Profesor Przedpotopowicz
Ten artykuł został nominowany do wyróżnienia „Dobry Artykuł”.
Weź udział w dyskusji na ten temat.
Profesor Przedpotopowicz (niekiedy z podtytułem lub alternatywnym tytułem W otchłaniach czasu) – powieść fantastycznonaukowa Erazma Majewskiego z 1896 (premiera w ilustrowanym tygodniku „Wędrowiec”; wydanie książkowe miało miejsce w 1898) dla młodzieży[1]. Osią fabuły są przygody tytułowego bohatera, który podróżuje w czasie, obserwując prehistorię, historię i przyszłość Ziemi.
 Strona tytułowa wydania z 1898 r. | |||
| Autor | |||
|---|---|---|---|
| Typ utworu |
powieść fantastycznonaukowa dla młodzieży | ||
| Wydanie oryginalne | |||
| Język |
polski | ||
| Data wydania |
1896 | ||
| |||
Wydanie z 1898 r. było ilustrowane przez Juliana Maszyńskiego[2].
Historia wydań
edytujPowieść początkowo ukazała się w odcinkach w ilustrowanym tygodniku „Wędrowiec” w 1896 r. (Nr. 14 i dalsze)[3][4] (jako W otchłaniach czasu, fantastyczne przygody prof. Przedpotopowicza[5]; alt. tytuł W otchłaniach czasu – czyli fantastyczna przygoda Prof. Przedpotopowicza)[6]. Pierwsze wydanie książki ukazało się w 1898 nakładem wydawnictwa Gebethner i Wolff lub wydawnictwa Druk P. Laskauera i W. Babickiego[3][4][7]. Drugie wydanie ukazało się w 1905[8]. Według Jolanty Szcześniak, w latach 20. powieść doczekała się wznowienia[9]; według Lecha J. Kellera, inne wydanie (które Keller nazywa drugim) ukazało się w 1938 nakładem warszawskiego wydawnictwa Biblioteka Polska i pod tytułem W otchłaniach czasu[4].
Po wojnie książkę wydano w 1957 (Wydawnictwo Czytelnik, ilustracje Roman Owidzki)[7].
Książka została przetłumaczona na j. rosyjski w 1900 (Профессоръ Допотопновъ) i ponownie wydana w tym języku w 2009 (Приключения профессора Браннича)[10].
Fabuła
edytujBohaterowie (m.in. tytułowy Leszek Przedpotopowicz, geolog i światowej sławy profesor Uniwersytetu w Oksfordzie; jego młody krewny i służący Stanisław: entomolog Muchołapski[11], paleontolog amator, i Anglik, lord Puckins) podróżują w rejonie Krasu w okolice Bośni i Hercegowiny. Tam w powstałych po trzęsieniu ziemi potężnych szczelinach znajdują przypadkowo „swoistą maszynę czasu”, która pozwala im obejrzeć prehistorię i historię naszego globu; bohaterowie spotykają trylobity (olenusa[12]), dinozaury i inne prehistoryczne stworzenia, a później obserwują m.in. starożytny Egipt. Pod koniec powieści, bohaterowie podróżują w kosmosie, po Układzie Słonecznym, a także przenoszą się w przyszłość roku 11895 (albo „rok 1300 od panowania Powszechnej Miłości”); tam spotykają się z nową, fantastyczną i futurystyczną europejską kulturą i społeczeństwem („Rzeczpospolitą Uniam-Wesi”). Mieszkańcy tej przyszłości są altruistami, poświęcającymi swoje życie pomocy innym, nauce i sztuce. W epilogu przygody bohaterów okazują się jednak fikcją, uzasadnioną zatruciem wyziewami gazowymi, które wywołały u bohaterów majaki i utratą przytomności, już kilka metrów po wejściu do szczelin (bohaterowie zostają jednak szczęśliwie uratowani przez innych podróżników)[1][2][3][9][11][13][14].
Powieść jest kontynuacją Doktora Muchołapskiego (1890); obydwie powieści łączą postacie entomologa Muchołapskiego[11] i lorda Puckinsa[12], a także podobne zakończenie, w którym fantastyczne przygody bohaterów okazują się fikcją[1][3].
Analiza
edytujBadacze literatury uznali Profesora Przedpotopowicza za inspirowanego Wyprawą do wnętrza Ziemi (1864) Juliusza Verne’a[1][12].
