Sorkonos czarno-rdzawy
Sorkonos czarno-rdzawy[7] (Rhynchocyon petersi) – gatunek ssaka z rodziny ryjkonosowatych w rzędzie ryjkonosowych. Występuje w Afryce (Tanzania, Kenia), gdzie żyje w formacjach zaroślowych i leśnych. Jest aktywny za dnia i żywi się stawonogami. Jest monogamiczny, samica rodzi 1–2 młode. Nie zagraża mu wyginięcie, aczkolwiek obserwowana jest fragmentacja populacji i niszczenie siedlisk związane z eksploatacją drewna.
| Rhynchocyon petersi[1] | |||
| Bocage, 1880[2] | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
sorkonos czarno-rdzawy | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Genetyka
edytujGenetyka sorkonosa czarno-rdzawego nie została dobrze poznana. Nie wiadomo, ile chromosomów liczy jego kariotyp[8]. Wykryto natomiast 8 polimorficznych mikrosatelitów[9]. Badania mtDNA wskazały na introgresję z sorkonosa czarno-rdzawego i szarolicego do plamistego R. cirnei reichardi oraz czarno-rdzawego do szarolicego[10].
Budowa
edytujHeritage podaje następujące wymiary zwierzęcia: długość głowy i tułowia wynosi od 25,2 do 29 cm, ogon ma od 21,8 do 25,2 cm długości, ucho − między 2,5 a 3,1 cm, a tylna stopa − od 6,5 do 7,4 cm. Masa ciała wynosi około 540 g[8]. Rovero at al. przytaczają następujące informacje: długość głowy i tułowia wynosi średnio 27,54 cm, ogon ma długość 23,35 cm, co w sumie daje 50,89 cm, ucho − 2,91 cm. Rząd zębowy szczęki osiąga 2,76 cm, kieł ma 0,44 cm. Tylna stopa ma 7,12 cm[11].
Głowa wraz z pyskiem są jasnorude do pomarańczowobrązowego. Ucho nie jest pokryte futrem. Małżowina uszna ma kolor pomarańczowo-brązowy. Pysk jest długi i giętki[8]. Badania Kaufmana et al. z 2013 wskazują, że ryjkonosowe jako grupa ogólnie mają mózg większy niż inne ssaki podobnej wielkości i o podobnej diecie[12]. Zmysły są wyostrzone[6].
Otworów podniebiennych się nie stwierdza. W jamie ustnej znajdują się zęby, w tym niestały, niewielki siekacz górny i dobrze rozwinięte górne kły. Wzór zębowy przedstawia się następująco[8]:
| Wzór zębowy | I | C | P | M | |
|---|---|---|---|---|---|
| 34-36 | = | 0-1 | 1 | 4 | 2 |
| 3 | 1 | 4 | 2 | ||
Barwa futra na ramionach, grzbiecie i zadzie oraz ucha zalicza się do cech diagnostycznych gatunku. Ramiona pokrywa futro pomarańczowe, rudopomarańczowe lub kasztanowe, wykazując dużą zmienność geograficzną. Przechodzi ono w czerń w kierunku grzbietu i zadu. U niektórych osobników zdarza się odmienne umaszczenie grzbietu, nawiązujące do sorkonosa plamistego o grzbiecie pokrytym jaśniejszymi i ciemniejszymi plamami układającymi się w linie[8], ale wzór szachownicy jest raczej szczątkowy, jak u Rhynchocyon stuhlmanni[11]. Brzuch ma kolor pomarańczowy do rudopomarańczowego[8].
Na klatce piersiowej samicy znajdują się sutki, nieobecne u samców. Para przednia uległa redukcji i nie występuje, obserwuje się natomiast parę środkową i tylną, podobnie jak u sorkonosa złotozadego czy plamistego. Nie występuje gruczoł piersiowy, natomiast gruczoły odbytowe (analne) rozwinięte są dobrze[8].
Ogon osiąga około 0,85 długości głowy i tułowia. W odcinku bliższym jest dość gruby, dystalnie coraz cieńszy. Prawie nie porastają go włosy, barwę ma pomarańczowobrązową, z białym odcinkiem na końcu[8].
