Pudu północny
Pudu północny[4], pudu ekwadorski, pudu szatanek[5] (Pudella mephistophiles) – gatunek ssaka parzystokopytnego z rodziny jeleniowatych (Cervidae). Występuje w górach w północno-zachodniej Ameryce Południowej. Nie jest blisko spokrewniony z pudu południowym (Pudu puda)[6]. Jest jednym z najmniejszych przedstawicieli rodziny.
| Pudella mephistophiles[1] | |||
| (de Winton, 1896) | |||
 Pudu północny na ilustracji z 1898 roku | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
pudu północny | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |||
 brak danych
| |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Budowa
edytuj
Długość głowy i tułowia wynosi 75 cm, czemu towarzyszy 3-centymetrowy ogon. Wysokość w kłębie rozciąga się między 25 a 38 cm. Masa ciała wynosi od 5 do 6 kg. Czyni to pudu północnego bardzo małym jeleniowatym[7], mniejszym nawet od pudu południowego[8]. Najmniejsze jeleniowate mierzą niewiele mniej, bo 70 cm, największe zaś aż 310 cm[9]. Dymorfizmu płciowego w wielkości ciała nie obserwuje się[7].
Pudu północny ma krótki pysk, zakończony guzowatym rhinarium. Dorosłe zwierzęta mają od 32 do 34 zębów. Gruczoły przedoczodołowe są niewielkie albo też i wcale ich nie ma. Zaokrąglone są uszy. Dorosłe osobniki noszą na głowie poroże w postaci nierozgałęzionych kolców, długości zwykle około 6 cm, maksymalnie do 9 cm. Wzrost zaczyna to poroże w wieku 3 miesięcy. Głowa osadzona jest na skróconej szyi. Ogon opisują autorzy jako szczątkowy. Nogi są krótkie. Nie stwierdza się gruczołów stępowych ani śródstopnych. Występują niewielkie gruczoły międzypalcowe. Nogi kończą wąskie, zaostrzone kopyta[7].
Twarz jest ciemna. Ciało pokrywa rude futro z ciemnym brązem na grzbiecie. Ciemny brąz zdobi też nogi zwierzęcia. Noworodki nie mają cętek występujących u wielu innych jeleniowatych[9].
Systematyka
edytujPudu północny opisany został po raz pierwszy przez Williama Edwarda de Wintona w 1896 roku pod nazwą Pudua mephistophiles. Jako miejsce typowe podano paramo Papallacta, Napo-Pastaza w Ekwadorze[7][10]. De Winton swój pierwotny opis oparł na skórze z nienaruszonymi kośćmi stóp niedojrzałej samicy oraz niedopasowanej czaszce Mazama rufina, które dostarczył do Muzeum Brytyjskiego szwedzki konsul w Quito w Ekwadorze, Ludovic Söderström[11]. Na błędne skojarzenie skóry i kości stopy z czaszką w wyznaczeniu okazu typowego zwrócił uwagę w 1908 roku angielski zoolog Oldfield Thomas, kiedy otrzymał od Söderströma dwa dodatkowe okazy, oba z odpowiednio dobranymi skórami i czaszkami[2]; wobec tego w 1915 roku angielski przyrodnik, geolog i paleontolog Richard Lydekker na holotyp wyznaczył tylko skórę (sygnatura BMNH:Mamm:1896.1.28.6), która znajduje się w zbiorach Muzeum Historii Naturalnej w Londynie[12][13].
Nie wyróżnia się podgatunków[7].
Do 2024 roku był jednym z dwóch gatunków w rodzaju pudu kreowanym przez Graya w 1852 roku[9]; tym drugim gatunkiem był opisany wcześniej pudu południowy. Jednak analiza przeprowadzona w 2024 roku na podstawie danych morfologicznych i genetycznych wykazała, że pudu północny nie jest gatunkiem siostrzanym dla pudu południowego, dlatego pudu północny wraz z nowo opisanym gatunkiem (Pudella carlae) został przeniesiony do ponownie wskrzeszonego rodzaju Pudella[6]. Należą one do plemienia Odocoileini w podrodzinie saren rodziny jeleniowatych[9].
