Wikipedia

Przeworsk

miasto i gmina w województwie podkarpackim
Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Przeworsk (ujednoznacznienie).

Przeworsk (łac. Prevorscum, Civitas Prevorscensis, ukr. Переворськ, hebr. ‏פשבורסק‎) – miasto w Polsce w województwie podkarpackim, siedziba powiatu przeworskiego, na Podgórzu Rzeszowskim, nad Mleczką, przy trasie międzynarodowej E40, dawna siedziba magnaterii polskiej. Jedno z najstarszych miast regionu. Za czasów I Rzeczypospolitej do powiatu przeworskiego należały miasta takie jak: Rzeszów, Łańcut, Leżajsk czy Sokołów Małopolski[4][5].

Przeworsk
miasto i gmina
Ilustracja
Ratusz w Przeworsku (2023)
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

przeworski

Prawa miejskie

1393

Burmistrz

Leszek Kisiel

Powierzchnia

22,13[1] km²

Wysokość

ok. 200 m n.p.m.

Populacja (31.12.2017)
• liczba ludności
• gęstość


15 452[2][3]
698,2 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 16

Kod pocztowy

37-200

Tablice rejestracyjne

RPZ

Położenie na mapie powiatu przeworskiego
Mapa konturowa powiatu przeworskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Przeworsk”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Przeworsk”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Przeworsk”
Ziemia50°03′31″N 22°29′37″E/50,058611 22,493611
TERC (TERYT)

1814011

SIMC

0972513

Urząd miejski
ul. Jagiellońska 10
37-200 Przeworsk
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP
Hejnał miasta Przeworska. Po raz pierwszy hejnał wykonano z wieży przeworskiego ratusza 10 listopada 1935. Obecnie hejnał wykonywany jest codziennie o godzinie 12:00.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1394 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[6]. W latach 1975–1998 w województwie przemyskim. Jest członkiem Związku Miast Polskich. Jego herbem jest Leliwa.

Według danych z 1 stycznia 2018 Przeworsk liczył 15 452 mieszkańców[2]. Patronem miasta jest Święty Antoni z Padwy[7].

Pierwsza wzmianka o Przeworsku pochodzi z 1281 r. Miasto zostało lokowane w 1393 r. na przecięciu ważnych szlaków handlowych, w miejscu dawnego grodu ruskiego. Dzięki licznym przywilejom i utworzeniu w 1470 r. powiatu sądowego Przeworsk stał się drugim ośrodkiem miejskim ziemi przemyskiej i odbywały się w nim szlacheckie sądy ziemskie[8]. Miasto przez lata odgrywało rolę ważnego centrum życia gospodarczego, głównie rzemiosła (tkactwo) i wymiany handlowej. Liczne najazdy wojsk tatarskich, kozackich, rosyjskich i szwedzkich spowodowały upadek Przeworska. Na przełom wieków XIX i XX przypada wzmożony rozwój miasta związany z powstaniem ordynacji Lubomirskich (1825), budową cukrowni (1895) i węzła kolejowego[9].

Współcześnie Przeworsk jest lokalnym ośrodkiem usługowo-przemysłowym, w którym krzyżują się ważne arterie komunikacyjne i trzy linie kolejowe. Miasto stanowi centrum administracyjne powiatu – jest siedzibą m.in. starostwa, sądu rejonowego, prokuratury rejonowej, komendy powiatowej Policji i Państwowej Straży Pożarnej[9].

W mieście znajduje się ok. 110 obiektów zabytkowych[10]. Do najważniejszych należą: średniowieczne, gotyckie klasztory obronne: Bernardynów (kościół Świętej Barbary) i Bożogrobców (bazylika z kaplicą Grobu Bożego), Ratusz, klasycystyczny Pałac Lubomirskich, barokowy klasztor szarytek, jedyny w Polsce żywy skansen „Pastewnik”[11].

Położenie

edytuj
 
Widok z Ratusza

Przeworsk ma obszar 22,13 km² (2009), w tym: użytki rolne: 76% (1676 ha), użytki leśne: 0,4% (9 ha)[12]. Miasto stanowi 3,17% powierzchni powiatu. Sąsiaduje z gminą wiejską Przeworsk i gminą Zarzecze. Leży przy międzynarodowej trasie E40 (Drezno – Lwów), nad rzeką Mleczką.

Leży na terenie, którego część tworzy dno doliny fluwioglacjalnej, będącej częścią Kotliny Sandomierskiej. Krawędź niecki stanowią: od południa – próg karpacki, od północy – wał moreny czołowej za Sanem i Wisłokiem. Kolejna południową część terenu powiatu, tworzy pasmo Pogórza Karpackiego przedzielone przez rzekę Mleczkę, do której prostopadle przylegają wąskie i krótkie doliny[13].

Środowisko geograficzne

edytuj
 
Rzeka Mleczka płynąca przez Przeworsk

Świat roślinny i zwierzęcy

edytuj

Świat roślinny i zwierzęcy okolic Przeworska jest stosunkowo ubogi. Lasy zajmują niewielką powierzchnię, głównie w widłach Wisłoka i Sanu. Występuje tu dorodny modrzew europejski. Na Pogórzu występują lasy mieszane z sosnami, jodłami, świerkami, bukami, brzozami, grabami, dębami i innymi. Nad brzegami rzek rosną wierzby, olchy i topole.

Interesujące pod względem przyrodniczym są łąki Rynny Podkarpackiej, na których spotkać można m.in. takie gatunki jak: pełnik europejski, goryczka wąskolistna, kosaciec syberyjski i goździk pyszny. Fauna miasta i jego okolic reprezentowana jest przez pospolite gatunki ptaków, ryb i bezkręgowców, a także sarny, dziki i nieliczne jelenie[14].

Klimat

edytuj

Klimat cechują następujące często w bardzo krótkim czasie zmiany pogodowe. Zimy bywają różne: wyjątkowo surowe bądź wyjątkowo łagodne. Lato jest upalne z niewielką ilością opadów i burz, albo chłodne i zachmurzone. Dlatego rozkład opadów jest bardzo niezrównoważony. Rejon przeworski znajduje się pod wpływem działania pn.-zach. prądów oceanicznych i wiatrów wiejących z pd.-wsch. niosących ze sobą silne i długotrwałe opady, zwłaszcza w letniej porze roku. Burze cechuje gwałtowność wywoływana silnymi wiatrami wiejącymi od Przełęczy Dukielskiej[14].

Zimne masy powietrza plasują się one wzdłuż rzeki Mleczki, wpływając na ruch przyziemnych mas powietrza. Ruch powietrza z obszarów wschodnich i południowo-wschodnich kształtuje się we właściwy sposób nad miastem, jeśli jest ciepły przewala się przez miasto jak przez garb górski i w terenach tuż u podnóża stoku pozostaje oziębione powietrze, w okresach zimy i wczesnej wiosny tworzy to tak zwane zamroziny. Znane są częstsze zamglenia, zwały mgieł przyziemnych. W południowej części miasta przymrozki są częstsze, szybciej wymarzają rośliny, a noce nawet w miesiącach letnich są tam chłodniejsze w porównaniu z samym rynkiem miasta czy terenami wschodniej części miasta. Najbardziej nasłonecznione są: stok południowy wierzchowiny, na której rozłożył się stary Przeworsk, następnie duże płaszczyzny falistego terenu na północnym wschodzie i wschodzie od centrum starówki[15].

Gleby

edytuj
Struktura użytków rolnych według klas bonitacyjnych[16]
Klasa bonitacyjna %
I i II 56,4%
III 37,3%
IV 5,7%
Σ 100%

Na ziemi przeworskiej gleby są jakościowo zróżnicowane. Wzdłuż koryta Mleczki znajdują się bardzo korzystne dla rolnictwa mady. W wyższych partiach doliny Mleczki wykorzystuje się je jako grunty orne, na niższych, bardziej podmokłych pod łąki i pastwiska. Z kolei w okolicach linii kolejowej Łańcut – Przeworsk – Jarosław ciągnie się pas urodzajnych lessów, wyjątkowo dobrych, odpowiednich pod wszystkie uprawy, a szczególnie pod pszenicę i buraki cukrowe. Na północ od pasa lessowego występują głównie iły i mady[14].

Toponimia

edytuj
Zobacz też: -sk.
 
Martin Waldseemüller, fragment mapy Małopolski z zaznaczonym miastem Przeworsk (Przevors)[17]

Najstarsza, zanotowana w latopisach ruskich z XIII wieku, nazwa miasta brzmi Pereworesk. W źródłach z XIV i XV wieku występują nazwy: Preworsko, Przeworsko, Przeworszko, Przeworscho, Przeiworsko, Przyworsko, Prziborsko. Od poł. XV wieku najczęściej używana jest nazwa Przeworsko. W takim brzmieniu występuje w księgach konsystorskich w Przemyślu (2. poł. XV wieku). Piętnastowieczne źródła lwowskie zawierają nazwy: Preworsko, Przeworsko, Prziworsko. W przywilejach dla osady z 1387 r. występuje Przeworsko, ale w Memoriale z 1465 r. zdecydowanie częściej pojawia się Przyworsko[15].

Posiadająca najpełniejsze, pierwotne brzmienie, nazwa Pereworesk(o), świadczy o bardzo starym, słowiańskim pochodzeniu osady. Składa się ze źródłosłowu wor, wora oraz przedrostka pere- i starodawnej słowiańskiej końcówki -sk, -sko. Słowo perwora, późniejsza przewora pochodzi od prasłowiańskiego wroti oznaczającego zamykanie, otwieranie[15]. Bliskie semantycznie są mu takie rzeczowniki jak rozwora, zawora, wrota[15] oraz czasowniki zawrzeć, przewrzeć[18]. Samo zaś określenie przewora, czyli przegroda[15], przeszkoda[18] wskazuje, iż osada stanowiła w dawnych czasach przeszkodę na szlaku militarno handlowym. Przeworsk bowiem stanowił od IX wieku twierdzę graniczną[18], wchodzącą w zespół obronny ziemi przemyskiej. Sufiks -sk, -sko jest charakterystyczny dla starych osad i potwierdza prasłowiański rodowód miasta[15].

Inna hipoteza tłumaczy, że nazwy miast zakończone na -sk pochodzą od rzeki nad której leżą. Wprawdzie Przeworsk położony jest nad Mleczką, ale niewykluczone, że w przeszłości mogła się nazywać inaczej np. Przewora[19].

Historia

edytuj

Najstarsze dzieje miasta

edytuj
 
Przeworsk wymieniony w dokumencie fundacyjnym kościoła św. Katarzyny z 28 kwietnia 1393.
 
Widok miasta Przeworska – fot. archiwalna
Zobacz też: Kultura przeworska.

Najstarsze ślady osadnictwa na ziemi przeworskiej sięgają młodszej epoki kamienia, 4500 r. p.n.e. Z tego okresu znaleziono w okolicach miasta krzemienne i kamienne toporki, siekierki, noże oraz ceramikę glinianą. Również w późniejszych okresach tereny obecnego miasta były zamieszkiwane nieprzerwanie. Świadczą o tym pochodzące z lat 2500–1700 p.n.e. naczynia z tzw. kultury ceramiki sznurowej. Znaleziska z epoki brązu to m.in. kobiecy naszyjnik związany z kulturą łużycką[9]. Okres od I w. p.n.e. do V w. n.e. został nazwany kulturą przeworską, ze względu na liczne znaleziska archeologiczne w okolicy miasta. Okres ten cechował się wysokim stopniem rozwoju rzemiosła, głównie hutnictwa, kowalstwa i garncarstwa oraz szerokimi kontaktami handlowymi[20].