Wydanie z 1957 poprzedzono "Wstępem" od redakcji. Redakcja zwróciła uwagę na "ogromną popularność powieści wśród młodych czytelników", i fakt, że Majewski potrafił udanie przestawić skomplikowane zagadnienia naukowe. Książkę uznała za nie tylko posiadającą walory edukacyjne (częściowo przestarzałe, ale dalej napisane "atrakcyjnie i z wielkim znawstwem przedmiotu"), ale także jako "ciekawy przyczynek do poznania myśli i atmosfery epoki" w której powstała. Redaktorzy podkreślili też, że tematem książki jest nie tylko nauka, ale także człowiek, którego pozycja ta stanowi pewne studium filozoficzne[15].
Maciej Wróblewski opisał powieści Majewskiego (Doktora Muchołapskiego i późniejszego Profesora Przedpotopowicza z 1898 r.) jako „powieści paleontologiczne”, popularyzujące odkrycia tej nauki, a także (w Profesorze Przedpotopowiczu) geologię wśród młodzieży, bez nachalnego dydaktyzmu. Równocześnie zaliczył też te utwory do fantastyki naukowej. Twórczość Majewskiego uznał za bardziej intelektualnie wymagającą dla czytelnika niż dzieła współczesnego mu Władysława Umińskiego, innego prekursora fantastyki naukowej w polskim piśmiennictwie. W powieści zauważa edukacyjnie i intelektualnie wartościowy „dziewiętnastowieczny dyskurs naukowy na temat...zmian klimatycznych w dziejach Ziemi”, a także „zwyczaje dawno wymarłych zwierząt”; zwraca też uwagę, że „Wartość scjentystyczna [powieści Majewskiego] wyraźnie dominuje nad elementami fantastycznymi”; co przypisuje temu, że informacje na temat dynamicznie rozwijających się nauk ścisłych budziły wystarczające zainteresowanie młodych czytelników, a Majewski w swych książkach propaguje samą ideę nauki. Wróblewski za bardzo wartościową w utworach uznał także warstwę filozoficzną (zwłaszcza „rozmyślania na temat analogii świata owadów i świata człowieka”), jak i przesłanie (wiarę w dobro, człowieka, rozum, postęp i cywilizację). Mimo nacisku na popularyzację nauki, w utworach Majewskiego jest także akceptacja wartości humanistycznych i duchowych (filozofii, religii czy sztuki)[1].
Andrzej Niewiadowski i Antoni Smuszkiewicz w swoim Leksykonie polskiej literatury fantastycznonaukowej książki Majewskiego uznali za klasykę kanonu pozytywistycznych lektur dla młodzieży i najbardziej charakterystyczne pozycje polskiego nurtu fantastyczno-przyrodniczego, atrakcyjnie popularyzującego osiągnięcia naukowe (nurt ten uznali za prekursorski w stosunku do polskiej literatury fantastycznonaukowej, reprezentowanym w tym okresie m.in. przez Władysława Umińskiego). Książki te uznali za inspirowane utworami Juliusza Verne’a i popularyzujące „w nader przystępny sposób wiedzę przyrodniczą, zwłaszcza etnologiczną i antropologiczną”. Końcówkę Profesora Przedpotopowicza zaliczyli także do literatury antyutopijnej[3].
Jolanta Szczęśniak uznała teksty Majewskiego za będące dziś (pisząc w 2005) „praktycznie całkowicie zapomniane”, choć w swoim czasie „zdobyły szybko ogromne powodzenie w Polsce i za granicą”; teksty uznała za dalej wartościowe i warte przypomnienia dzisiejszemu czytelnikowi, zwłaszcza z punktu dalej wartościowych przesłań moralnych i filozoficznych („ogromna miłość do otaczającego nas świata”; „opisom bezmyślności i okrucieństwa człowieka”, promowanie nauki – scjentyzm) i wyjścia poza czystą rozrywkę. Zwróciła także uwagę na zawarte w tekstach patriotyczne „sławienie polskiej nauki”, i pozytywistyczne, ale jednak krytyczne dla Polski przesłane dla czytelników – przyszłych naukowców – by budowali swoje kariery naukowe za granicą, gdyż w Polsce nauka nie jest doceniana (porównała to przesłanie do Doktora Piotra Żeromskiego). Utwory Majewskiego porównała do robinsonady; zauważając, że o ile w Profesorze Przedpotopowiczu w przeciwieństwie do Doktora Muchołapskiego tytułowy bohater nie podróżuje sam, jego towarzysza Stanisława można porównać do Piętaszka. W powieści widzi także nawiązania do utworów Verne’a i Arthura Conana Doyle’a. Obydwu tytułowych bohaterów (Muchołapskiego i Przedpotopowicza) uznała za podobnych – zapalonych naukowców, racjonalistów i ewolucjonistów, alter ego samego autora (aczkolwiek zauważa, że Przedpotopowicz jest bardziej humanistą niż Muchołapski). Zwróciła także uwagę na pojawiającą się w obydwu powieściach postać lorda Puckinsa, którego „obraz odzwierciedla zakorzenione w świadomości Polaków oceny angielskiej arystokracji”; Puckins jest „inteligentny, prawy i bogaty”, ale także dekadencki, gotów na każde ryzyku by tylko zwalczyć szaloną nudę swego życia. Szczęśniak zwraca uwagę na ewolucję postaci Puckinsa, który przez spotkania z Muchłapskim i Przedpotopowiczem staje się mniej egoistyczny i bardziej szlachetny, a także zaciekawiony nauką. Szczęsniak także zauważa, że „Powieści Majewskie go są zapisem stanu świadomości polskiej inteligencji z końca XIX wieku. Pojawiają się w nich zatem takie składniki, jak: zainteresowanie Tatrami, patriotyczne powinności, romantyczny stosunek do świata, ale także umiłowanie nauki czy kult pracy”. W kontekście czytelnika, do którego te powieści były adresowane, pisze, że książki te, choć opisywane zwykle jako przeznaczone dla dzieci dla młodzieży, mają o wiele większy poziom wyrafiniowania niż podobne pozycje dla tej grupy czytelniczej tego okresu, i można je uznać także za adresowane dla dorosłych czytelników[9].