Kreatorzy nowego gatunku przeprowadzili badania genetyczne mitochondrialnego genu cytochromu b. Uzyskano w efekcie następujący kladogram[6]:
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tryb życia
edytujZwierzę to wiedzie samotny tryb życia, niemniej jednak widywano pary. Pomimo braku badań podejrzewa się terytorializm[7].
Aktywność pudu północnego przypada raczej na wieczór i na noc, jednakże nie ma dostatecznej liczby badań. Nie można więc wykluczyć bardziej skomplikowanego wzoru odpoczynku i żerowania w ciągu dnia. Zwierzę sprawnie skacze, a w razie zagrożenia ucieka zygzakiem[7].
Nie bardzo wiadomo, w jakim wieku pudu północny przystępuje do przedłużenia gatunku. Trudny klimat, w którym żyje, wskazuje jednak na mniejszą sezonowość rozrodu. Występują prawdopodobnie 2 szczyty rozrodu: jeden w sierpniu i wrześniu, kolejny zaś w marcu i kwietniu. Po współżyciu z samcem samica zachodzi w ciążę trwającą około 7 miesięcy, po której wydaje na świat pojedyncze młode ważące jakieś 0,4 kg. Po porodzie pojawia się u niej kolejna ruja. Noworodek tymczasem rodzi się dobrze rozwinięty i po 6 miesiącach osiąga rozmiary dorosłego pudu[7].
Rozmieszczenie geograficzne
edytujPudu północny występuje w północno-zachodniej Ameryce Południowej. Na północy jego zasięg sięga środkowej Kolumbii, dokładniej Kordyliery Środkowej. Biegnie dalej ekwadorską Kordylierą Wschodnią aż do wschodnich stoków Andów w Peru na południe od regionu Junín z przerwą w depresji Huancabamba, porośniętej suchym lasem[7] Maranon[3]. Jednak nowe badania wskazują, że populacja ze wschodnich peruwiańskich Andów należy do nowego gatunku[3], opisanego w 2024 jako Pudella carlae[6].
Ekologia
edytujPudu północny zamieszkuje lasy umiarkowane i mgliste, zwykle górskie, a także wysokogórskie[7] wilgotne łąki[3], zwłaszcza paramo. Sięga wysokości od 1700 do 4500 metrów nad poziomem morza. Najczęściej jednak przebywa na wysokości między 2000 a 4000 metrów. Najwyżej sięga w Ekwadorze. Jako zwierzę górskie dobrze radzi sobie w niskich temperaturach, zamieszkując tereny, gdzie nocą temperatura zbliża się do zera. Opady w takich miejscach obejmować mogą deszcz, śnieg, mgłę[7]. W lesie przebywa w podszycie, co wobec niewielkich jego rozmiarów czyni go zwierzęciem niełatwym do wykrycia[3]. Osiąga niewielkie zagęszczenie. Jest jednym z trzech endemicznych gatunków ssaków tropikalnych Andów[14].
Jak inne jeleniowate[9], pudu północny jest roślinożercą. Żywi się wyższą roślinnością, konsumując w szczególności liście i owoce. Lokalna ludność z Peru podaje, jakoby potrafił on wspinać się na drzewa w poszukiwaniu owoców. Bardziej pewną informacją jest to, że zapuszcza się na tereny rolnicze użytkowane przez ludzi[7].
Zagrożenia i ochrona
edytujLiczebność populacji obniża się. Ponadto populacje środkowego Peru są izolowane[3].