Wczesne średniowiecze

edytuj

We wczesnym średniowieczu przez miasto przebiegał szlak komunikacyjny łączący ośrodki miejskie wschodu i zachodu. Około VII w. w obrębie granic miasta istniała osada, a na przełomie X i XI w. powstał obronny gród. Miejscowa ludność związana była z plemionami zachodniosłowiańskimi, później przeszła pod władanie książąt ruskich. Wtedy to Przeworsk po raz pierwszy uzyskał status miasta na prawie ruskim[9] Pierwsza pisemna wzmianka o Przeworsku pochodzi z 1280 r. i związana jest ze zwycięstwem Leszka Czarnego pod Goźlicami nad wojskami Księcia ruskiego Lwa, po którym Leszek Czarny uderzył na ziemie pogranicza zdobywając m.in. wieś „Pereworesk” która została przez niego spalona[15].

Nadanie praw miejskich

edytuj

Dynamiczny rozwój osady umocniło włączenie w 1340 r. wsi Pereworesk do Polski przez króla Kazimierza Wielkiego. Za jego panowania nastąpił kolejny etap rozwoju osadnictwa na ziemi przeworskiej. Na wyludnione tereny przybywali Polacy, ale też Wołosi, Węgrzy, Rusini, osadzono na nich również wziętych do niewoli Tatarów. Stopniowo zagęszczała się sieć osad, następował rozwój gospodarczy regionu. W 1387 r. król Władysław Jagiełło aktem z 27 listopada 1387 r. w uznaniu zasług nadał osadę i szereg innych włości Janowi z Tarnowa ówczesnemu wojewodzie sandomierskiemu, którego pieczęcią i herbem była Leliwa. Dzięki Tarnowskim Przeworsk umocnił się gospodarczo, co zaowocowało nadaniem mu, 25 lutego 1393 r., praw miejskich. Rok później król Władysław Jagiełło wydał przywilej poszerzający te prawa. Ustanowił m.in. trzy jarmarki w roku, urząd burmistrza, sąd miejski z „prawem miecza”, czyli uprawnieniami do wykonywania publicznie na rynku wyroków śmierci. Mieszczan wyłączono spod władzy urzędników królewskich[15].

Dynamiczny rozwój miasta

edytuj
 
Pałac Lubomirskich

Do XVIII w. miasto stanowiło własność prywatną magnackich rodów: Tarnowskich, Ochyrów, Ostrogskich i Lubomirskich. Starania kolejnych właścicieli i przywileje sprawiły, że Przeworsk dynamicznie się rozwijał. W 1469 r. król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawo do organizowania corocznego jarmarku[9].

Od 1470 r. miasto było siedzibą ziemskiego sądu szlacheckiego dla zachodnich obszarów ziemi przemyskiej. Rozstrzyganie sporów wiązało się niejednokrotnie z prywatnymi wojnami magnatów. W 1604 r. doszło do bitwy pomiędzy Andrzejem Ligęzą a Mikołajem Spytkiem Ligęzą. Magnaci zajęli kamienice i rozlokowali się na przedmieściach. W wyniku zbrojnego starcia obaj ponieśli liczne straty[9].

Przeworsk od XV w. stał się ośrodkiem życia gospodarczego, głównie rzemiosła oraz wymiany handlowej. W XV i XVI w. miasto zajmowało drugą po Przemyślu pozycję w ziemi przemyskiej[9]. Cechy odgrywały rolę w życiu miasta, organizowały obowiązkowy udział członków w obronie miasta, bezpieczeństwie przeciwpożarowym, religijnych uroczystościach czy kształtując cechowe towarzystwo. W przeworskich aktach miejskich znajduje się zapisek, iż około 1786 r. mieszkańcy Przeworska wykonywali około 30 zawodów zgrupowanych w 7 cechach: szewski, piekarzy, krawiecki, bednarzy, kowali, kowalski (zbiorowy), sukienników. Z końcem XVI wieku płóciennictwo stanowiło podstawę życia ekonomicznego miasta, w okresie rozkwitu zatrudnienie miał blisko 1000 tkaczy pracujących w około 600 warsztatach[15]. W XVII i XVIII w. w mieście osiedlali się Żydzi stanowiąc w końcu tego okresu 1/3 liczby mieszkańców[15].

Początki upadku miasta

edytuj

W XVII w. miasto zostało dotkliwie zniszczone przez Tatarów (1612, 1624). Przeworsk niepokoiły również najazdy wojsk kozackich (1672, 1677) oraz szwedzkich (1702) i rosyjskich. W czasie potopu szwedzkiego w nocy 22/23 marca 1656 r. pod Przeworskiem obozował król Karol X. Dalszych zniszczeń dopełniły pożary (1712, 1717, 1739, 1740, 1759) oraz epidemie. Kryzys nie dotknął jedynie tkactwa[9].

Wraz z I rozbiorem Polski Przeworsk znalazł się na terytorium państwa austriackiego. Lata 1804–1848 to rządy cesarzy austriackich Franciszka I oraz Ferdynanda I, czasy rządów policyjnych wykonywanych w duchu centralistycznym i germanizacyjnym. Wysokie podatki rujnowały rzemiosło, a ustanowienie nowych granic celnych spowodowało upadek przemysłu tkackiego. W 1859 r. zaborca wydał nową ustawę przemysłową, która pozwalała niecechowym rzemieślnikom tzw. partaczom na wykonywanie zawodu[15].

Przełom XIX i XX wieku

edytuj
 
Historyczne widoki Przeworska – klasztor Bernardynów, rynek wraz z bazyliką oraz cukrownia

Rzemieślnicy idąc śladem większych miast, założyli w 1892 r., Stowarzyszenie Mieszczan „Gwiazda”. Rozwinęło to rzemiosło usługowe, a szczególnie rzeźnictwa, zwiększyło się zapotrzebowanie na nowe sklepy, wzrosło znaczenie handlu. Nowy etap w rozwoju miasta rozpoczęło wybudowanie cukrowni w 1895 r., z uruchomieniem jej wiąże się budowa kolei normalnotorowej Przeworsk – Rozwadów w 1899 r., a w 1902 r. wąskotorowej do Dynowa – była to druga tego rodzaju kolej w Galicji. Budowa cukrowni i rozwijający się węzeł kolejowy pociągnął za sobą wzrost zatrudnienia, zwiększył się handel, powstały nowe domy i urządzenia komunalne a miasto zaczęło nabierać nowego wyglądu. W 1903 r. rozpoczęto budowę bazaru, który został zlokalizowany na Rynku. Budowa szkoły żeńskiej, dobudowa skrzydła do szkoły męskiej i budowa elektrowni to projekty kilku większych inwestycji w ostatnim dziesięcioleciu przed I wojną światową. Realizację tych zamierzeń przerwała wojna, zahamowała również pomyślnie zapoczątkowany rozwój miasta. Podczas ofensywy galicyjskiej Przeworsk został zajęty 19 września 1914 r. przez wojska rosyjskie, po czym 12/13 maja 1915 r. ponownie przez austriackie[21]. Cztery lata wojny cofnęły Przeworsk w rozwoju o kilkanaście lat. Spłonęła m.in. cukrownia[21]. Zrujnowane miasto przedstawiało obraz typowego, podupadłego miasteczka galicyjskiego. Po wojnie lata 1925–1933 należały do najpomyślniejszych pod względem przypływu dochodu, wykorzystano je na szereg inwestycji, m.in. budowę elektrowni, szkoły żeńskiej[15].

Dwudziestolecie międzywojenne i II wojna światowa

edytuj
 
Ratusz przed 1939
 
Pożar miasta w 1930 r. spowodawany od świec zapalonych w synagodze przeworskiej
 
Zniczone centrum miasta po pożarze, 1930 r.

W 1920 roku doszło w mieście do ekscesów antyżydowskich. Polscy żołnierze łapali ortodoksyjnych Żydów i obcinali im brody[22]. W nocy z 25 na 26 kwietnia 1930 r., w mieście wybuchł pożar, podczas którego spłonęło 38 budynków. To wydarzenie wykazało brak odpowiedniego zabezpieczenia przeciwpożarowego, dlatego też, aby w przyszłości uniknąć tego typu niespodzianek Rada Miejska uchwałą z dnia 11 marca 1931 r. postanowiła rozpocząć budowę wieży wodnej z rurociągami i hydrantami. Kolejnym wydarzeniem było utworzenie wyczekiwanego przez 35 lat samorządu powiatowego i odłączenie się od Łańcuta 16 marca 1929 r. W 1938 r. zarząd miejski przy współudziale Związku Miast Polskich przystąpił do opracowania planu zagospodarowania przestrzennego na skutek wzmożonego ruchu budowlanego oraz przygotowania terenów dla budownictwa mieszkaniowego i przemysłowego. Przyczyniło się to do rozwoju miasta, które zaczęło nabierać tempa, zahamowanego na długie lata przez wybuch II wojny światowej[15].

Osobny artykuł: Okres okupacji niemieckiej w Przeworsku w latach 1939–1944.

Miasto zajęte zostało przez Niemców 9 września 1939 r. Trzy dni później spłonęła synagoga. 27 września w ciągu jednej doby wysiedlono za San 1470 mieszkańców narodowości żydowskiej[23]. Okupacja znacznie pogorszyła sytuację mieszkańców, ograniczone były swobody obywatelskie, a polityka okupanta prowadziła do fizycznego i biologicznego wyniszczenia narodu polskiego i żydowskiego. Osiągnięciem i elementem walki z okupantem było zorganizowanie w 1940 r., tajnego nauczania na poziomie szkoły średniej ogólnokształcącej przez ks. Józefa Stefańskiego, później przez akcje Tajnej Organizacji Nauczycielskiej na czele z Kazimierzem Koczocikiem[15].

PRL i czasy współczesne

edytuj
 
Gmach „Sokoła”

27 lipca 1944 r. 121 dywizja gwardii, 112 rylsko-korosteńska dywizja piechoty oraz 8 gwardyjski korpus pancerny wchodzące w skład 1 Frontu Ukraińskiego zajęły Przeworsk (ku czci poległych żołnierzy wzniesiono jeszcze w 1944 roku Pomnik Wdzięczności w miejskim parku[24]).

Po wojnie rozpoczął się trudny okres, mieszkańcy przystąpili do usuwania zniszczeń. Dzięki zaangażowaniu ludności Przeworska w szybkim czasie uruchomiono nauczanie w szkołach, powstawały nowe miejsca pracy oraz zakłady. Rozwijało się rolnictwo, gospodarka komunalna, budownictwo mieszkaniowe. Miasto nabrało nowego wyglądu estetycznego, polepszono warunki bytowe i mieszkaniowe, wybudowano elektrownie, rzeźnie, łaźnie i pralnie, wodociągi, kanalizację i gazociągi. Zmodernizowano ulice, wyremontowano placówki handlowo-usługowe i gastronomiczne, zbudowano nowe bloki mieszkalne i zakłady przemysłowe (m.in. Zakład Przemysłu Odzieżowego „Vistula”), hotel „Leliwa”, dom kultury, basen kąpielowy, szpital. 27 lipca 1969 roku na ówczesnym placu XXX-lecia PRL odsłonięto Pomnik Walki i Męczeństwa[24]. Na przełomie lat 70. i 80. XX w. dzięki prowadzonym na szeroką skalę inwestycjom i zaangażowaniu mieszkańców miasto otrzymało tytuł Mistrza Gospodarności[15].

Od 1989 r. rozpoczęły się zmiany ustrojowe i polityczne. Nastąpiła wówczas rozbudowa sieci wodociągowych, kanalizacyjnych i gazowych. Władze miasta rozbudowały także placówki oświatowe – oddając do użytku gimnazjum z nowoczesną halą sportową. Zmiany gospodarcze spowodowały upadek kilku przeworskich przedsiębiorstw. W ostatnich latach w Przeworsku rozpoczęto wiele inwestycji, niektóre ze wsparciem funduszy unijnych. 6 września 1995 r. z Przeworska startował V etap 52. edycji wyścigu kolarskiego Tour de Pologne[25]. Od 2008 r. tworzona jest miejska teleinformatyczna sieć szerokopasmowa. Mieszkańcy Przeworska dzięki temu mają dostęp do darmowego internetu za pomocą technologii Wi-Fi[9].

