Powojnik

Powojnik
	; Powojnik pnący
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rząd	jaskrowce
Rodzina	jaskrowate
Rodzaj	powojnik
	Nazwa systematyczna
	Clematis L.; Sp. Pl. 543. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Clematis vitalba
Synonimy
	Atragene L.; Clematopsis Bojer ex Hutch.; Coriflora Weber; Viorna Rchb.;
	Atragene L.; Clematopsis Bojer ex Hutch.; Coriflora Weber; Viorna Rchb.;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Powojnik (Clematis L.) – rodzaj roślin z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). Obejmuje ok. 500 gatunków^[5]. Występują na całym świecie w strefie klimatu umiarkowanego i ciepłego. Nieliczne gatunki rosną także w klimacie okołobiegunowym i w strefie międzyzwrotnikowej^[6] (przedstawicieli rodzaju brak tylko w Ameryce Południowej^[7]). Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w Azji wschodniej^[8]. Tylko w Chinach rośnie co najmniej 147 gatunków, z czego 93 to endemity^[6]. Rośliny te zajmują zróżnicowane siedliska – od lasów deszczowych po półpustynie^[7].

Nazwa naukowa rodzaju wywodzi się od greckiego κλῆμα klḗma – "pęd, gałązka, wić"^[9]^[10].

Wiele gatunków z rodzaju uprawianych jest jako rośliny ozdobne, wyhodowano także w obrębie rodzaju liczne odmiany ozdobne^[7]. Nieliczne gatunki wykorzystywane są leczniczo i jako rośliny magiczne^[11].

Morfologia

Pokrój: Pnącza wspinające się lub płożące o drewniejących (często przynajmniej u nasady) lub zielnych łodygach dorastające u niektórych gatunków do 30 m długości^[7]^[6], rzadziej krzewy i półkrzewy o wyprostowanych pędach^[6] i rośliny zielne o wznoszących się pędach wyrastających z płożącego kłącza^[12]. Wspinają się za pomocą ogonków liściowych owijających się wokół podpór, rzadziej owijają się szypułki kwiatowe lub szczytowy listek liścia złożonego (C. texensis)^[10].
Liście: Naprzeciwległe, zimozielone lub opadające na zimę, złożone z 3 listków, podwójnie 3-listkowe lub nieparzystopierzaste^[13], rzadziej liście są pojedyncze^[7]. Brzegi blaszki są ząbkowane lub całobrzegie, czasem nieco klapowane^[10].
Kwiaty: Wyrastają pojedynczo w kątach liści lub zebrane w kwiatostany wierzchotkowe, wiechy lub w pęczki w kątach liści lub na szczytach pędów^[6]^[12]. Kwiaty zwykle są szypułkowe i wsparte dwoma przysadkami^[6]. Zwykle są obupłciowe, u nielicznych gatunków kwiaty męskie i żeńskie wyrastają na różnych roślinach^[7]. Okwiat zwykle jest gwiaździście rozpostarty, czasem dzwonkowaty. Składa się z 4 (najczęściej) lub 5–8 listków^[7] (utożsamianych z działkami kielicha, podczas gdy płatków korony brak^[6]^[12]). Wielkość kwiatów jest zróżnicowana – osiągają one od 1 do 30 cm średnicy^[10]. Okwiat jest różnie zabarwiony, często też barwne są pylniki^[10]. Pręciki i słupki są liczne (od 5 do 150^[12]). Słupki zwykle są owłosione i zawierają pojedyncze zalążki^[6].
Owoce: Zbiorowe, składające się z licznych, główkowato skupionych, drobnych niełupek, które zachowują na szczycie szyjkę słupka, przeważnie wydłużającą się w czasie owocowania i pierzasto owłosioną. Puszyste owoce pozostają na roślinie często do zimy^[13]^[14].

Biologia

Byliny, krzewy lub pnącza. W Polsce okres kwitnienia przypada od maja do października. Niektóre gatunki są lekko trujące (trujące są: sok, liście, kwiaty i owoce)^[15]. Sok niektórych powojników bywa gryzący i powodować może stany zapalne skóry^[11].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z podrodziny Ranunculoideae Arnott, rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) z rzędu jaskrowców (Ranunculales)^[2]. W obrębie rodzaju wyróżnia się 9 podrodzajów^[4], z których niektóre bywają wyodrębniane w niektórych ujęciach jako odrębne rodzaje np. Atragene (ok. 5 gatunków górskich, w tym z Clematis alpina) oraz Viorna (gł. wielkokwiatowe rośliny z Ameryki Północnej)^[7].

Lista gatunków

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju powojnik.

Gatunki flory Polski^[16]

powojnik alpejski (Clematis alpina (L.) Mill.)
powojnik pnący (Clematis vitalba L.) – antropofit zadomowiony
powojnik prosty (Clematis recta L.)