W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów pojawił się po raz pierwszy w 1965 roku, kiedy to wskazano na brak badań wystarczających do ustalenia statusu gatunku. W kolejnych latach (1982, 1986, 1988, 1990, 1994) pozostawiano status nieustalony. W 1996 roku określono gatunek jako niższego ryzyka / bliski zagrożenia, w 2008 roku zmieniono to, klasyfikując pudu północnego jako narażony na wyginięcie. W 2018 roku wskazano jednak brak wystarczających danych (DD). IUCN wskazuje na prawdopodobne zagrożenie wobec niewielkiej liczebności rozczłonkowanych populacji i dalszy spadek. Nowe publikacje wskazały jednak na to, że populacja zamieszkująca wschodnie stoki Andów w Peru należy raczej do osobnego gatunku[3], nazwanego – Pudella carlae – w 2024 roku przez zespół złożony z południowoamerykańskich teriologów[6].
IUCN wspomina intensywne polowania na pudu północnego prowadzone przez miejscową ludność od lat 50. do 80. XX wieku. Obecnie jednak większe zagrożenia stanowią polowania przez psa domowego i dewastacja siedlisk przez człowieka[3].
Gatunek obejmuje II załącznik konwencji waszyngtońskiej (CITES)[15]. Występuje na kilku obszarach objętych ochroną. IUCN opracował też rekomendacje odnośnie dalszej ochrony gatunku, obejmujące także badania i edukację, ale i wzmocnienie ochrony na obszarach chronionych, jak i zmianę pozyskiwania osobników[3].
Uwagi
edytuj- ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Pudua mephistophiles de Winton, 1896.
Przypisy
edytuj- ↑ Pudella mephistophiles, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b O. Thomas. A new deer of the brocket group from Venezuela. „The Annals and magazine of natural history”. Eight series. 1 (4), s. 350, 1908. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i J. Barrio, D.G. Tirira, Pudu mephistophiles, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2019, wersja 2024-1 [dostęp 2024-09-27] (ang.).
- ↑ Nazwa polska za: Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 173. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ Praca zbiorowa: Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 195. ISBN 83-01-14344-4.
- ↑ a b c d e J. Barrio, E.E. Gutiérrez & G. D’Elía. The first living cervid species described in the 21st century and revalidation of Pudella (Artiodactyla). „Journal of Mammalogy”. 105 (3), s. 577–588, 2024. DOI: 10.1093/jmammal/gyae012. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l 42. Northern Pudu, s. 438, w: S. Mattioli, Family Cervidae, [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 350-, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).
- ↑ 43. Southern Pudu, s. 438, w: S. Mattioli, Family Cervidae, [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 350-, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).
- ↑ a b c d e S. Mattioli, Family Cervidae, [w:] D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy), Handbook of the Mammals of the World, t. 2. Hoofed Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 350-, ISBN 978-84-96553-77-4 (ang.).
- ↑ W.E. de Winton, On some Mammals from Ecuador, „Proceedings of the Zoological Society of London”, 1896, s. 508 + pl. XIX (ang.).
- ↑ P. Hershkovitz. Neotropical deer (Cervidae). Part I. Pudus, genus Pudu Gray. „Fieldiana Zoology”. New series. 11, s. 51, 1982. (ang.).
- ↑ R. Lydekker: Catalogue of the ungulate mammals in the British Museum (Natural History). Cz. 4: Artiodactyla, families Cervidæ (deer), Tragulidæ (chevrotains), Camelidæ (camels and llamas), Suidæ (pigs and peccaries), and Hippopotamidæ (hippopotamuses). London: The Trustees, 1915, s. 217. (ang.).
- ↑ 1896.1.28.6. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2024-06-13]. (ang.).
- ↑ Melo-Dias i inni, Living at the top of the forest line: medium and large mammals in a high-mountain ecotone in Peruvian Central Andes, „Biota Neotropica”, 22 (2), 2022, e20211307 (ang.).
- ↑ Appendices I, II and III of CITES. cites.org, 12 czerwca 2013. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).