Historia przyszłości z Profesora Przedpotopowicza – konflikt cywilizacji i bliska zagłada cywilizacji na skutkiem zmian klimatycznych – nawiązuje do naukowych poglądów Majewskiego zawartych w jego książce Koniec Świata. Przegląd wypadków, jakie mogą sprowadzić zagładę na Ziemię (1887)[14].
Wojciech Sedeńko uznał utopię Majewskiego jako przedstawiającą się „niezbyt zachęcająco: ludzie żywią się potajemnie (bo to czynność krępująca) i syntetycznie, zatracili podział na płeć, zwierzęta dawno wyginęły, emocje spłowiały. Kraina Powszechnej Miłości nie przedstawia się ciekawie”; pisząc w 2012 ocenił jednak, że Majewski „w swojej powieści dał wielkie malowidło historii materialnej i duchowej świata przedstawionej jako jedność, które – mimo literackiej niedoskonałości – może nadal zaciekawiać”[11].
Leszek Zinkow uznał tę książkę za „najbardziej intrygującą publikację” zamieszczoną w „Wędrowcu” w latach 90. XIX wieku[13].
Agnieszka Trześniewska-Nowak opisała obydwie książki fantastycznonaukowe Majewskiego jako "łatwe do przyswojenia kompendium wiedzy z dziedziny geologii i przyrodoznawstwa". Badaczka podkreśliła ekokrytyczne i nieantropocentryczne podejście widoczne w obu pozycjach, co uznała za innowacyjne i postępowe, zwłaszcza biorąc pod uwagę wiek tych utworów. W kontekście Profesora Przedpotopowicza, zwróciła uwagę na motywy takie jak wegetarianizm opisanego w powieści społeczeństwa przyszłości, i popularyzację teorii ewolucji. Odniosła się także do kontrastu między bohaterami: lord Puckins jest zwolennikiem myślistwa, podczas gdy protagonista, bardziej oświecony naukowiec, profesor Przedpotopowicz, jest bardziej otwarty na współistnienie ze zwierzętami. Jednocześnie Trześniewska-Nowak skrytykowała patriarchalny schemat powieści (wszyscy główni bohaterowie to mężczyźni), pozbawienie zwierząt cech indywidualnych, i ograniczenie relacji między człowiekiem a zwierzętami do przyjaźni, wyzysku albo przemocy[12].
Anna Mikołejko analizując futurystyczną utopię (Uniam-Wesi) opisaną w książce za reprezentującą zbliżone idee (redukcja potrzeb materialnych, medytacja i kontemplacja muzyki i matematyki) do tych promowanych przez Ezoteryczną Szkołę Teozofii, aczkolwiek nie znalazła dowodów na to, że Majewski był z tą grupą (czy szerzej, z teozofami) związany[16].
Wpływ na innych pisarzy
edytujDo utworów Majewskiego nawiązał w swojej twórczości m.in. Bohdan Korewicki, którego Przez ocean czasu (1957) ma podobną tematykę i strukturę do Profesora Przedpotpowicza)[17].
Zobacz też
edytuj- Gucio zaczarowany – powieść Zofii Urbanowskiej z 1884 w której także występuje motyw zmniejszenia bohatera (tam, zamiany chłopca w muchę)
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e Maciej Wróblewski, Literatura i nauka. Wartości lektury fantastyki naukowej dla młodego czytelnika na przykładzie powieści Erazma Majewskiego, „Literatura i Kultura Popularna”, 14, 1 grudnia 2008, s. 129–139, ISSN 2957-241X [dostęp 2024-12-01].