Rozwój urbanistyczno-architektoniczny

edytuj
Struktura użytkowania gruntów (2007)[26]
Rodzaj Pow. %
Użytki rolne 1668 ha 75,4%
Tereny mieszkaniowe/osiedlowe 138 ha 6,2%
Tereny komunikacyjne 174 ha 7,9%
Grunty pod wodami 25 ha 1,1%
Tereny leśne i zadrzewione 8 ha 0,4%
Grunty przemysłowe 38 ha 1,7%
Grunty zabudowane 78 ha 3,5%
Tereny rekreacyjno-wypoczynkowe 25 ha 1,1%
Tereny różne i nieużytki 17 ha 0,8%
Pozostałe 42 ha 1,9%
Powierzchnia miasta (Σ) 2213 ha 100%

Na pograniczu polsko-ruskim, w miejscu dzisiejszego miasta powstał w X w. gród kniazia ruskiego. Zlokalizowany został w naturalnie obronnym miejscu – na wzgórzu, gdzie obecnie znajduje się zespół klasztoru Bożogrobców. Z czasem podgrodzie przerodziło się w osadę, a następnie wieś, spełniającą wówczas funkcję administracyjno-handlowo-obronną[15].

 
Ratusz przed przebudową

Gdy w 1387 r. Jan z Tarnowa otrzymał od Władysława Jagiełły część Rusi Czerwonej ze wsią Przeworsko pragnął uczynić z osady ośrodek administracyjny. Uzyskał od króla pozwolenie na założenie miasta, wyrażone w dokumencie z 1393 r. Przeworsk przybrał wówczas kształt typowego, średniowiecznego miasta. Centrum miasta położone jest na owalnym wzgórzu o wysokości 212 m n.p.m., które od południa posiada wysoką skarpę, od północy fosę, zaś od strony wschodniej i zachodniej również skarpę, tyle że niższą[15].

Śródmieście otoczone było wałem i fosą, później murem z 3 obronnymi bramami (Łańcucką, Jarosławską i Kańczucką, zwaną Węgierską) i 5 basztami. Charakterystyczny elementy w rozplanowaniu miasta to: sieć dróg – szlaków komunikacyjnych w kierunkach wschód–zachód (tak zwany szlak ruski), na południe (trakt węgierski) i na północ (droga do Sandomierza), wąskie uliczki i obszerny rynek, czyli główny plac targowy. Z rynku prowadzą pod kątem prostym ulice w cztery strony świata. We wschodniej części rynku, na najwyższym punkcie wzniesiono w XV w. Ratusz. Za Ratuszem, na obecnym Małym Rynku, znajdował się kościół pw. św. Katarzyny, wybudowany około 1380 r. Obok ratusza, od strony północnej Żydzi mieli synagogę, wzniesioną w 1626 r.[15] Zachodni kraniec wzgórza zajął gotycki kościół farny wraz z klasztorem Bożogrobców[27]. Na wschodnim zaś krańcu miasta stoi warowny klasztor Bernardynów, ufundowany przez Rafała Tarnowskiego[27].

 
Kościół i klasztor oo. Bernardynów

Napady nieprzyjaciół ze wschodu, Tatarów, Turków spowodowały, że w 1510 r. zaczęto otaczać miasto murami. Zespół obronny Przeworska składał się z trzech ośrodków: miejskiego, od wschodu warownego klasztoru Bernardynów, od zachodu klasztoru Bożogrobców. Klasztory od strony miasta oddzielone były murami wewnętrznymi. Baszty i bramy wzmacniały obronność murów. Od strony południowej, za klasztorem Bernardynów, jak również Bożogrobców, murów nie było, pozwalało na to ukształtowanie wyniosłego terenu tej części miasta oraz błota i bagna zapewniające dostateczne warunki obronne[15].

 
Widok z rynku na bazylikę

Rynek i ulice zabudowane były w większości domami parterowymi z drzewa, niekiedy ze ścianą frontową z cegły, a nawet pierwszym traktem murowanym, gdy w budynku mieścił się lokal handlowy. Spotykać można było również domy murowane, a nawet piętrowe. W 1785 r. liczba domów w śródmieściu wynosiła 174[15].

Poza zasięgiem obwarowań miejskich powstały zarządzane przez magistrat przedmieścia. Przedmieście Łańcuckie zajmowało obszar po zachodniej stronie miasta. W 1785 r. liczyło 59 domów. Działał szpital Świętego Ducha z kościołem Świętego Michała Archanioła (na miejscu którego wzniesiono klasztor Szarytek), drewniany kościół Matki Bożej Śnieżnej oraz browar. Przedmieście Jarosławskie, liczące w 1785 r. 61 domów, ciągnęło się po północnej stronie murów obronnych. Znajdowały się tam zabudowania poczty dyliżansowej. Południowy teren wzgórza, za Bramą Kańczucką, po rzekę Mleczkę należał do Przedmieścia Kańczuckiego, obejmującego ogrody, stawy i 75 domów, zamieszkałych głównie przez tkaczy. Wschodni obszar miasta, za klasztorem Bernardynów, nazywał się Przedmieściem Pruchnickim. Zamieszkałe przez rolników łanowych obejmowało 27 domów i blachownię płótna. Pod administrację miasta należała wieś Mokra Strona oraz pastwisko Świnimost (obecne Chałupki)[15].

 
Przeworsk w 1772 r.
Struktura własności gruntów (2007)[28]
Rodzaj Pow. %
Grunty Skarbu Państwa (bez
przekazanych w użytkowanie wieczyste) 		161 ha 7,26%
Grunty Skarbu Państwa
przekazane w użytkowanie wieczyste 		121 ha 5,46%
Grunty Skarbu Państwa,
przedsiębiorstw państwowych i innych
państwowych osób prawnych. 		1 ha 0,04%
Grunty gmin i związków
międzygminnych z wyłączeniem
gruntów przekazanych do użytkowania 		139 ha 6,27%
Grunty gmin i związków
międzygminnych przekazanych
w użytkowanie wieczyste 		50 ha 2,25%
Grunty osób fizycznych 1632 ha 73,67%
Grunty spółdzielni 17 ha 0,76%
Grunty kościołów
i związków wyznaniowych 		32 ha 1,44%
Grunty powiatów i związków
powiatów z wyłączeniem gruntów
przekazanych w użytkowanie 		27 ha 1,21%
Grunty powiatów przekazane
w użytkowanie wieczyste 		11 ha 0,49%
Grunty spółek prawa handlowego i innych 24 ha 1,08%
Powierzchnia miasta (Σ) 2215 ha 100%

Z czasem obszar miasta ulegał z biegiem lat stopniowemu zmniejszaniu. Z Przedmieścia Jarosławskiego i Pruchnickiego, jak również z Mokrej Strony utworzone zostały dwie samodzielne wsie podległe dworowi, ponadto miasto straciło łąki, błonia i młyny. Na obszarze dawnego pastwiska Świniomost powstała wieś Chałupki, która tak samo została przejęta przez administrację dworską. Zmalała też liczba domów. Kiedy w XV w. było 672 domy, to w 1785 r. już tylko 392[15].

W stylu barokowym wzniesiono kościół Matki Bożej Śnieżnej wraz z klasztorem Sióstr Szarytek. Z tego okresu pochodzą również: kaplica Grobu Bożego dobudowana do kościoła farnego w latach 1692–1712, kaplica Świętego Antoniego w zespole klasztornym Bernardynów z 1757 r. Wówczas powstała też oberża, przebudowana następnie w duchu klasycyzmu. W krajobrazie miasta pojawia się również klasycystyczny Pałac Lubomirskich w zespole pałacowo-parkowym wraz z towarzyszącymi mu oficynami[9].

 
Ulica Krakowska – widok archiwalny

W okresie rozbiorów zniszczono wiele znaczących obiektów: zburzono okazałe bramy, baszty i mury miejskie. Rozebrano dwa kościoły: w 1793 r. Świętej Katarzyny i w 1789 r. Matki Bożej Śnieżnej. Na zmianę układu przestrzennego miała wpływ budowa nowej, cesarskiej drogi Kraków-Lwów (1785). Nowy bieg i nawierzchnię tłuczniową nadano również gościńcom do Dynowa (1879), Markowej (1895) oraz Leżajska i Zarzecza[15].

 
Przeworska cukrownia

W zabudowie miasta przeważała architektura drewniana. Tylną ścianę wielu domów zastępowały mury – nie pełniły już bowiem funkcji obronnej. Rynek i place służyły targom i jarmarkom. Wygląd miasta w tym okresie nie przedstawiał się imponująco. Sytuację zmieniła budowa przeworskiej cukrowni w 1895 r. oraz węzła kolejowego. Linia kolejowa z Krakowa dotarła do miasta w 1859 r. W 1902 r. położono tory na trasie Przeworsk – Rozwadów, zaś w 1904 r. powstała kolej wąskotorowa do Dynowa. Równocześnie powstały dworce Przeworsk Główny i Wąskotorowy oraz towarzysząca im infrastruktura[15].

Na przełomie XIX i XX w. powstały liczne nowe obiekty: budynek tzw. Starej Poczty (1905), eklektyczna kamienica Kasy Zaliczkowej (1900), neogotycka Miejska Szkoła Męska (1904), neobarokowa kamienica miejska nr 2 (1902)[27]. W 1909 r. miasto rozbudowało ratusz (powstała nowa wieża), Towarzystwo Sokół przystosowało budynek dawnego browaru (1896), zaś Towarzystwo Gwiazda Przeworska zaadaptowało dawne koszary (1905). Inwestycją gminy żydowskiej była mykwa (1909)[15]. Władysław Pretorius wzniósł neobarokową kamienicę (1909), zaś Bolesław Zborowski budynek (ob. szkoła muzyczna) w duchu eklektyzmu[27]. Z okazji rocznicy bitwy grunwaldzkiej wzniesiono pomnik króla Władysława Jagiełły (1910). Przy ul. Słowackiego wybudowano rzeźnię. Urządzano chodniki, utrwalano nawierzchnie jezdni ulic, wykonano nową kanalizację, ulice oświetlono latarniami naftowymi, podnoszono wygląd estetyczny miasta. W 1866 r. powstał nowy cmentarz (obecnie zw. Starym). Liczba domów w 1880 r. wynosiła 333[15].

W 1922 r. do Przeworska przyłączono podmiejską gminę Budy Przeworskie. W 1926 r. oddano do użytku elektrownię. W latach 1929–1931 wzniesiono budynek szkoły żeńskiej. Po pożarze miasta, przystąpiono w 1931 r. do budowy wieży wodnej. W 1934 r. przyłączono do miasta wieś Mokrą Stronę oraz część Gorliczyny[29]. W latach 1935–1937 wzniesiono gmach sądu o charakterystycznej, modernistycznej bryle[15].

Liczne zniszczenia przyniósł wybuch II wojny światowej i okupacja niemiecka. Podczas bombardowania miasta w 1939 r. uszkodzeniu uległ budynek cukrowni, spalono 88 budynków mieszkalnych, wyburzono synagogę, renesansowy budynek Starego Sądu, fragmenty murów obronnych. Ulice i place otrzymały nazwy niemieckie[15].

 
Zabudowa miasta (1971)

Okres PRL przyniósł liczne zmiany w architektonicznym krajobrazie miasta. Powstały nowe osiedla domów jednorodzinnych: na dawnym Błoniu Rzeźniczym (1955), Nowej Wsi (1957), ul. Głębokiej (1959), ul. Łańcuckiej (1960–1969), ul. Lwowskiej (1966). Wybudowano również obiekty wielomieszkaniowe. Wiele instytucji państwowych wzniosło swe siedziby np. Powiatowy Zarząd Dróg Lokalnych (1964), Cech Rzemiosł Różnych (1964), Straż Pożarna (1962), Szkoła Podstawowa nr 1 (1964), Dworzec autobusowy (1969). W czynie społecznym wzniesiono Pomnik Walki i Męczeństwa (1969)[15]. W latach 1947–1962 rozbudowano przeworską cukrownię, powstały budynki Spółdzielni Inwalidów Zgoda, Dziewiarskich Zakłady Przemysłu Terenowego i Zakłady Przemysłu Odzieżowego Vistula (1974)[30]. Wzniesiono budynek Prezydium Powiatowej Rady Narodowej (ob. Urząd Miasta), Szpital Rejonowy oraz Miejski Ośrodek Kultury[15].