Kończyny przednie i tylne zakończone są czterema palcami. Liczba ta wynika z zaniku kciuka i palucha. Również i piąty palec ręki rozwija się słabo, wspierany jedynie na dwóch paliczkach, podobnie jak u sorkonosa plamistego[8]. Kończyny tylne sorkonosów są solidnie zbudowane[12].
Systematyka
edytujSorkonos plamisty należy do rodzaju sorkonos w podrodzinie Rhynchocyoninae w rodzinie ryjkonosowatych[8].
Gatunek opisany został zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego w 1880 roku przez portugalskiego zoologa Bocage[2]. Miejsce typowe to „Zanzibar”, Tanzania[2]. W 1912 Dollman poprawił miejsce typowe, podając Afrykę Wschodnią, Zanzibar i wskazując, że w pierwotnym opisie odnosił się on do całego dystryktu, a nie wyspy[8][13]. Podgatunek adersi formalnie opisał w 1912 roku ww. wspomniany Dollamn jako odrębny gatunek i nadając mu nazwę Rhynchocyon adersi[5]. Miejsce typowe to wyspa Zanzibar, Tanzania[5]. Holotyp to skóra i czaszka dorosłego samca (sygnatura BMNH 1912.1.6.1) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie; okaz typowy zebrany przez Williama Mansfield-Adersa[14].
W 2017 Carlen et al. przeprowadzili badania genetyczne, w wyniku których ponownie podnieśli status jednego z uprzednich podgatunków R. cirnei stuhlmanni do rangi osobnego gatunku. Zaprezentowali jednocześnie kladogram sorkonosów[15]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||
Wyróżnia się dwa podgatunki[8]:
- Rhynchocyon petersi petersi Bocage, 1880
- Rhynchocyon petersi adersi Dollman, 1912[8].
Etymologia
edytuj- Rhynchocyon: gr. ῥύγχος rhunkhos ‘pysk’; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’[16].
- petersi: dr Wilhelm Karl Hartwich Peters (1815–1883), niemiecki przyrodnik i odkrywca, który przez wiele lat piatował urząd dyrektora Muzeum Zoologicznego w Berlinie, kolekcjoner z tropikalnej Afryki z lat 1842–1848[17].
- adersi: dr William Mansfield-Aders (rok urodzenia i śmierci nieznany), angielski entomolog i lekarz, mieszkał i pracował na Zanzibarze jako rządowy zoolog od 1900 do końca 1920 roku[18].
Rozmieszczenie geograficzne
edytuj
Zwierzę zamieszkuje Kenię i Tanzanię. Bytuje na wysokości od poziomu morza do 2020 m. Na wybrzeżu zasiedla tereny między 3°60′S a 7°40′S, pofragmentowane lasy Rabai Hills i Diani Forest oraz tereny na północ od rzeki Rufidżi. Istnieją doniesienia z obszarów na południe od tej rzeki (z Kiwengoma, Ruawa i Kichi Hills), ale IUCN nie daje im wiarygodności, przypisując je raczej do sorkonosa plamistego z podgatunku R. c. macurrus. W obrębie gór Eastern Arc Mountains stwierdzono go w North i South Pare, West i East Usambara, Nguu, Nguru i Uluguru. Istnieją też doniesienia z Mahenge, aczkolwiek mogą one dotyczyć raczej sorkonosa plamistego. IUCN podkreśla jego nieobecność w górach Udzungwa[6], skąd pochodzi sorkonos szarolicy[8], wymienia jeszcze północ rezerwatu Selous Game Reserve. Dalszych badań wymaga też obserwacja z Kibaya na zachodzie. Poza kontynentalną Afryką sorkonos czarno-rdzawy zamieszkuje wyspy Zanzibar, w tym Uzi i Mafia[6].
Rozmieszczenie zależy od podgatunku. Heritage podaje je następująco[8]:
Tryb życia
edytujMimo łączenia się w pary każdy osobnik z danej pary żyje oddzielnie. Aktywność przypada na dzień. W nocy zwierzę śpi w gnieździe zbudowanym ze ściółki. Trybem życia sorkonos czarno-rdzawy raczej nie odbiega istotnie od innych sorkonosów[8], zwłaszcza złotozadego. Zwierzę jest płochliwe i zaniepokojone ratuje się ucieczką[6].