Gatunki uprawiane^[8]^[17]

Clematis alpina (L.) Mill. – powojnik alpejski
Clematis akebioides (Maxim.) H.J.Veitch
Clematis aristata R.Br. ex Ker Gawl.
Clematis armandii Franch. – powojnik Armanda
Clematis chinensis Osbeck – powojnik chiński
Clematis ×durandii T. Durand ex Kuntze – powojnik Duranda
Clematis flammula L. – powojnik południowy
Clematis florida Thunb. – powojnik kwiecisty
Clematis glycinoides DC.
Clematis heracleifolia DC.
Clematis integrifolia L. – powojnik całolistny
Clematis ×jackmanii T. Moore – powojnik Jackmana
Clematis x jouiniana Schn. – powojnik pośredni
Clematis koreana Kom. – powojnik koreański
Clematis lanuginosa Lindl. & Paxton – powojnik wełnisty
Clematis macropetala Ledeb. – powojnik wielkopłatkowy
Clematis marmoraria Sneddon
Clematis microphylla DC. – powojnik drobnolistny
Clematis montana Buch.-Ham. – powojnik górski
Clematis orientalis L. – powojnik wschodni
Clematis paniculata J. F. Gmel. – powojnik wiechowaty
Clematis rehderiana Craib – powojnik Rehdera
Clematis serratifolia Rehd. – powojnik piłkowany
Clematis spooneri Rehder & E. H. Wilson – powojnik Spoonera
Clematis tangutica (Maxim.) Korsh. – powojnik tangucki
Clematis texensis Buckley – powojnik teksaski
Clematis viticella L. – powojnik włoski

Liczna grupa uprawianych powojników jest mieszańcami i kultywarami o trudnym do ustalenia pochodzeniu. Opisuje się je według wzoru (przykład) Clematis 'The President'.

Zastosowanie

Ze względu na duże i barwne kwiaty wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne. W Europie powojniki uprawiane zaczęły być w XVI wieku, ale popularne stały się w wieku XIX kiedy zaczęły być hodowane i selekcjonowane liczne odmiany ozdobne. Znanych jest wiele tysięcy odmian, z czego popularnych jest ok. 300. Odmiany powojników klasyfikowane są w rejestrze stworzonym przez Victorię Matthews w 2002 (The International Clematis Register & Checklist). Różnorodność odmian pozwala wybrać różniące się kolorem i kształtem kwiatów, owoców, porą kwitnienia (od kwietnia do listopada), wielkością i siłą wzrostu^[10].

Nieliczne gatunki wykorzystywane są leczniczo (np. powojnik pnący, Clematis ligusticifolia i C. loureiroana) i jako rośliny magiczne (Indianie Czarne Stopy wierzyli, że dym powojnika chroni przed zbliżaniem się duchów). Młode pędy niektórych gatunków są jadalne po ugotowaniu (np. powojnika południowego i pnącego)^[11].

Uprawa

Ze względu na zróżnicowanie powojników – różne gatunki i grupy odmian różnią się wymaganiami^[10]. Na ogół wymagają ziemi żyznej, próchnicznej. Najlepsze zwykle jest stanowisko słoneczne, ale dolna część rośliny powinna być zacieniona^[8]. Część gatunków lepiej rośnie w półcieniu i cieniu^[10]. Z reguły powojnikom sprzyja miejsce lekko przewiewne (ze względu na mniejsze ryzyko rozwoju chorób), ale nie wietrzne (ze względu na szybsze przesychanie i uszkadzanie roślin)^[10]. Wiosną zbyt długie pędy przycina się. Jako rośliny pnące wymagają podpór, do których mogłyby się przyczepić ogonkami liściowymi^[8].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-24].
↑ ^a ^b Genus Clematis L.. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2021-04-15].
↑ The Plant List Clematis. [dostęp 2011-03-30].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Wang Wencai; Bruce Bartholomew: Clematis Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-15].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. I. Trees and shrubs. London: Macmillan, 1988, s. 86. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ^a ^b ^c ^d GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ κλῆμα | billmounce.com [online], www.billmounce.com [dostęp 2020-09-13] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ SzczepanS. Marczyński SzczepanS., Clematis i inne pnącza ogrodowe, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, [cop. 2008], s. 112-115, ISBN 978-83-7073-409-1 .
↑ ^a ^b ^c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 209, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d James S. Pringle: Clematis Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-15].
↑ ^a ^b Stefan Franczak: Powojniki. Warszawa: Hortpress, 1996.
↑ Bolesław Sękowski: Powojniki. Warszawa: PWRiL, 1978.
↑ Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 61, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Nazwa polska niektórych gatunków pochodzi z różnych książek ogrodniczych. Ich nazwa łacińska sprawdzona według The Plant List i GRIN

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-24].

[grin-4] Genus Clematis L.. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2021-04-15].

[TPL-5] The Plant List Clematis. [dostęp 2011-03-30].

[china-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Wang Wencai; Bruce Bartholomew: Clematis Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-15].

[philips-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. I. Trees and shrubs. London: Macmillan, 1988, s. 86. ISBN 0-333-73003-8.

[E-8] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[9] κλῆμα | billmounce.com [online], www.billmounce.com [dostęp 2020-09-13] .

[marcz-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ SzczepanS. Marczyński SzczepanS., Clematis i inne pnącza ogrodowe, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, [cop. 2008], s. 112-115, ISBN 978-83-7073-409-1 .

[mabb-11] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 209, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[america-12] James S. Pringle: Clematis Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-15].

[franczak-13] Stefan Franczak: Powojniki. Warszawa: Hortpress, 1996.

[14] Bolesław Sękowski: Powojniki. Warszawa: PWRiL, 1978.

[15] Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.

[checklist-16] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 61, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[17] Nazwa polska niektórych gatunków pochodzi z różnych książek ogrodniczych. Ich nazwa łacińska sprawdzona według The Plant List i GRIN

[5]

[6]

[7]

[8]

[1]

[2]

[3]

[4]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]