W 1992 r. poświęcono nowy kościół pw. św. Józefa Sebastiana Pelczara, zlokalizowany przy ul. Jedności (Parafia Gorliczyna). Parafia Chrystusa Króla wzniosła kaplicę przy ul. Misiągiewicza (2001), obecnie[kiedy?] trwa budowa kościoła pw. Chrystusa Króla[30]. Pozostałe inwestycje w mieście to budowa Gimnazjum nr 1 (2002) wraz z Halą Sportową im. Tadeusza Ruta, powstanie licznych obiektów handlowo-usługowych, przebudowa dworca kolejowego oraz trwająca budowa autostrady A4 w północnej części miasta.

Demografia

edytuj

Miasto liczyło w 2010 roku 15 733 mieszkańców[31]. Ludność według faktycznego miejsca zamieszkania. Dane z 31 grudnia 2011 r.[32]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 15 928 100 8337 52,34 7591 47,66
Gęstość zaludnienia
[mieszk./km²]		 719,75 376,73 343,02

Struktura płci i wieku mieszkańców Przeworska (2011)[32]:

Wykres liczby ludności miasta Przeworska na przestrzeni wieków[15][32]

  • Piramida wieku mieszkańców Przeworska w 2014 roku[2].

 

Gospodarka

edytuj
Struktura gruntów rolnych w mieście (2005)[33]
Rodzaj Powierzchnia %
Grunty orne 1467 ha 66,74%
Pastwiska 8 ha 0,36%
Łąki 165 ha 7,5%
Sady 25 ha 1,14%
Użytki rolne (Σ) 1665 ha 75,75%
Lasy 5 ha 0,23%
Pozostałe grunty i nieużytki 528 ha 24,02%
Użytki i nieużytki rolne (Σ) 2198 ha 100%

Historia

edytuj
 
X. Zofia Lubomirska założycielka fabryki jedwabiu i wraz z mężem, Antonim, fundatorka zespołu klasztornego i kościoła M.B. Śnieżnej
 
Cukrownia w Przeworsku

Od średniowiecza gospodarczą podstawę Przeworska stanowiła produkcja rzemieślnicza. W XV i XVI w. zorganizowały się w mieści organizacje cechowe. Największe znaczenie posiadali kuśnierze, szewcy, rzeźnicy, piekarze, krawcy, bednarze, kowale, sukiennicy[15]. Jednak dominującą pozycję w mieście i okolicy osiągnęli tkacze. W okresie rozkwitu zatrudnionionych było tysiąc tkaczy pracujących w 600 warsztatach[9]. Do najważniejszych odbiorców należały Węgry, Wołoszczyzna i Francja – miasto Lyon miało w Przeworsku stałego przedstawiciela[15]. Do XVIII w. Przeworsk uznawany był za jeden z najważniejszych w kraju ośrodków produkcji płótna[9].

W 1771 r. Zofia Lubomirska założyła Fabrykę Jedwabiu produkującą znane na cały kraj jedwabne obicia i pasy kontuszowe. Do upadku ekonomicznego miasta doprowadziła rabunkowa polityka gospodarcza zaborcy. Dopiero w 1835 r. miejscowy aptekarz Franciszek Ksawery Kuhn wskrzesił tradycje przemysłu jedwabniczego[9].

Wzmożony progres gospodarczy nastąpił wraz z wzniesieniem w 1895 r. pierwszej w Galicji cukrowni. Na rozwój przemysłu w mieście miała wpływ budowa węzła kolejowego – powstały linie do Krakowa i Lwowa (1859), Rozwadowa (1902) i Dynowa (1904). Tereny wzdłuż dzisiejszej ulicy Lubomirskich zajęły kompleksy przemysłowe[9].

Znaczący wkład w przemysłowy miała Ordynacja Lubomirskich – uważana za najlepiej zarządzany majątek ziemski w ówczesnej Galicji. W jej skład wchodziły[9]:

  • Rafineria Spirytusu
  • Fabryka Wódek, Likierów i Rumu
  • Fabryka Serów Deserowych
  • Cegielnia Parowa
  • Fabryka Pustaków i Płyt Betonowych
  • Olejarnia Parowa
  • Młyny Walcowe i Motorowe
  • Warsztaty Mechaniczne
  • Stolarnia Motorowa

Po wojnie produkcję podjęła cukrownia, cegielnia, marmoladziarnia, olejarnia, fabryki wody sodowej, fabryka cukierków, mleczarnia, serownia i fabryka wódek. Z czasem Przeworsk stał się znaczącym ośrodkiem przemysłowym w regionie. Powstały liczne zakłady pracy:

  • Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska
  • Spółdzielnia Inwalidów „Zgoda” (1950)
  • Powiatowa Spółdzielnia Pracy Usług Wielobranżowych (1951)
  • Zakład Dziewiarski – Filia „Jarlan” (1955)
  • Powiatowy Ośrodek Maszynowy (1957)
  • Przedsiębiorstwo Naprawy Taboru Leśnego (1966)
  • Wydział Filialny Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Rzeszów” (1969)[34]
  • Zakłady Przemysłu Odzieżowego „Vistula” (1974)[30]

Obecnie

edytuj

W strukturze przestrzennej przemysłu województwa miasto jest jednym z ośrodków tzw. układu przykarpackiego[35]. Na terenie Przeworska znajduje się rejon inwestycyjny Podstrefy Nowa Dęba Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej[36].

W 2008 r. w mieście działało 1468 podmiotów gospodarczych, w tym 1405 podmiotów należących do sektora prywatnego. W 2011 r. działalność prowadziły 23 spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego[37]. W mieście w 2007 r. najwięcej prywatnych przedsiębiorstw, tzn. 455 związanych było z motoryzacją (PKD sekcja G). Druga pod względem wielkości grupa związana z opieką zdrowotną i pomocą społeczną liczyła 161 przedsiębiorstw (PKD sekcja Q)[37]. W czerwcu 2013 w Powiatowym Urzędzie Pracy było zarejestrowanych 1290 bezrobotnych mieszkańców Przeworska[38].

Zgodnie ze strategią rozwoju miasta głównymi pracodawcami są: RAUCH Polska Sp. z o.o. (przetwórstwo owoców), Zakłady Gumowe „Geyer & Hosaja” Sp. z o.o. (produkcja opon), B&P Engineering (wytwórca linii technologicznych do produkcji zagęszczonych soków owocowych), „Megastyl” i „Szewpol Plus” (producent okien i drzwi), „TRAX-BRW Sp.z o.o.” (przemysł meblarski), „Kruszgeo” S.A. (producent kruszywa)[39][40].

Transport

edytuj

W środkowym paśmie aktywności społeczno-gospodarczej województwa miasto stanowi węzeł komunikacyjny o znaczeniu regionalnym[35]. Krzyżują się szlaki drogowe, w mieście znajduje się również węzeł kolejowy. Najbliższy port lotniczy znajduje się w oddalonej o 40 km Jasionce pod Rzeszowem.

Transport drogowy

edytuj

Miasto przecina autostrada A4 (Jędrzychowice – Korczowa) będąca fragmentem drogi międzynarodowej E40 (Calais – Ridder) oraz droga krajowa nr 94 wzdłuż ulic: Łańcucka, Krakowska, Jagiellońska i Lwowska. Węzeł autostrady A4 zlokalizowany jest na północny zachód od granic miasta. 12 km na północ od miasta droga krajowa nr 77 krzyżuje się z drogą wojewódzką nr 835. Do 2023 roku ulice: Gorliczyńska, Tysiąclecia, Słowackiego i Węgierska leżały w ciągu drogi wojewódzkiej nr 835 (Elizówka – Grabownica Starzeńska)[41]. Wzdłuż 25 ulic przebiegają drogi powiatowe o łącznej długości 17,632 km[41]. Drogi gminne na terenie Przeworska mają łączną długość 31,352 km, w tym 22,9 km stanowią drogi utwardzone[41].

W Przeworsku znajduje się dworzec autobusowy oraz 15 przystanków: „Burdasz”, „CPN”, „D.K”, „Dom Kultury”, „Gorlicz.”, „PST.”, „Skrzyżowanie”, „Szpital”, „ul. Jagiellońska MOK”, „ul. Gorliczyńska”, „ul. Gorliczyńska, PST”, „ul. Krakowska”, „ul. Studziańska”, „ul. Misiągiewicza”, „ul. Węgierska”. Miasto posiada połączenia autobusowe z Rzeszowem, Przemyślem, Krakowem, Warszawą, Katowicami, Łodzią, Poznaniem, Wrocławiem, Jelenią Górą i Zakopanem. Autobusy kursują również do okolicznych miejscowości[42].

Transport kolejowy

edytuj
 
Przeworski węzeł kolejowy w 1930 r.
 
Dworzec PKP w Przeworsku
 
Stacja kolejowa w 1913
 
Zabytkowa lokomotywa parowa Ol49-8 w pobliżu dworca
Osobny artykuł: Transport kolejowy w Przeworsku.

Stacja kolejowa Przeworsk wraz z węzłem stanowi ważny punkt na kolejowej mapie Polski. Początki kolei w Przeworsku wiążą się z doprowadzeniem do miasta w 1859 r. Kolei galicyjskiej im. Karola Ludwika. W latach 1898–1902 powstała linia Przeworsk – Rozwadów. Dwa lata później wybudowano linię wąskotorową Przeworsk – Dynów. Planowane w II Rzeczypospolitej inwestycje: budowa magistrali Warszawa – Przeworsk – Budapeszt i rozbudowa kolei wąskotorowej nie zostały zrealizowane. Po wojnie, wraz z elektryfikacją linii, przeworski węzeł kolejowy nabrał istotnego znaczenia – miasto stało się centrum tranzytu towarów i surowców. W tym czasie z Przeworska kursowały pociągi do wielu ośrodków miejskich regionu i Polski[15].

Obecnie (2023) z Przeworska można dotrzeć bezpośrednio pociągiem do Jeleniej Góry, Katowic, Krakowa, Opola, Poznania, Przemyśla, Radomia, Rzeszowa, Stalowej Woli, Szczecina, Tarnowa, Warszawy, Wrocławia, Zielonej Góry. Istnieją również połączenia międzynarodowe do Berlina, Grazu, Pragi, Wiednia. Paradoksalnie, z Przeworska nie można dotrzeć bezpośrednio pociągiem do Lublina, chociaż wiodąca w kierunku północnym linia kolejowa nosi nazwę „Przeworsk-Lublin”[43].

Stacja węzłowa łączy linie kolejowe
Na terenie miasta leżą również

W mieście rozpoczyna swą trasę Przeworska Kolej Dojazdowa kursująca do Dynowa. Wybudowana w latach 1902 – 1904 celem dostarczania surowca do przeworskiej cukrowni oraz dowozu do miasta drewna z terenu pogórza. Na 46-kilometrowej trasie znajduje się tunel – jedyny taki czynny obiekt na kolejach wąskotorowych w Polsce.