Cykl życiowy
edytujGatunek jest monogamiczny, jak i inne sorkonosy, łączące się w pary na całe życie i zajmujące wspólne terytorium. Rozród przebiega przez cały rok bez wyraźnego okresu godowego. Po kopulacji samica zachodzi w ciążę trwającą około 40 dni, by wydać na świat 1–2 noworodki, dobrze rozwinięte, które pozostaną w gnieździe przez następne 2 tygodnie. Po tym czasie matka przestanie karmić je mlekiem. Pomiędzy kolejnymi porodami upłynąć może 80 dni[8].
Introgresja z sorkonosa czarno-rdzawego do R. cirnei reichardi oraz czarno-rdzawego do szarolicego wskazuje na krzyżowanie się tych gatunków, przy czym objęty nią obszar jest niewielki i leży na wschodzie gór Udzungwa[10].
Ekologia
edytujSorkonos czarno-rdzawy żyje w lasach i na terenach porośniętych roślinnością krzewiastą. Chodzi o lasy wiecznie zielone i częściowo zrzucające liście, gęste, a także zarośla na podłożu koralowym. Radzi sobie w środowisku zmienionym działalnością ludzką w postaci opuszczonych przez człowieka terenów rolniczych[8], jak również w bliskości rolnictwa, jeśli zachowane zostały wymagane przezeń cechy siedliska[6]. Wymaga obfitej ściółki i piętra koron[8]. Obserwowano go na plantacjach nerkowca, jak i rzewni skrzypolistnej, gdzie towarzyszyły im ptaki – złotokosy rudogłowe Cossypha natalensis[6].
Pożywienie tego ssaka stanowią bezkręgowce, najczęściej stawonogi. Heritage przytacza badania z tanzańskiego lasu Nkuka, gdzie sorkonosy czarno-rdzawe spożywały mrówkowate Dorylus[8].
Ryjkonosowe ewoluowały prawdopodobnie w środowisku pozbawionym istotnej konkurencji. Wykształciły zespół specyficznych adaptacji, obejmujący myrmekofagię, specyficzny chód, brak gniazd. Łączą dzięki temu cechy spotykane u giętkojęzykowych i antylop[19].
Zagrożenia i ochrona
edytujCałkowita liczebność gatunku spada[8][6], trudno jednak oszacować, jak bardzo. Spadek o 30% na dekadę zdaje się nieprawdopodobny, 20% już bardziej realny. IUCN niegdyś klasyfikowała sorkonosa czarno-rdzawego wśród gatunków narażonych na wyginięcie (2006, 2008), a nawet zagrożonych wyginięciem (1996)[6]. Jednak w 2016 umieściła go wśród gatunków najmniejszej troski[8], rozważając jednak bliskość zagrożenia. Zasięg występowania przekracza 20 000 km² stanowiące kryterium narażenia. Jednak obszar rzeczywiście zajmowany wynosi między 3000 a 5000 km²[6]. Na km² przypada do 80 osobników R. stuhlmanni[11]. IUCN podaje od 19/km² w Chome Forest Reserve w South Pare[6] (badania Coster i Ribble’a z 2005, średnio 0,39 ± 0,47 gniazda na 100 m[20]) do 79/km² w Pugu Forest Reserve na wybrzeżu, obecnie zniszczonym. Szacunki te poczyniono, zliczając gniazda. Z kolei zliczenia za pomocą kamer wskazały największe zagęszczenie w Nguru South Forest Reserve, mniejsze w Nguru i zwłaszcza Kanga Forest Reserve. Gatunek występuje pospolicie na Mafii. Zasięg występowania odznacza się fragmentacją[6].
Sorkonosowi czarno-rdzawemu zagraża niszczenie siedlisk. Jego środowisko jest niszczone przez rozwój rolnictwa i urbanizację, a także pozyskiwanie drewna, w tym w celu wyrobu przedmiotów, węgla drzewnego i na opał. Radzi on sobie na terenach zmodyfikowanych przez człowieka, byleby zachowane zostało piętro koron drzew. Stanowi też obiekt polowań, jednak nie stwarzają one poważnego zagrożenia dla gatunku[6].
Gatunku nie ujęto w CITES. Liczne drobne fragmenty lasu na obszarze jego występowania objęto ochroną. IUCN wymienia choćby Selous Game Reserve i Park Narodowy Saadani. W 2000 przedstawiciele tego gatunku zabrani zostali do amerykańskich ogrodów zoologicznych celem rozrodu, który doszedł do skutku. W przyszłości może to służyć reintrodukcji. IUCN wskazuje jednak potrzebę dalszych badań, w tych genetycznych dotyczących izolowanych populacji górskich i wyspiarskich[6].
Przypisy
edytuj- ↑ Rhynchocyon petersi, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c J.V. Barbosa du Bocage. Notice sur une nomelle espèce du genre Rhynchocyon, Peters. „Jornal de sciencias mathematicas, physicas e naturaes”. 7, s. 159, 1880. (fr.).
- ↑ Neumann 1900 ↓, s. 542.
- ↑ Neumann 1900 ↓, s. 543.
- ↑ a b c Dollman 1912 ↓, s. 130.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Hoffmann i inni, Rhynchocyon petersi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2022-08-14] (ang.).
- ↑ Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 22. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w S. Heritage: Family Macroscelididae (Sengis). W: Handbook of the Mammals of the World. R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (red.). Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 227. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).
- ↑ Sabuni i inni, Development of eight polymorphic microsatellite markers in the Black and Rufous sengi, Rhynchocyon petersi, „Conservation genetics resources”, 7 (1), Springer, 2015, s. 193–195 (ang.).
- ↑ a b Lawson i inni, Unraveling elephant-shrews: Phylogenetic relationships and unexpected introgression among giant sengis, „Molecular Phylogenetics and Evolution,”, 154, Elsevier, 2021, 107001., DOI: 10.1016/j.ympev.2020.107001 (ang.).
- ↑ a b c F. Rovero i inni, A new species of giant sengi or elephant-shrew (genus Rhynchocyon) highlights the exceptional biodiversity of the Udzungwa Mountains of Tanzania, „Journal of Zoology”, 274 (2), 2008, s. 127–128, DOI: 10.1111/j.1469-7998.2007.00363.x (ang.).
- ↑ a b Kaufman JA i inni, Brain Volume of the Newly-Discovered Species Rhynchocyon udzungwensis (Mammalia: Afrotheria: Macroscelidea): Implications for Encephalization in Sengis, „PLoS One”, 8 (3), 2013, e58667, DOI: 10.1371/journal.pone.0058667 (ang.).
- ↑ Dollman 1912 ↓, s. 131.
- ↑ 1912.1.6.1. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2023-08-18]. (ang.).
- ↑ Carlen i inni, Reconstructing the molecular phylogeny of giant sengis (Macroscelidea; Macroscelididae; Rhynchocyon), „Molecular phylogenetics and evolution”, 113, Elsevier, s. 150–160, DOI: 10.1016/j.ympev.2017.05.012 (ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 609, 1904. (ang.).
- ↑ Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 318.
- ↑ Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 3.
- ↑ Rathbun GB, Why is there discordant diversity in sengi (Mammalia: Afrotheria: Macroscelidea) taxonomy and ecology?, „Afr J Ecol”, 47, 2009, s. 1–13, DOI: 10.1111/j.1365-2028.2009.01102.x (ang.).
- ↑ Stephanie Coster, David O. Ribble, Density and cover preferences of black-and-rufous elephant-shrews (Rhynchocyon petersi) in Chome Forest Reserve, Tanzania, „Belgian Journal of Zoology”, 135, 2005, s. 175 (ang.).
Bibliografia
edytuj- O.R. Neumann. Die von mir in den Janren 1892—95 in Ost- und Central-Africa, speciell in den Massai-Ländern und den Ländern am Victoria Nyansa gesammelten nnd beobachteten Säugethiere. „Zoologische Jahrbücher Abteilung für Systematik, Geographie und Biologie der Tiere”. 13 (6), s. 529–562, 1900. (niem.).
- G. Dollman. A new elephant shrew from the island of Zanzibar. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eighth series. 10 (55), s. 130–131, 1912. (ang.).
- B. Beolens, M. Watkins & M. Grayson: The Eponym Dictionary of Mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2009, s. 1–567. ISBN 978-0-8018-9304-9. (ang.).