W 1989 liczyło 2479 mieszkańców[12].
W 2013 liczyło 2469 mieszkańców[13].
Zabytki
edytuj- zamek[14] z początku XVII wieku, zbudowany przez Potockich na planie kwadratu z sześciobocznymi basztami w narożach i wieżą bramną od północy. Od tej strony znajdował się też pałac Potockich. Całość otaczały wały ziemne i nawodniona fosa. W 1672 roku zajęty przez Turków i ponownie w 1676 roku. Od czasów Rozbiorów Polski w ruinie
- kościół rzymskokatolicki parafialny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Szczepana pierwszego męczennika, ufundowany wraz przyległym klasztorem dominikańskim przez Stefana Potockiego i jego żonę Marię Mohylankę (wybudowany w latach 1611–1634[a][15][16][17]). Stefan Potocki został pochowany w kościele. Na sklepieniach krzyżowo-żebrowych oraz na ścianach zachowały się freski z XVIII w. z legendę o herbie książąt Potockich[18]. W 1935 r. przekazany przez dominikanów w ręce księży diecezjalnych. Częściowo zrujnowany w okresie Ukraińskiej SRR po wysiedleniu z tych ziem Polaków, m.in. w 1954 r. kościół przebudowano na kino, burząc wieżę. Wyremontowany po upadku ZSRR z inicjatywy polskiego duchownego i działacza kresowego ks. Ludwika Rutyny; obecnie kościół parafialny, proboszczem parafii jest ks. Dariusz Piechnik[19]. Słynący łaskami obraz Matki Bożej Złotopolskiej z tego kościoła został po wojnie przewieziony przez byłych parafian do Wabienic na Dolnym Śląsku[3].
- cerkiew pw. Świętej Trójcy, murowana, z roku 1897.
- pałac Gniewoszów herbu Rawicz z 1840 r. znajduje się na zachód od zamku. Obiekt wybudowany przez Olszewskiego. W trakcie budowy z zamku powyrywane zostały kamienne detale: obramowania okien i drzwi, ciosowe balustrady oraz kominki, których użyto przy wznoszeniu pałacu. Budowa ta doprowadziła Olszewskich do ruiny w związku z czym pałac kupił Jan Stojowski, a następnie przeszedł w ręce rodziny chasydzkich cadyków Friedmanów z Sadogóry. Od 1875 r. własność Włodzimierza Hipolita Gniewosza. Jego rodzina, syn Aleksander, a potem jego dwóch małoletnich synów mieszkali w obiekcie do 1939 r. Pałac piętrowy, wybudowany na planie dłuższego prostokąta, na wysokim fundamencie, był zwieńczony dachem czterospadowym[20]. Wokół pałacu duży park z alejami. Całość przetrwała do dnia dzisiejszego[21].
Pomniki
edytuj- Tarasa Szewczenki, z roku 1965.
- Krzyż-pomnik na cześć zniesienia pańszczyzny w Cesarstwie Austrii podczas Wiosny Ludów w roku 1848; odnowiony społecznością cerkiewną w 1990 roku.
Urodzeni w Potoku Złotym
edytuj- Ołeksandra Serbenska – ukraińska językoznawczyni, pedagog[22]
- Anatolij Szmorhun – ukraiński pedagog[23][24]
- Antoni Serbeński – polski malarz, grafik, pedagog.
Związani z Potokiem Złotym
edytuj- Marjan Antoniewicz – dyrektor dóbr w Potoku Złotym, członek Związku b. Chyrowiaków[25]
- Stanisław Łukasiewicz – nauczyciel, w 1933 mianowany kierownikiem 6-klasowej szkoły we wsi[26]
- Jan Padlewski – polski nauczyciel, w 1932 przeniesiony z 5-klasowej szkoły w Potoku Złotym do 7-klasowej szkoły im. A. Mickiewicza w Buczaczu[27]
- Lea Danknerówna – polska nauczycielka, w 1936 przeniesiona z 7-klasowej szkoły żeńskiej w Zaleszczykach do 6-klasowej szkoły Potoku Złotym[28]
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Tomasz Zaucha wskazuje na prace: Serhij Jurczenko, Krzyżowe kościoły Ukrainy w pierwszej połowie XVII w., [w:] Biuletyn Historii Sztuki 1995, r. LVII, nr 3–4, s. 289–290.
Przypisy
edytuj- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2017 року. Державна служба статистики України. Kijów, 2017, s. 65. (ukr.).
- ↑ Bohdan Janusz, Aleksander Czołowski. Przeszłość i zabytki województwa tarnopolskiego, Tarnopol 1926, s. 25.
- ↑ a b Dominikanie. Część 3 [online], Nowy Kurier Galicyjski, 9 sierpnia 2019 [dostęp 2022-10-24] (pol.).