Planowane inwestycje transportowe

edytuj

W przeszłości planowano budowę obwodnicy miasta w ciągu drogi krajowej nr 4, obecnie 94, zwłaszcza że Przeworsk jest jedynym miastem na terenie województwa podkarpackiego położonym przy tej trasie, w którym przebiega ona przez ścisłe centrum. Nowa droga o długości 6,7 km miała rozpoczynać swój bieg na zachodnich rubieżach miasta, omijać Przeworsk od strony południowej, przecinając drogę powiatową do Gaci, drogę wojewódzką 835, ulicę Wiejską i drogę powiatową do Zarzecza, aby następnie połączyć się z dotychczasowym przebiegiem „krajówki” na wschodnim krańcu miasta (ul. Lwowska). Planowano budowę trzech węzłów drogowych – na początku, końcu i na skrzyżowaniu z DW 835[44][45]. Mimo utrzymującego się, znacznego ruchu kołowego w centrum miasta, Przeworsk nie został ujęty w rządowym Programie Budowy Dróg Krajowych i Autostrad w 2015 roku[46], ani w kolejnym, Programie Budowy 100 Obwodnic na lata 2020–2030, ogłoszonym w 2021 roku. W związku z budową zachodniej obwodnicy miasta w ramach nowego przebiegu DW835, w niektórych mediach pojawiły się informacje, że obwodnica południowa nie powstanie[47].

Zabytki

edytuj
 
Zespół klasztorny Bożogrobców: bazylika Ducha Świętego i kaplica Grobu Bożego
 
Kościół Matki Boskiej Śnieżnej w zespole klasztornym Sióstr Szarytek
 
XVII-wieczny modrzewiowy dwór w skansenie „Pastewnik”
 
Ratusz
 
Mury obronne
 
Willa Zajączkowskich z 1912 r.
 
Willa przy ul. Lubomirskich 12
 
Przymurowe domy tkaczy przy ul. Kilińskiego

Zespół zabytków miasta Przeworska (XIV – XIX) figuruje w Rejestrze Zabytków (nr rej.: A-712 z 6.12.1972)[48]

Kościoły i obiekty sakralne

edytuj
  • Zespół gotyckiego obronnego klasztoru Bożogrobców:
    • Bazylika kolegiacka Ducha Świętego – jeden z najcenniejszych obiektów gotyckich w Polsce, wzniesiona w latach 1430–1473, z fundacji Rafała Tarnowskiego, w 1640 r. kościół i klasztor otoczono murami, w 1785 r. pokryto wieżę blachą miedzianą, w 1845 r. obniżono dach. Do elementów wyposażenia należą: spiżowa chrzcielnica gotycka (1400), gotyckie epitafium Rafała Tarnowskiego (1491 r., ołtarz główny w stylu baroku toskańskiego (1693), barokowa ambona (1713), barokowe stalle (1751))[9].
    • Kaplica Bożego Grobu – wzniesiona w latach 1692–1712, znajduje się w niej wierna replika Grobu Bożego z Jerozolimy, unikat w skali kraju od 2012 r. sanktuarium Grobu Bożego[9]. W 2007 r. obiekt zajął 5. miejsce w plebiscycie gazety „Nowiny” na 7 cudów Podkarpacia[49].
    • Klasztor (obecnie plebania) – siedziba przełożonych prowincji ruskiej Zakonu Bożogrobców, ostatni męski klasztor bożogrobców w Europie (w 1846 r. w Przeworsku zmarł ostatni bożogrobiec o. Kasper Mizerski)[9].
  • Zespół gotyckiego obronnego klasztoru Bernardynów:
    • Kościół Świętej Barbary – obiekt gotycki, fundowany przez Rafała Tarnowskiego w 1461 r., przekazany bernardynom w 1465 r., w 1489 r. konsekrowany, w 1512 r. kościół otoczono murem obronnym, w 1619–1621 wzniesiono manierystyczny szczyt nad prezbiterium, w 1631 r. kościół zyskał wystrój barokowy. Elementy wnętrza to: barokowy ołtarz główny, osiem iluzjonistycznych rokokowych ołtarzy bocznych w formie fresków, ambona (1600), stalle (1646), obrazy Lekszyckiego z XVII w. Kościół jest ośrodkiem kultu Matki Bożej Pocieszenia, Świętego Antoniego i Świętego Klemensa[9].
    • Kaplica Świętego Antoniego – wybudowana w 1757 r. jako kaplica Pana Jezusa Biczowanego, w latach 1894–1962 znajdował się w niej Cudowny Obraz Matki Bożej Pocieszenia Przeworskiej, a od 1962 r. Cudowny Obraz Świętego Antoniego autorstwa Lekszyckiego[9].
    • Klasztor – obiekt gotycki, wzniesiony w 4. ćw. XV w., w 1664 r. założono studium teologii moralnej oraz języka łacińskiego dla młodzieży zakonnej, w latach 1822–1869 znajdował się tam dom poprawczy dla duchownych wszystkich diecezji galicyjskich, zaś w latach 1951–1969 mieścił się w nim nowicjat[9].
  • Zespół barokowego klasztoru ss. Szarytek:
    • Kościół Matki Bożej Śnieżnej – obiekt wzniesiony w latach 1768–1780 (fundacja Antoniego i Zofii Lubomirskich) na miejscu dawnego szpitala Świętego Ducha. We wnętrzu znajdują się trzy barokowe ołtarze, w głównym umieszczono Cudowny Obraz Matki Bożej Śnieżnej pochodzący z nieistniejącego kościoła pod tym wezwaniem.
    • Klasztor – pochodzi z 2. poł. XVIII w., mieścił szpital i słynną szkołę dla dziewcząt, obecnie siostry prowadzą Dom Opieki i przedszkole[9].
    • Spichrz – z 1869 r.[9]
  • Kopiec Tatarski w Przeworsku – usypany na pamiątkę odparcia przez mieszczan najazdu tatarskiego w 1624 r., znajduje się przy dawnym trakcie ruskim, na kopcu usytuowana jest XVII-wieczna kapliczka w formie murowanej kolumny[9].

Pałace, dwory i wille

edytuj
  • Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku – obiekt powstał z inicjatywy księcia Henryka Lubomirskiego na miejscu wcześniejszego zamku, prace przy pałacu prowadzili Piotr Aigner oraz Fryderyk Baumann, budowę zakończono w 1807 r.; w pałacu znajdowały się liczne dzieła sztuki (obrazy, książki, numizmaty) zagrabione przez Niemców i Rosjan. Oprócz pałacu w parku urządzonym w stylu angielskim znajdują się oranżeria, stajnie cugowe, oficyny, dom ogrodnika i koniuszego[9].
  • Dwór Habichta – obiekt wybudowany w 1922 r. dla Ernesta Habichta, pełnomocnika Ordynacji Lubomirskich, znajduje się przy ul. Skłodowskiej-Curie, na tzw. Podzamczu[15].
  • Dwór Skaliszów – obiekt położony na Błoniu Browarnym, wzniesiony w 1929 r. według projektu burmistrza Walentego Rybackiego[9].
  • Willa Zajączkowskich – obiekt z 1912 r. z charakterystyczną drewnianą werandą i loggią, ul. Krakowska[9].
  • Willa Ordynacka – ul. Niepodległości, siedziba Prokuratury[9].
  • Willa – budynek z pocz. XX w., ul. Lubomirskich 12
  • Zabudowa ulicy Lubomirskich – zespół budynków willowych zamieszkiwanych przez pracowników przeworskiej cukrowni[9].

Obiekty użyteczności publicznej

edytuj

Architektura obronna

edytuj
  • Mury obronne – Przeworsk będąc w średniowieczu strategicznie położonym miastem posiadał od 1512 r. rozbudowywany system murów obronnych, w ich obrębie zlokalizowanych było 5 baszt i 3 bramy, zachowały się fragmenty murów przy Klasztorze oo. Bernardynów i bazylice Ducha Świętego oraz przy ulicach: Tkackiej, Kazimierzowskiej, Kilińskiego[9].

Kamienice i domy mieszczańskie

edytuj

Historyczne nieistniejące obiekty

edytuj

Miejsca pamięci

edytuj
 
Pomnik króla Władysława Jagiełły (w tle Ratusz)

Turystyka

edytuj
 
Pałac Lubomirskich – obiekt na Szlaku Gniazd Rodowych Lubomirskich

Ze względu na liczne zabytki i walory historyczne Przeworsk stanowi obiekt zainteresowania turystyki kulturowej i krajoznawczej. Ponadto miasto stanowi cel pielgrzymów przybywających do sanktuarium Grobu Bożego.

W 2013 r. udostępniono do zwiedzania platformę widokową na wieży przeworskiego ratusza[50].

W Przeworsku znajdują się dwa centra informacji turystycznej:

  • Centrum Informacji Turystycznej „Kordegarda” w Zespole Pałacowo-Parkowym[52],
  • Euroregionalne Centrum Informacji Turystycznej w Ratuszu[53].

Przez Przeworsk przebiegają:

W Przeworsku znajduje się 5 turystycznych obiektów noclegowych. W 2012 r. udostępniały one 268 miejsc noclegowych. Skorzystało z nich wówczas 7774 osoby, w tym 1759 turystów zagranicznych. W obiektach hotelowych wynajęto 4840 pokoi, w tym 1522 turystom zagranicznym. Ogółem udzielono 15705 noclegów, w tym 2843 turystom zagranicznym. Turyści zagraniczni pochodzili najczęściej z Ukrainy, Niemiec, Holandii i Słowacji[57].

Administracja

edytuj
 
Rynek i Ratusz w 1915

Mieszkańcy Przeworska wybierają 15 radnych do rady miejskiej. Miasto jest podzielone na 15 okręgów – w każdym po 1 mandacie[58]. Organem wykonawczym władz jest burmistrz. Od 2014 r. tę funkcję sprawuje Leszek Kisiel. Jego poprzedniczką była Maria Dubrawska-Lichtarska, wybrana w wyborach samorządowych w 2010 r. (zarazem była to pierwsza kobieta na stanowisku włodarza miasta Przeworska[59]). Siedzibą władz jest budynek przy ul. Jagiellońskiej, w którym mieści się także większość urzędów

W Przeworsku znajdują się biura poselskie Jana Burego (PSL) i Mieczysława Golby (Solidarna Polska) oraz biuro senatorskie Andrzeja Matusiewicza (PiS).

Mieszkańcy Przeworska wybierają parlamentarzystów z okręgu wyborczego nr 22, senatora z okręgu nr 58, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu nr 9. Mieszkańcy wybierają radnych do sejmiku województwa z okręgu 4.

Włodarze miasta

edytuj

W 1862 r. decyzją władz austriackich Przeworsk przestał być miastem prywatnym. Odtąd nazwa brzmiała Królewskie Wolne Miasto Przeworsk. Wprowadzono urząd burmistrza, który do II wojny światowej sprawowało 9 osób. Dwóch kolejnych zarządców miasta zostało nadanych przez okupanta. W 1950 r. zniesiono urząd burmistrza – lista zawiera Przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej. Po reformie administracyjnej wprowadzono urząd Naczelnika Miasta. Od 1990 r. zarządcą Przeworska jest ponownie burmistrz[15].

Burmistrzowie miasta
1861–1865 – Feliks Świtalski
1865 – Andrzej Iszczak
1865–1880 – Feliks Świtalski (po raz drugi)
1880–1883 – Jan Koncowicz
1883–1886 – Marcin Lisiewicz
1887–1896 – Jan Wodecki
1898–1918 – Władysław Świtalski
1918–1921 – Kazimierz Zawilski
1921–1934 – Walenty Rybacki
1934–1939 – Marcin Głąb
1939–1940 – Bernhard Bonk
1940–1944 – Teodor Gralik
1944–1947 – Stanisław Michalik
1948–1950 – Tadeusz Romaniszyn
Przewodniczący Prezydium MRN w Przeworsku
1950–1952 – Władysław Szkoda
1952–1954 – Franciszek Wyszyński
1955–1958 – Józef Pawłowski
1958–1961 – Bolesław Czajkowski
1961–1965 – Jan Skalski
1965–1969 – Tadeusz Szozda
1969–1975 – Antoni Piela
Naczelnicy miasta
1975–1982 – Antoni Piela
1982–1989 – Henryk Fil
1989–1990 – Władysław Dziedzic
Burmistrzowie miasta
1990–1998 – Kazimierz Borcz
1998–2010 – Janusz Magoń
2010–2014 – Maria Dubrawska-Lichtarska
2014–nadal – Leszek Kisiel

Podział

edytuj

Części miasta

edytuj

Zgodnie z klasyfikacją miejscowości TERYT wyróżnia się 7 części miasta Przeworska[60]:

Osiedla

edytuj

Miasto Przeworsk jest gminą, w ramach której na mocy uchwał Rady Miasta z dnia 24 maja 2023 r. utworzono 6 jednostek pomocniczych, zwanych osiedlami:

W Gminie Miasto Przeworsk przed wprowadzeniem zmian istniało 11 osiedli, posiadających numery od 1 do 11.

