Sorkonos szarolicy
Sorkonos szarolicy[3] (Rhynchocyon udzungwensis) – gatunek ssaka z rodziny ryjkonosowatych odkryty w 2006 r. przez amerykańskich i włoskich uczonych w trudno dostępnych lasach gór Udzungwa (Tanzania). Występuje na niewielkim obszarze, zasiedla wilgotne lasy, najlepiej górskie, o obfitej ściółce, gdzie buduje gniazda. Wiedzie samotne życie, żywi się bezkręgowcami.
| Rhynchocyon udzungwensis | |
| Rathbun & Rovero, 2008[1] | |
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Podtyp | |
| Gromada | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Podrodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
sorkonos szarolicy |
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |
 | |
| Zasięg występowania | |
| |
Budowa
edytujHeritage podaje następujące wymiary zwierzęcia. Długość ciała (bez ogona) 297–318 mm, długość ogona 239–262 mm[4] (wedle kreatorów średnio w sumie 56,4 cm[1]), długość ucha 31–37 mm, długość tylnej stopy 79–88 mm; masa ciała 658–750 g[4] (wedle kreatorów średnio 710 g[1]). Czyni go to największym przedstawicielem swego rzędu[5], o ciele 10–20% dłuższym od innych sorkonosów[1]. Nie wykazano dymorfizmu płciowego wymiarów ciała[4].
Badania Kaufmana et al. z 2013 r. wskazują, że ryjkonosowe jako grupa ogólnie mają mózg większy niż inne ssaki podobnej wielkości i podobnej diety. Wielkość mózgu sorkonosa szarolicego mieści się w graniach allometrycznego trendu członków tej grup. U osobnika ważącego 710 g waży on 7,1 mg przy objętości 6,88 cm²[5].
Charakterystyczny jest wygląd twarzy sorkonosa szarolicego. Jej górną i boczną część porastają włosy o czarnej podstawie, a czubku białym czy kremowym, co w efekcie daje wrażenie barwy szarej. Pysk prawie nie ma włosów, jest czarny, wydłużony, giętki[4], przypomina trąbę[5]. W szczęce prawdopodobnie może występować (bądź nie) siekacz. Jej kieł jest duży, zwłaszcza u samców, u samic mniejszy. Nie występuje otwór podniebienny, w przeciwieństwie do wyrostka zaoczodołowego. Małżowiny uszne są nagie, barwy czarnej do ciemnego brązu[4].
| Wzór zębowy | I | C | P | M | |
|---|---|---|---|---|---|
| 34-36 | = | 0-1 | 1 | 4 | 2 |
| 3 | 1 | 4 | 2 | ||
Za nimi i na barkach rosną włosy barwy rudożółtej, przechodzące w rudą barwę grzbietu z jaśniejszym pomarańczoworudym bokiem ciała oraz jeszcze jaśniejszym brzuchem barwy kremowej czy bladożółtej. Na zadzie z kolei rosną włosy czarne, podobnie jak u sorkonosa czarno-rudego. Samica dysponuje dwiema parami sutków, jedną pośrednią i jedną tylną. Samiec nie ma żadnej. Gruczoł piersiowy nie występuje, natomiast gruczoł postanalny jest nie tylko obecny, ale i dobrze rozwinięty[4].
Skóra ogona jest grzbietowo czarna, poniżej zaś ciemnobrązowa, dystalnie biała na odcinku od 4 do 6 cm. Porastają ją krótkie włosy, barwy skóry, na której rosną. Ogon sorkonosa szarolicego osiąga cztery piąte długości ciała. Proksymalnie gruby, dystalnie zwęża się[4].
Kończyny przednie i tylne kończą się czterema palcami. Ręka nie ma kciuka, a stopa palucha. Ostatni z palców ręki jest krótki, a budują jego szkielet tylko dwa paliczki[4]. Kończyny tylne sorkonosów są solidnie zbudowane[5].
Kariotyp nieznany[4]. Jednak badania mtDNA wskazały na introgresję z szarolicego do R. cirnei reichardi oraz czarno-rdzawego do szarolicego[6].
Systematyka
edytujGatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisali w 2008 roku dwaj zoolodzy – Amerykanin Galen Rathbun i Włoch Francesco Rovero[1]. Jako miejsce typowe odłowu holotypu Rathbun i Rivero wskazali dolinę rzeki Vikongwa, w Ndundulu Forest, w West Kilombero Scarp Forest Reserve, w górach Udzungwa, w regionie Iringa, w Tanzanii (7°48.2690′S 36°30.3550′E) na wysokości 1350 m n.p.m. Holotyp to skóra, czaszka, tusza pozaczaszkowa w formalinie i próbki tkanek w alkoholu dorosłej samicy (sygnatura CAS MAM 28043) ze zbiorów California Academy of Sciences; okaz zebrany 18 marca 2006 roku amerykańskiego teriologa Galena Rathbuna[1]. Wskazano również paratypy w postaci okazów obu płci. Epitet gatunkowy pochodzi od miejsca znalezienia okazów, gór Udzungwa[1] Opisany został jako czwarty gatunek w rodzaju sorkonos (Rhynchocyon)[2], po sorkonosie czarno-rudym, złotozadym i plamistym[4]. Odrębność od sorkonosa szarolicego od tego ostatniego potwierdziły badania DNA[2]. Przeprowadzono badania genetyczne z wykorzystaniem mtDNA i vWF. Geny jądrowe ujawniły odrębność gatunków, w przeciwieństwie do genów mitochondrialnych, w przypadku których u obu gatunków stwierdzono te same główne haplotypy. Lucinda Lawson et al. zwracają uwagę, że jest to częsty wynik w badaniach genetycznych[7], jak wykazano już wcześniej[8]. W przypadku krzyżowania się blisko spokrewnionych gatunków introgresja często przebiega nierówno, znacznie silniej w przypadku genów mitochondrialnych[9]. Także w przypadku sorkonosów wskazuje to na pewną ograniczoną introgresję z R. c. reichardi. Otrzymano następujący kladogram[7]:
| |||||||
Już po sorkonosie szarolicym wyodrębniono piąty gatunek, Rhynchocyon stuhlmanni[4]. W 2017 r. Carlen et al. przeprowadzili badania genetyczne, w wyniku których ponownie podnieśli status jednego z podgatunków sorkonosa plamistego do rangi osobnego gatunku. Zaprezentowali jednocześnie kladogram sorkonosów[10]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||
Gatunki te należą do monotypowej podrodziny Rhynchocyoninae[4], nieposiadającej polskiej nazwy[3]. Wraz z drugą podrodziną Macroscelidinae zalicza się ona do rodziny Macroscelididae[4], ryjkonosowatych[3], zaliczanej w przeszłości do rzędu owadożernych, a obecnie do odrębnego rzędu Macroscelidea, ryjkonosowych[4].
Etymologia
edytujTryb życia
edytujSorkonos szarolicy wiedzie lądowy tryb życia, zamieszkując lasy. Aktywny jest wyłącznie za dnia. Żyje samotnie. U sorkonosów samiec i samica zajmować mogą wspólny obszar, ale spotykają się głównie w kontekście rozrodu, poza tym wiodąc samotny tryb życia. Tworzą sobie także osobne gniazda[4]. Rovero et al. zbadali pięć takowych gniazd, założonych w ściółce na dnie lasu, w czterech przypadkach przy pniu drzewa. Sorkonosy wykopywały misę w ziemi, gdzie następni umieszczały liście, tworząc coś na kształt kopuły[2].
Cykl życiowy
edytujNie ma badań opisujących cykl życiowy sorkonosa szarolicego. Uważa się, że nie odbiega on istotnie od bliskich gatunków, jak sorkonos czarno-rudy. U sorkonosów samiec i samica zajmują wspólny obszar. Po kopulacji samica zachodzi w ciążę trwającą nieco ponad 6 tygodni, występuje łożysko hemochorialne[4]. Jedna z odłowionych przez kreatorów gatunku samic była w ciąży z jednym zarodkiem długości 33 mm w każdym z rogów macicy[1]. Noworodek waży około 80 g. Matka nie poświęca mu dużo czasu, raczej pozostawia w gnieździe odwiedzanym głównie w celu karmienia. 11 dni po porodzie młode otwiera oczy, a w gnieździe spędza 2–3 tygodnie[4].
Introgresja z sorkonosa szarolicego do R. cirnei reichardi oraz czarno-rdzawego do szarolicego wskazuje na krzyżowanie się tych gatunków, przy czym objęty nią obszar jest niewielki i leży na wschodzie gór Udzungwa[6].
Rozmieszczenie geograficzne
edytujSorkonos szarolicy występujące w górach Udzungwa w paśmie Eastern Arc Mountains w środkowej Tanzanii[4][11]. Bytuje on na wysokości od 400[2]–1000 do 2300 m nad poziomem morza. Zamieszkuje wyłącznie lasy Ndundulu-Luhomero i Mwanihana[4] w Tanzanii, przedzielone bardziej suchym lasem na odcinku 25 km[7]. Badania terenowe wskazują na nieprawdopodobieństwo, by występował również w innych okolicznych lasach[2]. W 2013 r. Rovero et al. za pomocą kamer potwierdzili obecność gatunku na 30% więcej (90 km²) od poprzednio przypisywanego mu zasięgu[13]. Całkowitą powierzchnię szacuje się na 390 km²[7].
Ekologia
edytujSiedliskiem sorkonosa szarolicego są wilgotne[2] górskie lasy. Wymaga on zwartego piętra koron drzew[4] (znajduje się ono w lasach podgórskich na wysokości 25–50 m, w wysoko położonych górskich na wysokości 10–25 m, częstość spotykania osobników korelowała w badaniach ze stopniem zadaszenia piętrem koron[2]) i obfitej ściółki[4], niekiedy z gęstą roślinnością dna lasu[2]. Niemniej spotyka się go także w nizinnych lasach częściowo tracących liście bądź tracących liście, czego przykładem północny las Mwanihana. Możliwe jednak, że nie jest on optymalnym siedliskiem gatunku[4]. IUCN wymienia także lasy wiecznie zielone, niekiedy z kępami bambusa, potem dodając jeszcze nieoptymalne dla gatunku lasy częściowo tracące liście[2].
Sorkonos szarolicy żywi się prawdopodobnie wyłącznie bezkręgowcami ze szczególnym uwzględnieniem stawonogów. Informacje te pochodzą jednak z wniosków z podobieństwa do innych sorkonosów[4].
Ryjkonosowe ewoluowały prawdopodobnie w środowisku pozbawionym istotnej konkurencji. Wykształciły zespół specyficznych adaptacji, obejmujący myrmekofagię, specyficzny chód, brak gniazd. Łączą dzięki temu cechy spotykane u giętkojęzykowych i antylop[14].
Zagrożenia i ochrona
edytujNie wiadomo, ile osobników liczy gatunek. Rovero podawał w 2008 r. szacunki 15 000–24 000 zwierząt, przyjmując zagęszczenie 50–80 sorkonosów na km²[2].
IUCN uznaje gatunek za narażony na wyginięcie. Heritage zwraca uwagę na zagrożenie pożarami, czy to wynikłymi z suszy, czy z działalności ludzkiej, w jego niewielkim zasięgu, liczącym 390 km²[4]. Do tego dochodzi wycinanie drzew przez człowieka, a w dłuższej perspektywie czasowej zmiany klimatu związane z globalnym ociepleniem. W latach 1970–2000 powierzchnia Ndundulu-Luhomero spadła o 2,71%, powierzchnia Mwanihany o 0,52%, natomiast powierzchnia lasu między nimi aż o 56%. Tam jednak sorkonosy szarolice nie występują. Nie ma dowodów, by miejscowa ludność polowała na sorkonosy szarolice, aczkolwiek lud Wahehe zamieszkujący te okolice poluje na sorkonosa plamistego[2]. Nie wiadomo, jaki jest trend populacyjny[4]. Podatność ograniczonego siedliska na zniszczenie może skutkować koniecznością zmiany statusu na zagrożony czy nawet krytycznie zagrożony. Jednakże obecnie nie ma takiej konieczności, a wedle niektórych badań niewielki zasięg nieco się nawet zwiększył. Cały zasięg występowania przypada na obszary chronione: Park Narodowy Udzungwa Mountains i rezerwat Kilombero[2].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i F. Rovero i inni, A new species of giant sengi or elephant-shrew (genusRhynchocyon) highlights the exceptional biodiversity of theUdzungwa Mountains of Tanzania, „Journal of Zoology”, 274 (2), 2008, s. 127–128, DOI: 10.1111/j.1469-7998.2007.00363.x (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m F. Rovero & G.B. Rathbun 2015, Rhynchocyon udzungwensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2015, wersja 2021-1 [dostęp 2021-06-01] (ang.).
- ↑ a b c Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 22 en. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y S. Heritage: Family Macroscelididae (Sengis). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (red.): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 227. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).
- ↑ a b c d JA Kaufman i inni, Brain Volume of the Newly-Discovered Species Rhynchocyon udzungwensis (Mammalia: Afrotheria: Macroscelidea): Implications for Encephalization in Sengis, „PLoS One”, 8 (3), 2013, e58667, DOI: 10.1371/journal.pone.0058667 (ang.).
- ↑ a b Lawson i inni, Unraveling elephant-shrews: Phylogenetic relationships and unexpected introgression among giant sengis, „Molecular Phylogenetics and Evolution,”, 154, Elsevier, 2021, 107001., DOI: 10.1016/j.ympev.2020.107001 (ang.).
- ↑ a b c d Lawson LP i inni, Evolutionary History of the Grey-Faced Sengi, Rhynchocyon udzungwensis, from Tanzania: A Molecular and Species Distribution Modelling Approach, „PLoS One”, 8 (8), 2013, e72506, DOI: 10.1371/journal.pone.0072506 (ang.).
- ↑ Daniel J. Funk, Kevin E. Omland, Species-level paraphyly and polyphyly: frequency, causes, and consequences, with insights from animal mitochondrial DNA., „Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics”, 34, 2003, s. 397-423, JSTOR: 30033781 (ang.).
- ↑ Chan KMA, Levin SA, Leaky prezygotic isolation and porous genomes: rapid introgression of maternally inherited DNA, „Evolution”, 59, 2005, s. 720–729, DOI: 10.1554/04-534 (ang.).
- ↑ Carlen i inni, Reconstructing the molecular phylogeny of giant sengis (Macroscelidea; Macroscelididae; Rhynchocyon), „Molecular phylogenetics and evolution”, 113, Elsevier, s. 150-160, DOI: 10.1016/j.ympev.2017.05.012 (ang.).
- ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 112. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 609, 1904. (ang.).
- ↑ Francesco Rovero i inni, Distribution, occupancy, and habitat associations of the gray-faced sengi (Rhynchocyon udzungwensis) as revealed by camera traps, „Journal of mammalogy”, 94 (4), 2013, s. 792-800, DOI: 10.1644/12-MAMM-A-235.1 (ang.).
- ↑ Rathbun GB, Why is there discordant diversity in sengi (Mammalia: Afrotheria: Macroscelidea) taxonomy and ecology?, „Afr J Ecol”, 47, 2009, s. 1–13, DOI: 10.1111/j.1365-2028.2009.01102.x (ang.).