- ↑ a b Tomasz KaliśCiak, The trilobite’s eyes are still watching. Contribution to a fossil autobiography, „Autobiografia”, 21, 2023, s. 39–61, DOI: 10.18276/au.2023.2.21-03, ISSN 2353-8694 [dostęp 2024-12-08].
- ↑ a b c d e Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990, s. 18, 145, 339, seria: „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0892-5.
- ↑ a b c Lech J. Keller, Acta Polonica Monashiensis Vol 8 No 2 – DZIEJE FANTASTYKI NAUKOWEJ W POLSCE ROZDZIAŁ 2 FANTASTYKA NAUKOWA W POLSCE DO ROKU 1956, „Acta Polonica Monashiensis Vol. 8 No. 2”, 2024 [dostęp 2024-12-05].
- ↑ Erazm Majewski [online], Polish Ethological Society [dostęp 2024-12-05].
- ↑ Gabriel Brzęk, Historia zoologii w Polsce do r. 1918 (1955) Część III Materiały do historii ośrodka warszawskiego. Lublin: Nakładem Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. s. 308–309 https://bc.umcs.pl/Content/29926/PDF/czas4053_7_1953_supl.pdf.
- ↑ a b Profesor Przedpotopowicz [online], NUKAT | Prosto do informacji – katalog zbiorów polskich bibliotek naukowych [dostęp 2024-12-04].
- ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2024-12-06].
- ↑ a b c Jolanta Szcześniak, Zapomniany świat „Doktora Muchołapskiego” i „Profesora Przedpotopowicza”. Rozważania o pisarstwie Erazma Majewskiego, [w:] Krystyna Heska-Kwaśniewicz (red.), Zapomniani pisarze, zapomniane książki dla małego i młodego czytelnika, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2005, s. 40–53, ISBN 83-226-1453-5.
- ↑ Эразм Маевский «Профессор Допотопнов» [online] [dostęp 2025-01-04] (ros.).
- ↑ a b c d Profesor Przedpotopowicz, [w:] encyklopediafantastyki.pl [dostęp 2024-12-05].
- ↑ a b c d Agnieszka Trześniewska-Nowak, Profesora Przedpotopowicza poszukiwania źródeł natury na podstawie powieści Erazma Majewskiego Profesor Przedpotopowicz, [w:] Dariusz Piechota, Eugenia Łoch, Agnieszka Trześniewska-Nowak (red.), (Nie)zapomniane zwierzęta, Wydanie pierwsze, Zielona Historia Literatury, Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra, 2021, s. 37-55, ISBN 978-83-66107-35-9 [dostęp 2025-01-03].
- ↑ a b Leszek Zinkow, Historia i archeologia starożytnego Bliskiego Wschodu na łamach „Wędrowca”, „Rocznik Historii Prasy Polskiej”, 2019, s. 19–43, DOI: 10.24425/rhpp.2019.131501, ISSN 1509-1074 [dostęp 2024-12-05].
- ↑ a b Agnieszka Haska, Jerzy Stachowicz, Łowiki i stegozaury [online], Polona/Blog. Przegląd Cyfrowej Biblioteki Narodowej, 15 stycznia 2014 [dostęp 2024-12-06].
- ↑ Erazm Majewski, Profesor Przedpotopowicz, Cztelnik, 1957, s. 5-7 [dostęp 2025-01-04].
- ↑ Anna Mikołejko, W imię ducha : polskie "przebudzenie okultystyczne" wobec kryzysu kultury, [w:] Włodzimierz Karol Pessel (red.), Kultura wobec kryzysu: Polska i świat, Seria Glogerowska, Łomża : Siedlce : Instytut Kultury Regionalnej i Badań Literackich im. Franciszka Karpińskiego. Stowarzyszenie: Społeczne Stowarzyszenie Prasoznawcze "Stopka" im. Stanisława Zagórskiego w Łomży, 2021, s. 278-280, ISBN 978-83-66597-09-9 [dostęp 2025-01-04].
- ↑ Antoni Smuszkiewicz, Zaczarowana gra: zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej, Wydanie I, [Science Fiction] / Wyd. Poznańskie, Poznań: Wyd. Poznańskie, 1982, s. 231, ISBN 978-83-210-0303-0 [dostęp 2024-12-06].
Linki zewnętrzne
edytuj- 1898 Profesor Przedpotopowicz: dzieło ozdobione 140-ma rysunkami, wydanie z 1898, Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa
- Doktór Muchołapski: fantastyczne przygody w świecie owadów, wydanie z 1905. Polona.pl