Kultura

edytuj

Miasto ma kilka instytucji kulturalnych. Miejski Ośrodek Kultury, który organizuje działalność kulturalną w mieście, a także prowadzi koła i zespoły zainteresowań. Organizuje Przeworski Przegląd Amatorskiej Sztuki Filmowej, Przeworską Jesień Artystyczną Młodych i Przegląd Plastyki Przeworskiej. Przy MOK-u działa Przeworska Kapela Podwórkowa „Beka” oraz Orkiestra Dęta. W ośrodku znajduje się również galeria. MOK stanowi siedzibę Kina „Warszawa” w Przeworsku[67].

 
Zbiory Muzeum Pożarnictwa

W Zespole Pałacowo-Parkowym ma siedzibę Muzeum w Przeworsku. W klasycystycznym Pałacu Lubomirskich mieszczą się ekspozycje przedstawiające zbiory archeologiczne, historię miasta i regionu oraz XIX-wieczne wnętrza pałacowe. W stajniach cugowych ma siedzibę Muzeum Pożarnictwa, ukazujące historię straży pożarnych w Małopolsce od poł. XIX w. W powozowni zaś znajduje się dział powozów z ekspozycją karet, powozów i pojazdów regionalnych. W oficynie „białej” mieści się galeria „Magnez” organizująca ekspozycje czasowe[68].

Od 2009 r. działa w Przeworsku Muzeum Społeczne PTTK. Ekspozycja „Przeworsk: Dzieje i Ludzie” zajmuje 1. piętro Kamienicy Pieniążków przy ul. Konopnickiej. W mieście również znajduje się jedyny w Polsce żywy skansen Pastewnik. Ratując drewniane budownictwo z terenu miasta i okolicy przystosowano przeniesione obiekty do celów hotelarskich i gastronomicznych[69].

 
Gmach Miejskiej Biblioteki Publicznej

W mieście czynna jest również Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Przybosia, której księgozbiór zawiera ok. 76 000 woluminów. W placówce znajduje się wypożyczalnia, czytelnia, dział dziecięcy i dział audiowizualny, publiczny punkt dostępu do internetu. Biblioteka udostępnia także komputerowy katalog książek na swojej stronie internetowej. Placówka należy do Systemu Bibliografii Regionalnej Województwa Podkarpackiego. Przy bibliotece od 2009 r. działa Przeworski Uniwersytet Trzeciego Wieku[70].

Przy ul. Jagiellońskiej mieści się filia Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej im. Józefa Gwalberta Pawlikowskiego w Przemyślu, która ma bogaty księgozbiór literatury psychologiczno-pedagogicznej, literatury naukowej z innych dziedzin wiedzy oraz literatury pięknej liczący 46 000 pozycji, a także zbiór czasopism i zbiory specjalne[71].

W mieście działa również Oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Towarzystwo Miłośników Przeworska i Regionu oraz Koło Polskiego Związku Filatelistów, oraz prywatna galeria łowiecka miejscowego twórcy Jerzego Mańkuta. Przy bazylice Ducha Świętego działa Chór Męski „Echo” założony w 1898 r. Działa również Malchus, powstały w 2004 r. zespół, grający chrześcijańską muzykę metalową.

Na początku czerwca organizowane są Dni Przeworska, na których odbywają się koncerty, spektakle i inne wydarzenia sportowo-kulturalne. W mieście odbywa się również Przeworsk Blues Festiwal[72] i Ogólnopolskie Spotkanie Kapel Podwórkowych.

Oświata

edytuj
 
I Liceum Ogólnokształcące im. Króla Władysława Jagiełły w Przeworsku
 
Budynek Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia

Historia oświaty

edytuj

Pierwsza wzmianka o szkole parafialnej w Przeworsku pochodzi z 1419 r. W latach 1400–1642 studiowało 77 przeworszczan na Uniwersytecie Jagiellońskim. Stąd pochodzili: Jakub Witeliusz – rektor uniwersytetu w latach 1643–1645 i 1646–1848, Herman z Przeworska – lekarz Władysława Jagiełły. W miejscowej szkole uczył Jan Przeworszczyk – autor słynnego kancjonału. Szkoła parafialna prowadzona przez Bożogrobców mieściła się w budynkach klasztornych i istniała w niezmienionej formie do końca XVIII w.[15]

Pod koniec XVII w. przy klasztorze Bernardynów powstaje studium teologiczno-filozoficzne (atrium). W XVIII w. założona została prywatna szkoła żydowska. W 1780 r. szkołę parafialną przemianowano na szkołę trywialną, podlegającą władzy austriackiej. W 1784 r. przy klasztorze Szarytek utworzono szkołę dla dziewcząt. W 1821 roku do szkoły trywialnej uczęszczało 105 uczniów[73]. W 1866 r. podniesiono szkołę trywialną do rangi 4-klasowej tzw. Szkoły Głównej[74], co spowodowało wzrost liczby uczącej się młodzieży. Starania o utworzenie w mieście seminarium żeńskiego (1899) nie zostały uwieńczone sukcesem[15]. Przydatnym źródłem archiwalnym do poznawania historii szkolnictwa w czasach Galicyjskich są Szematyzmy Galicji i Lodomerii.

W 1904 r. wzniesiono nowy budynek Miejskiej Szkoły Męskiej, zaś w 1929 r. szkoły żeńskiej. Gimnazjum i Liceum założone zostało w 1911 r.[15] W czasie okupacji prężnie działało tajne nauczanie obejmujące wszystkie szczeble. Po II wojnie światowej powstało Technikum Elektryczne (1963) i liczne szkoły przyzakładowe. Wzniesiono również budynek obecnej Szkoły Podstawowej nr 1. XXI wiek przyniósł utworzenie w mieście Nauczycielskiego Kolegium Języków Obcych i Wyższej Szkoły Społeczno-Gospodarczej.

Aktualny stan

edytuj

Przeworsk jest lokalnym ośrodkiem oświaty. Działają 3 szkoły podstawowe, 1 gimnazjum, 2 zespoły szkół średnich, 2 uczelnie wyższe. W 2011 r. do szkół podstawowych uczęszczało 1103 uczniów, w tym 184 absolwentów. Liczba uczniów gimnazjum wynosiła 492, spośród nich 182 absolwentów. W liceach naukę pobierało 576 uczniów, ukończyło zaś 211 osób w technikach zaś odpowiednio 561 uczących się i 122 absolwentów[75][76].

Szkoły wyższe:

  • Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza
  • Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych

Szkoły ponadgimnazjalne:

  • Zespół Szkół Zawodowych im. Jana III Sobieskiego
  • Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych im. Króla Władysława Jagiełły

Gimnazja:

  • Gimnazjum nr 1 im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Szkoły podstawowe:

Przedszkola:

  • Przedszkole Miejskie nr 2
  • Przedszkole Miejskie nr 3
  • Przedszkole Miejskie nr 4
  • Przedszkole Sióstr Miłosierdzia im. św. Wincentego a Paulo

Szkoły artystyczne:

  • Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Mieczysława Karłowicza

Media

edytuj

Pierwszą regularnie ukazującą się gazetą w dziejach miasta był Goniec Przeworski ukazujący się w latach 90. XX wieku. Urząd Miasta wydaje „Wiadomości Samorządowe Przeworska”[77]. Pismo przedstawia działalność Urzędu, przeworskich szkół i innych jednostek organizacyjnych miasta. Gazeta Powiat Przeworski wydawana przez Starostwo Powiatowe przedstawia bieżące informacje z życia powiatu i jednostek mu podległych.

Przeworsk opisywany jest również w regionalnych gazetach: Gazecie Jarosławskiej, Nowinach[78] i Życiu Podkarpackim[79].

W Przeworsku ukazują się pisma dotyczące życia przeworskich parafii. Gazeta „Przy Bazylice” wydawana jest przez Parafię pw. Ducha Świętego w Przeworsku[80], zaś gazeta „Z Chrystusem Królem” – przez Parafię pw. Chrystusa Króla[81].

Na terenie miasta działają również internetowe portale informacyjne: TVPrzeworsk.com.pl[82] i mojprzeworsk.pl[83] informujące o wydarzeniach mających miejsce na terenie miasta, gminy i powiatu przeworskiego.

Opieka zdrowotna

edytuj

Historia

edytuj

Około 1460 r. Rafał z Tarnowa ufundował przy kościele farnym szpital Świętego Ducha, a następnie uposażył go roczną rentą. Istniał również drugi, mniejszy szpital zlokalizowany na Przedmieściu Jarosławskim. Większy szpital, przeznaczony na 20 chorych, utrzymywał się z dotacji i zapisów, prowadził własne gospodarstwo rolne. Szpital ten został z czasem zlikwidowany, wskutek konfliktu proboszcza z właścicielem. Sprowadzone przez Antoniego Lubomirskiego siostry Szarytki założyły własny szpital, w miejscu dawnego szpitala św. Ducha. W 1863 r. książę Jerzy Henryk Lubomirski założył w parku szpitalik dla rannych powstańców styczniowych, podobny lazaret powstał w mieście w związku z działaniami militarnymi podczas I wojny światowej. W lipcu 1944 r. powstał na terenie szkoły żeńskiej szpitalik Polskiego Czerwonego Krzyża. Z czasem dr Henryk Jankowski przystąpił do organizowania szpitala w opuszczonych zabudowaniach ordynackich. Powstałe oddział chirurgiczny, zewnętrzny, zakaźny, dziecięcy, położniczo-ginekologiczny zlokalizowane były w kilku budynkach na terenie całego miasta. W 1949 r. powołano do życia pogotowie ratunkowe w Przeworsku[15]. Nowy budynek szpitala, użytkowany do chwili obecnej ukończono w 1983 r.

W XXI wieku

edytuj

Największą placówką opieki zdrowotnej w Przeworsku jest Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej im. Doktora Henryka Jankowskiego. Mieszczący się przy ul. Szpitalnej zespół szpitalny posiada 12 oddziałów: Chorób Wewnętrznych (43 łóżka), Kardiologiczny (33 łóżka), Geriatryczny (30 łóżek), Położniczo-Ginekologiczny (16 łóżek), Noworodkowy (19 łóżek), Urazowo-Ortopedyczny (25 łóżek), Urologiczny (20 łóżek), Chirurgii Ogólnej (30 łóżek), Neurologiczny i Udarowy (34 łóżka), Pediatryczny (28 łóżek), Anestezjologii i Intensywnej Terapii (5 łóżek), Izba Przyjęć. W szpitalu znajduje się również: Dział Diagnostyki Laboratoryjnej, Dział Diagnostyki Obrazowej oraz pracownie: Endoskopii (Gastrofiberoskopii i Kolonoskopii), EEG, Elektrokardiografii, ECHO, Prób Wysiłkowych. Na terenie placówki działa też Pracownia Tomografii Komputerowej i Pracownia Rezonansu Magnetycznego[84].

W Przeworsku znajduje się 10 aptek i punktów aptecznych, w których zatrudnionych jest 17 magistrów farmacji. W 2011 roku działało 14 niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej (m.in. NZOZ „San-Med” oraz NZOZ „A-W-MED”) oraz 2 publiczne, które podlegały samorządowi terytorialnemu. Praktyki lekarskie w Przeworsku prowadziło 6 lekarzy[85].

Religia

edytuj
 
Cudowny Obraz Matki Bożej Pocieszenia w kościele oo. Bernardynów
 
sanktuarium Grobu Bożego

Kościół rzymskokatolicki

edytuj

Działalność misyjną w okresie poprzedzającym nadanie praw miejskich prowadzili w Przeworsku biskupi lubuscy. Następnie miasto przyłączono do diecezji przemyskiej (później archidiecezji), w której znajduje się do dziś. Na terenie Przeworska funkcjonują cztery parafie rzymskokatolickie. Domy zakonne posiadają: jeden zakon męski (bernardyni) oraz dwa zgromadzenia żeńskie (szarytki i serafitki). W XIV – XIX w. w Przeworsku działał Zakonu Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Chrystusowego w Jerozolimie (Bożogrobcy), a przez krótki okres w XVI w. również siostry bernardynki. Nie powiodły się próby sprowadzenia do miasta pijarów (w XVIII w.) oraz jezuitów (w XIX w.). W okresie przedrozbiorowym przeworszczanie pielgrzymowali licznie do sanktuarium Matki Bożej Różańcowej w Janowie Lubelskim. Była to forma dziękczynienia za uratowanie miasta od epidemii w 1711. Mieszczanie przeworscy złożyli wówczas ślub, że jeżeli miasto zostanie uratowane rokrocznie będą pielgrzymować do Matki Bożej Janowskiej. Jeszcze w 1756 piesza pielgrzymka przeworska liczyła 200 osób[86]. Obecnie[kiedy?] mieszkańcy miasta pielgrzymują pieszo w sposób zorganizowany na Jasną Górę jako grupa św. Rafała Kalinowskiego Przemyskiej Pieszej Pielgrzymki[87], jak również do Leżajska, Jodłówki i Kalwarii Pacławskiej. Bazylika Ducha Świętego stanowi sanktuarium Grobu Bożego (od 2012). W kościołach przeworskich czczonych jest szczególnie kilka wizerunków Najświętszej Maryi Panny: Matka Boża Pocieszenia Przeworska w kościele św. Barbary, Matka Boża Śnieżna w kościele pod tym samym wezwaniem, Matka Boża Pani Przeworska w bazylice Ducha Świętego. Ponadto w kościele św. Barbary kultem otaczany jest Święty Antoni (Patron Przeworska) oraz św. Klemens Męczennik, a w święto Przemienienia Pańskiego święci się koper[88]. W Przeworsku mają swoją siedzibę dwa rzymskokatolickie dekanaty należące do archidiecezji przemyskiej:

Dekanat Przeworsk I[89]

edytuj

Dekanat Przeworsk II[90]

edytuj

Świadkowie Jehowy

edytuj

Sport

edytuj

Początki przeworskiego sportu wiążą się z powstałym w 1893 r. Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół” w Przeworsku. Celem organizacji było m.in. podnoszenie sprawności fizycznej młodzieży i popularyzacja sportów letnich i zimowych. Od 1920 r. organizowano piesze wycieczki w okolice Przeworska, istniała sekcja gimnastyczna, trenowano również szermierkę, strzelectwo i łyżwiarstwo, a przeworscy sokolnicy brali udział w zawodach Towarzystw Sokolich[92].

Podczas I wojny światowej sport w mieście zaczęła propagować młodzież przebywająca w armii austriackiej. Rozgrywano mecze piłki nożnej, uprawiano lekkoatletykę, zapasy i boks. W 1922 r. powstało Akademicko-Studenckie Koło Sportowe „Lot” w Przeworsku. W 1945 r. pracownicy przeworskiej cukrowni założyli Klub Sportowy „Cukrownia”. W tym też roku z inicjatywy repatriantów ze Lwowa powstał Kolejowy Klub Sportowy „Czarni”. W 1947 r. przy Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa założono Klub Sportowy „Gwardia”, w 1950 r. przemianowany na KS „Walter” istniał do 1953 r. Działalność wszystkich tych klubów obejmowała wiele dyscyplin, skupiając się przede wszystkim na piłce możnej. Równocześnie powstawały w mieście liczne Ludowe Zespoły Sportowe. 19 lipca 1947 r. miało miejsce poświęcenie stadionu sportowego na Podzamczu. Od 1960 r. dawny KS „Cukrownia” nosi nazwę „Orzeł” Przeworsk[92].

Od 1987 r. przy Zakładzie Przemysłu Odzieżowego „Vistula” istniała drużyna piłki nożnej kobiet, biorąca udział w rozgrywkach II ligi[30].

Obecnie działalność sportową w Przeworsku koordynuje Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji[93]. W ramach MKS Orzeł funkcjonują 3 sekcje, w tym najliczniejsza – piłki nożnej[93]. Od 2012 r. klub występuje w III lidze (lubelsko-podkarpackiej). Z klubem związana jest Szkółka Piłkarska „Orzełek” Przeworsk. W II lidze mężczyzn występuje Stowarzyszenie Piłki Ręcznej „Orzeł” Przeworsk. W koszykówce miasto reprezentuje klub MOSiR Przeworsk[94]. W mieście odbywają się rozgrywki Przeworskiej Ligi Halowej Maaw Sport[95]. Liczne sukcesy odnoszą zawodnicy Przeworskiego Klubu Karate Kyokushinkai. W mieście działa Klub Szachowy „Gambit” Przeworsk[96]. W ramach Akademii Szachów prowadzone są zajęcia Szkółki Szachowej. W mieście działają też Uczniowskie Kluby Sportowe zlokalizowane w szkołach[93].

W Przeworsku znajduje się kilka obiektów sportowo-rekreacyjnych[97]: stadion sportowy (ul. Budowlanych), boisko ze sztuczną murawą (ul. Piłsudskiego), hala sportowa im. Tadeusza Ruta i boisko tartanowe (ul. Misiągiewicza), basen miejski (ul. Krakowska) oraz kryta pływalnia (ul. Konopnickiej). 7 czerwca 2013 r. otwarto przy ul. Misiągiewicza kompleks obiektów sportowych Orlik[98].

Współpraca międzynarodowa

edytuj
Miasta i gminy partnerskie

Odniesienia w kulturze

edytuj
  • W Potopie Henryka Sienkiewicza trzykrotnie wymieniona jest nazwa miasta Przeworska w kontekście postoju oddziałów Stefana Czarnieckiego oraz potyczki ze Szwedami[103].
  • Główny bohater filmu „Miasto z morza” Krzysztof Grabień pochodzi spod Przeworska. Również w książce Stanisławy Fleszarowej-Muskat „Tak trzymać”, na podstawie której powstał film, wspomniane jest kilkukrotnie miasto Przeworsk[104].
  • Część akcji powieści Janusza Majewskiego „Mała matura” toczy się w Przeworsku. Główny bohater Ludwik Taschke ucieka ze Lwowa do Przeworska, gdzie jego ojciec zostaje zatrudniony na poczcie, a on sam uczęszcza do przeworskiego gimnazjum.
  • Strajki chłopskie w okolicach Przeworska opisane zostały w książce Marii Jarochowskiej „Buraczane liście”.
  • Mieszczaństwo i ziemiaństwo Przeworska i okolic przedstawił w swej powieści „Łodzie bez steru” Jerzy Turnau.
  • W programie satyrycznym pt. „Szopka w kasynie” (2009) jest śpiewana piosenka, w której pojawiają się słowa Od Szczecina do Przeworska zimna wojna polsko-polska[105].

Osoby zasłużone dla Przeworska

edytuj
 
Henryk Lubomirski
 
Józef Benbenek

Biogramy osób, które mieszkały w Przeworsku i jednocześnie działały na rzecz miasta, bądź w swojej twórczości w wyraźny sposób poruszały tematy związane z Przeworskiem.

Honorowi obywatele

edytuj
Osobny artykuł: Honorowi Obywatele Miasta Przeworska.

Ordynaci przeworscy

edytuj

Związani z miastem

edytuj

Znani przeworszczanie

edytuj
Osoby urodzone lub pochodzące z Przeworska

Galeria

edytuj
  •  
    Bazylika Ducha Świętego
  •  
    Kaplica Grobu Bożego
  •  
    Kościół Świętej Barbary
  •  
    Kościół Matki Bożej Śnieżnej
  •  
    Ratusz
  •  
    Kamienica przy ul. Kościelnej 2
  •  
    Kamienica przy ul. Lubomirskich 1d
  •  
    Kamienica przy ul. Konopnickiej 6
  •  
    Pałac Lubomirskich
  •  
    Muzeum Pożarnictwa
  •  
    Kordegarda w zespole pałacowym
  •  
    Park w zespole pałacowym
  •  
    Skansen Pastewnik
  •  
    Dwór modrzewiowy z XVIII w.
  •  
    Pomnik Chrystusa Króla
  •  
    Dworzec Przeworskiej Kolei Dojazdowej

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Dane Głównego Urzędu Statystycznego: ''Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.)'' [online] [dostęp 2009-10-01].
  2. ↑ a b c Przeworsk w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  3. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 r. [online]
  4. ↑ Przyboś K.: Granice ziemi przemyskiej w czasach nowożytnych XVI – XVIII wiek. „Rocznik Przemyski” T. 29-30: 1993.
  5. ↑ Kunysz A. (red.), Siedem wieków Przeworska. Szkice, studia i materiały z dziejów miasta, Rzeszów 1974, PB 1974/6162.
  6. ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, „Czasy Nowożytne”, 21, 2008, s. 170.
  7. ↑ Uroczystości ku czci Świętego Antoniego w Przeworsku [online].
  8. ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012..
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao Motyka 2010 ↓.
  10. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2013-06-10].
  11. ↑ Zabytki Miasta Przeworska [online], przeworsk.um.gov.pl [dostęp 2013-06-10] (pol.).
  12. ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset [online], regioset.pl [dostęp 2010-09-14].
  13. ↑ Strategia rozwoju miasta Przeworska na lata 2004–2008.
  14. ↑ a b c Walory turystyczne Przeworska i okolic. Informator turystyczny, Przeworsk 2006.
  15. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba Kunysz 1974 ↓.
  16. ↑ Lokalny program rewitalizacji dla Gminy Miejskiej Przeworsk na lata 2009–2013.
  17. ↑ Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender, „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, Strassburg 1525.
  18. ↑ a b c Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984, ISBN 83-04-01090-9.
  19. ↑ Franciszek Młynek, Józef Benbenek, Przeworsk i okolice, Warszawa: Sport i Turystyka, 1960.
  20. ↑ Historia miasta [online], Urząd Miasta Przeworska.
  21. ↑ a b Andrzej Bożek, Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów, „Świat Kolei”, grudzień 2001, s. 24.
  22. ↑ Szymon Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 66, ISBN 978-83-7666-363-0.
  23. ↑ Tadeusz Markiel, Zagłada domu Trinczerów [online], Centrum Badań nad Zagładą Żydów PAN [dostęp 2013-07-20].
  24. ↑ a b Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-1945, Sport i Turystyka, 1988, s. 589, ISBN 83-217-2709-3.
  25. ↑ Bogdan Tuszyński, 70 lat Tour de Pologne 1928-1998, 1999.
  26. ↑ Na podstawie danych z Powiatowego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, stan na 1 lipca 2007 r.; L. Kisiel w: Lokalny Program Rozwoju Gminy Miejskiej Przeworsk na lata 2009–2013.
  27. ↑ a b c d Małgorzata Wołoszyn, Dawny Przeworsk na pocztówce i fotografii do 1944 roku, Rzeszów: Libra, 2011, ISBN 978-83-89183-88-0.
  28. ↑ Bariery rozwoju przestrzennego Przeworska związane ze stanem własności i strukturą przestrzeni miast, „Współczesne problemy rozwoju społeczno-ekonomicznego Podkarpacia ze szczególnym uwzględnieniem turystyki, Przeworsk; Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Miejskiej Przeworsk na lata 2009–2013”.
  29. ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 29, poz. 251.
  30. ↑ a b c d e f g h i j Henryk Pelc (red.), Ósmy wiek Przeworska, Przeworsk: Resprint, 2012.
  31. ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 czerwca 2011, ISSN 1734-6118.
  32. ↑ a b c Dane dla jednostki podziału terytorialnego: Przeworsk: Ludność, [w:] Bank Danych Regionalnych [online], Główny Urząd Statystyczny.
  33. ↑ Dane dla jednostki podziału terytorialnego: Przeworsk: Rolnictwo, [w:] Bank Danych Regionalnych [online], Główny Urząd Statystyczny.
  34. ↑ 75 lata historii WSK: Lata 60. WSK „PZL-Rzeszów” S.A. [dostęp 2013-08-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-13)].
  35. ↑ a b Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego [online] [dostęp 2013-08-03] [zarchiwizowane z adresu 2013-08-29].
  36. ↑ Nowa Dęba z rejonem inwestycyjnym Przeworsk [online], Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna.
  37. ↑ a b Dane dla jednostki podziału terytorialnego: Przeworsk: Podmioty gospodarcze, [w:] Bank Danych Regionalnych [online], Główny Urząd Statystyczny.
  38. ↑ Zestawienia statystyczne – czerwiec 2013 [online], Powiatowy Urząd Pracy w Przeworsku [dostęp 2013-08-03] [zarchiwizowane z adresu 2015-02-18].
  39. ↑ Przemysł na terenie powiatu przeworskiego [online] [dostęp 2012-02-27].
  40. ↑ Strategia rozwoju Przeworska na lata 2004–2008 [online] [dostęp 2012-05-04].
  41. ↑ a b c Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Miejskiej Przeworsk na lata 2009–2013. Przeworsk: 2009.
  42. ↑ Tabliczki przystankowe: Przeworsk. E-podróżnik.
  43. ↑ Rozkład jazdy – Wyszukaj ze stacji: Przeworsk. [dostęp 2023-12-04].
  44. ↑ Budowa obwodnicy Przeworska [online] [dostęp 2023-12-04].
  45. ↑ Oferta inwestycyjna. Urząd Miasta Przeworska. [dostęp 2023-12-04].
  46. ↑ Norbert Ziętal: Przeworsk nie dostanie obwodnicy z puli rządowej. Jednak drogi powstaną z innych pieniędzy. Nowiny24, 2015-09-12. [dostęp 2023-12-04].
  47. ↑ Obwodnicy południowej nie będzie, za to będzie zachodnia. Życie Podkarpackie, 2015-03-30. [dostęp 2023-12-04].
  48. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.
  49. ↑ Siedem cudów po polsku [online], tvn24.pl.
  50. ↑ a b Regulamin korzystania z wieży widokowej ratusza [online], Urząd Miasta Przeworska [dostęp 2013-08-22] (pol.).
  51. ↑ a b c d e f g h i Miejsca pamięci narodowej – broszura wydana przez UM Przeworska.
  52. ↑ Organizacja zwiedzania indywidualnego i grupowego.
  53. ↑ Euroregionalne Centrum Informacji Turystycznej w Przeworsku.
  54. ↑ Informacje o Drodze Via Regia [online] [dostęp 2012-01-19] [zarchiwizowane z adresu 2013-04-09].
  55. ↑ Informacje o Przeworsku na stronie Szlaku Lubomirskich [online] [dostęp 2012-01-19].
  56. ↑ Trasa rowerowa [online] [dostęp 2012-01-20].
  57. ↑ Dane dla jednostki podziału terytorialnego: Przeworsk: Turystyka. [w:] Bank Danych Regionalnych [on-line]. Główny Urząd Statystyczny.
  58. ↑ Uchwała Nr XXIX/223/12 Rady Miasta Przeworska z dnia 24 października 2012 r. w sprawie podziału Miasta Przeworsk na okręgi wyborcze, ustalenia ich granic i numerów oraz liczby radnych [online] [dostęp 2013-05-27] (pol.).
  59. ↑ Sensacja wyborcza w Przeworsku! Maria Dubrawska-Lichtarska pokonała Janusza Magonia [online], nowiny24.pl, 6 grudnia 2010 [dostęp 2013-08-25] (pol.).
  60. ↑ Główny Urząd Statystyczny. Rejestr TERYT. [dostęp 2023-05-04]. (pol.).
  61. ↑ Uchwała nr LVI/677/2023 Rady Miasta Przeworska z dnia 24 maja 2023 r. w sprawie połączenia Osiedla Nr 1 oraz Osiedla Nr 2 i utworzenia Osiedla Nr 1 jako jednostki pomocniczej miasta Przeworska oraz uchwalenia jej Statutu [online], 27 czerwca 2023 [dostęp 2023-07-17] (pol.).
  62. ↑ Uchwała nr LVI/678/2023 Rady Miasta Przeworska z dnia 24 maja 2023 r. w sprawie połączenia Osiedla Nr 3 oraz Osiedla Nr 5 i utworzenia Osiedla Nr 2 jako jednostki pomocniczej miasta Przeworska oraz uchwalenia jej Statutu [online], 27 czerwca 2023 [dostęp 2023-07-17] (pol.).
  63. ↑ Uchwała nr LVI/679/2023 Rady Miasta Przeworska z dnia 24 maja 2023 r. w sprawie połączenia Osiedla Nr 6 oraz Osiedla Nr 7 i utworzenia Osiedla Nr 3 jako jednostki pomocniczej miasta Przeworska oraz uchwalenia jej Statutu [online], 27 czerwca 2023 [dostęp 2023-07-17] (pol.).
  64. ↑ Uchwała nr LVI/682/2023 Rady Miasta Przeworska z dnia 24 maja 2023 r. w sprawie uchwalenia Statutu Osiedla Nr 4 [online], 27 czerwca 2023 [dostęp 2023-07-17] (pol.).
  65. ↑ Uchwała nr LVI/680/2023 Rady Miasta Przeworska z dnia 24 maja 2023 r. w sprawie połączenia Osiedla Nr 8 oraz Osiedla Nr 9 i utworzenia Osiedla Nr 5 jako jednostki pomocniczej miasta Przeworska oraz uchwalenia jej Statutu [online], 27 czerwca 2023 [dostęp 2023-07-17] (pol.).
  66. ↑ Uchwała nr LVI/681/2023 Rady Miasta Przeworska z dnia 24 maja 2023 r. w sprawie połączenia Osiedla Nr 10 oraz Osiedla Nr 11 i utworzenia Osiedla Nr 6 jako jednostki pomocniczej miasta Przeworska oraz uchwalenia jej Statutu [online], 27 czerwca 2023 [dostęp 2023-07-17] (pol.).
  67. ↑ Miejski Ośrodek Kultury w Przeworsku [online].
  68. ↑ Ekspozycje w Muzeum w Przeworsku [online].
  69. ↑ Skansen Pastewnik w Przeworsku [online].
  70. ↑ Miejska Biblioteka Publiczna w Przeworsku [online].
  71. ↑ Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Przemyślu filia w Przeworsku [online] [dostęp 2013-06-27] [zarchiwizowane z adresu 2014-02-24].
  72. ↑ Przeworsk Blues Festiwal [online].
  73. ↑ „Schematismus Universi Cleri Dioeceseos Premisliensis Rit. Lat. Anno 1821” (Consignatio scholarum Nationalium in Dioecesi Premisliensis. 1821).
  74. ↑ Handbuch des Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1866, 314/Volksschulen.
  75. ↑ Dane dla jednostki podziału terytorialnego: Przeworsk: Szkolnictwo, [w:] Bank Danych Regionalnych [online], Główny Urząd Statystyczny.
  76. ↑ Szkoły i przedszkola [online], Urząd Miasta Przeworska.
  77. ↑ Informacja o gazecie na stronie Urzędu [online].
  78. ↑ Gazeta Codzienna Nowiny [online].
  79. ↑ Życie Podkarpackie [online].
  80. ↑ Informacja o gazecie na stronie Bazyliki [online].
  81. ↑ Informacja o gazecie na stronie Parafii [online].
  82. ↑ TVPrzeworsk – Powiatowy portal informacyjny powiatu przeworskiego [online].
  83. ↑ Internetowa gazeta powiatu Przeworskiego [online].
  84. ↑ Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej – Szpitaldata dostępu=2013-05-27 [online] [dostęp 2013-05-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-21].
  85. ↑ Przeworsk – miasto (dane roczne); Ochrona zdrowia i opieka społeczna [online], Bank Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego, 2011 [dostęp 2013-05-27].
  86. ↑ Księga cudów [online], Sanktuarium Matki Bożej w Janowie Lubelskim.
  87. ↑ Grupy, przewodnicy [online], Przemyska Piesza Pielgrzymka [dostęp 2021-03-22] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-06].
  88. ↑ „Na Przemienienie Pańskie to się święciło koper, szło się do kościoła, robiło się wiązkę tak jak na Zielno, jak na piętnasty sierpień yyy wiązkę kopru i szło się do kościoła i święciło się koper. A to też było na różne schorzenia później, nawet krowy tam przy jak było zaobserwowane że jakiś tam ból żołądka to tego, to się taki wywar robiło z tego kopru, podawało się krowom.” Stefania Krukowska: Na Przemienienie Pańskie święciło się koper – fragment relacji świadka historii. Biblioteka Multimedialna. Teatr NN w Lublinie.
  89. ↑ Dekanaty i parafie: Przeworsk I. Archidiecezja Przemyska.
  90. ↑ Dekanaty i parafie: Przeworsk II. Archidiecezja Przemyska.
  91. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2020-06-02].
  92. ↑ a b Przeworskie Zapiski Historyczne, tom III, Przeworsk: Towarzystwo Miłośników Przeworska, 1998.
  93. ↑ a b c Sport w mieście [online], Urząd Miasta Przeworska.
  94. ↑ MOSiR Przeworsk [online] [dostęp 2013-07-03].
  95. ↑ Przeworska Liga Halowa. [dostęp 2013-07-03]. (pol.).
  96. ↑ Klub Szachowy „Gambit” Przeworsk [online] [dostęp 2013-07-03].
  97. ↑ Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Przeworsku [online] [dostęp 2013-07-03].
  98. ↑ Otwarcie Orlika w Przeworsku [online] [dostęp 2013-07-03].
  99. ↑ Miasta partnerskie na stronie Urzędu Miasta Przeworska [online] [dostęp 2012-01-01] [zarchiwizowane z adresu 2012-01-18].
  100. ↑ Współpraca z międzynarodowa z miastem Humenne – Rowerem przez Karpaty [online], Projekt zrealizowany w okresie od 01.04.2007 r. do 30.09.2007 r. przy ścisłej współpracy partnera zagranicznego Miasta Humenne oraz partnera krajowego Przeworskiego Stowarzyszenia Wspierania Inicjatyw Gospodarczych [dostęp 2012-01-01] [zarchiwizowane z adresu 2012-01-18].
  101. ↑ Miasto partnerskie Mielnik na stronie Urzędu Miasta Przeworska [online] [dostęp 2012-01-01] [zarchiwizowane z adresu 2011-08-09].
  102. ↑ Miasto partnerskie Moravsky Krumlov na stronie Urzędu Miasta Przeworska [online] [dostęp 2012-01-01] [zarchiwizowane z adresu 2011-08-09].
  103. ↑ Henryk Sienkiewicz: Potop, t. III [online], Wolne Lektury [dostęp 2017-01-02].
  104. ↑ Miasto z morza (2009) [online], Filmweb.pl [dostęp 2013-08-21].
  105. ↑ Kabarety: Szopka w kasynie [online], Telewizja Polska [dostęp 2017-01-02] [zarchiwizowane z adresu 2017-01-03].

Bibliografia

edytuj
  • Janusz Motyka, Przeworsk i okoliczne gminy. Przewodnik, Rzeszów: Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, 2010, ISBN 978-83-61746-40-9.
  • Antoni Kunysz (red.), Siedem wieków Przeworska. Szkice, studia i materiały z dziejów miasta, Rzeszów 1974, PB 1974/6162.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Przeworsk&oldid=74896537”
  NODES
Intern 6
iOS 18
mac 28
multimedia 2
os 316
todo 1
web 1