- ↑ Sadok Barącz: Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce. T. 1. Lwów: W. Maniecki, Drukarnia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1861, s. 282.
- ↑ Książka telefoniczna 1939. genealogyindexer.org, 1939. s. 692. [dostęp 2015-08-22].
- ↑ Stanisław Nicieja: Moje kresy. Potok Złoty – blask i zagłada. Nowa Trybuna Opolska, 2011-01-29. [dostęp 2015-08-22].
- ↑ Anna Sylwia Czyż, Bartłomiej Gutowski: Cmentarze Podola – źródło do badań nad sztuką i historią. repcyfr.pl. s. 182. [dostęp 2015-08-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
- ↑ Potok złoty. „Kurjer Lwowski”. 135, s. 5, 16 maja 1891.
- ↑ Kronika. Potok złoty. „Kurjer Lwowski”. 135, s. 5, 16 maja 1891.
- ↑ Gorzelnie i Fabryki wódek w Galicji w 1901 r.
- ↑ Henryk Komański, Szczepan Siekierka, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939–1946, wyd. 2, Wrocław: Nortom, 2006, s. 168-169, ISBN 83-89684-61-6, ISBN 978-83-89684-61-5, OCLC 156875487.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.
- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2013 року. Державна служба статистики України, 2013. [dostęp 2023-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-21)]. (ukr.).
- ↑ Złoty Potok. [dostęp 2013-09-16].
- ↑ Dominikanie. Część 3, dz. cyt [online], Nowy Kurier Galicyjski [dostęp 2022-10-24] (pol.).
- ↑ Tomasz Zaucha, Kościół parafialny pw. Narodzenia Najśw. Panny Marii i Św. Szczepana pierwszego męczennika w Potoku Złotym, s. 209.
- ↑ Zdaniem Bohdana Janusza, świątynia została wzniesiona w 1634 roku. PATRZ → Bohdan Janusz, Domy Boże, dwory, pomniki. Kościoły i klasztory, [w:] Aleksander Czołowski i Bohdan Janusz, Przeszłość i zabytki województwa tarnopolskiego, s. 142. [dostęp 2016-12-27].
- ↑ Grzegorz Rąkowski, Paweł Luboński, Podole. Przewodnik po Ukrainie Zachodniej. Część II, Pruszków: Rewasz, 2006, s. 319–320, ISBN 83-89188-46-5, OCLC 69287000.
- ↑ ks. Dariusz Piechnik.
- ↑ Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 7: Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995, s. 155–158, ISBN 83-04-04229-0, ISBN 83-04-03701-7 (całość).
- ↑ ЗОЛОТИЙ ПОТІК. ПАЛАЦ. (1838–1840р.р.).
- ↑ Олександра Сербенська: „Моє улюблене українське слово – „гідність”. „Wysokyj Zamok”. 1 marca 2018. (ukr.).
- ↑ Помер декан фізмату Педагогічного університету Анатолій Шморгун. (ukr.).
- ↑ Чернігівський педуніверситет прощатиметься з деканом фізмату. (ukr.).
- ↑ Regulamin Związku b. Chyrowiaków. 1934, s. 11.
- ↑ Ruch służbowy. „Dziennik Urzędowy Kuratorjum Okręgu Szkolnego Lwowskiego”. 9, s. 365 [393], 1933, R. XXXVII.
- ↑ Ruch służbowy. „Dziennik Urzędowy Kuratorjum Okręgu Szkolnego Lwowskiego”. 8–9, s. 537, 1932, R. XXXVI.
- ↑ Ruch służbowy. „Dziennik Urzędowy Kuratorjum Okręgu Szkolnego Lwowskiego”. 9, s. 547, 1936, R. XXXX.
Bibliografia
edytuj- Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński: Potok. [W:] Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym, i statystycznym. T. 2. Cz. 2. Warszawa, 1845, s. 715–716.
- Lu. Dz.–B. R.: Potok 16. P.-Złoty, mko, pow. buczacki. W: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. T. VIII: Perepiatycha – Pożajście. Warszawa, 1887, s. 871.
- Simon Okolski: Russia florida etc. Lwów, 1646, s. 88–89.
- Tomasz Zaucha: Kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Panny Marii i Św. Szczepana pierwszego męczennika w Potoku Złotym. W: Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Cz. I: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego. T. 18. Kraków: Wydawnictwo Antykwa 2010, 386 s., 509 il., s. 185–224. ISBN 978-83-89273-79-6.
Linki zewnętrzne
edytuj- Potok 16.) P.-''Złoty'', mko, pow. buczacki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 871.
- Zamek w Potoku Złotym
- Ruiny zamku i pałacu w Złotym Potoku
- Zdjęcia miasteczka
- Potok Złoty na stronie Rady Najwyższej. (ukr.)
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona