Spółgłoska drżąca dziąsłowa dźwięczna
Spółgłoska drżąca dziąsłowa – rodzaj dźwięku spółgłoskowego występujący w językach naturalnych. W międzynarodowej transkrypcji fonetycznej IPA oznaczanej symbolem: [r]. Głoska ta jest jednym z trudniejszych dźwięków mowy. Zaburzenia jej artykulacji są jedną z najczęstszych wad wymowy (reranie).
| Numer IPA | 122 | |||
|---|---|---|---|---|
| r | ||||
| Jednostka znakowa |
r | |||
| Unikod |
U+0072 | |||
| UTF-8 (hex) |
72 | |||
| Inne systemy | ||||
| X-SAMPA | r | |||
| Kirshenbaum | r<trl> | |||
| IPA Braille↗ | ⠗ | |||
| Przykład | ||||
| informacje • pomoc | ||||
| ||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | ||||
W transkrypcji fonologicznej symbol /r/ często używany jest do oznaczenia innych spółgłosek rotycznych, takich jak [ɾ, ɹ, ʁ].
Artykulacja
edytujOpis
edytujW czasie artykulacji podstawowego wariantu [r]:
- modulowany jest prąd powietrza wydychanego z płuc, czyli artykulacja tej spółgłoski wymaga inicjacji płucnej i egresji,
- tylna część podniebienia miękkiego zamyka dostęp do jamy nosowej – jest to spółgłoska ustna,
- prąd powietrza w jamie ustnej przepływa ponad całym językiem lub przynajmniej powietrze uchodzi wzdłuż środkowej linii języka – jest to spółgłoska środkowa
- Język styka się z dziąsłami w periodyczny sposób, tworząc serię szybkich zwarć i rozwarć – jest to spółgłoska drżąca.
- wiązadła głosowe periodycznie drgają, spółgłoska ta jest dźwięczna. W kontekstach ubezdźwięczniających jednak posiada wariant bezdźwięczny (np. w słowie „wiatr”).
Przykłady
edytuj- w języku polskim: para [para]
- w języku abchaskim: ашəара [aʃʷara] „mierzyć”
- w języku arabskim: ﺭأﺱ [ræʔs] „głowa”
- w języku hiszpańskim: rey [rej] „król”
- w języku serbsko-chorwackim: srna [sr̩:na] „sarna”
- w szkockiej odmianie języka angielskiego, gdzie zastępuje głoskę [ɹ], typową dla standardowej angielszczyzny.
Spółgłoska drżąca dziąsłowa podniesiona
edytuj| Numer IPA | 122 429 |
|---|---|
| r̝ | |
| Jednostka znakowa |
r̝ |
| Unikod |
U+0072 U+031d |
| UTF-8 (hex) |
72 cc 9d |
| r̻ | |
| Jednostka znakowa |
r̻ |
| Unikod |
U+0072 U+033b |
| UTF-8 (hex) |
72 cc bb |
| Inne systemy | |
| X-SAMPA | r_r |
| Kirshenbaum | r<trl> |
| IPA Braille↗ | ⠗ |
| Przykład | |
| informacje • pomoc | |
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |
Około wieku XIII i XIV fonem /rʲ/ w języku staropolskim nabrał w swojej wymowie dużej frykcji, przez co upodobnił się do współczesnego czeskiego /r̝/ – spółgłoski drżącej dziąsłowej podniesionej, u której występuje zarówno drganie języka, jak i artykulacja szczelinowa (ale najprawdopodobniej wciąż była miękka: /r̝ʲ/)[1][2][3][4].
rż zatraciło swój wibracyjny charakter w XVII w. (choć jeszcze w XIX w. na podstawie analizy pisowni można przyjąć, że w niektórych wyrazach zachowało się m.in. na Kresach Wschodnich). Podobnie stało się w większości gwar ludowych. Frykatywne rż zachowało się jedynie częściowo w pasie południowego Śląska i południowo-zachodniej Małopolski (tj. na Orawie, Spiszu, Podhalu), w północnej Wielkopolsce (okolice Wielenia, Czarnkowa), w pasie od północnego Kociewia przez okolice Ostródy i Lubawy po Warmię i Mazury), na północno-wschodnim Mazowszu wraz z Kurpiami, np. narżyndzia, rżecy, rozrżucone (w transkrypcji fonetycznej: nařyndźia, řečy; rozřucone) = narzędzia, rzeczy, rozrzucone[5].
W języku czeskim występuje jako odrębny fonem głoska drżąca dziąsłowa, która w odróżnieniu od [r] cechuje się podniesieniem miejsca artykulacji [r̝] i zwężeniem przestrzeni między językiem a podniebieniem twardym przez co przyjmuje charakter głoski szczelinowej. Głoska drżąca dziąsłowa [r] ma 1-3 uderzeń, podczas gdy głoska podniesiona [r̝] ma 3–5 słabszych uderzeń. Głoska jest dźwięczna, ale może tracić dźwięczność przy głoskach bezdźwięcznych, przy czym taka głoska bezdźwięczna jest w języku czeskim traktowana jako alofon. Głoska stanowi dość duży problem dla obcokrajowców. Jej nieprawidłowa wymowa nazywa się rotacismus bohemicus.
Głoska występuje w języku czeskim, w innych językach czy dialektach jej występowanie jest dokumentowane rzadko, a jej występowanie nie jest głęboko przebadane (przypuszczalne występowanie w niektórych dialektach języka norweskiego w okolicy Narwiku[6]).
W alfabecie fonetycznym oznaczana jest jako ⟨r⟩ ze znakiem podwyższenia [r̝]. Przed rokiem 1989 miała swój specjalny symbol ⟨ɼ⟩.
Przypisy
edytuj- ↑ Kuraszkiewicz 1972 ↓, s. 89.
- ↑ Klemensiewicz 1985 ↓, s. 105.
- ↑ Mańczak 1983 ↓, s. 36.
- ↑ Stieber 1966 ↓, s. 63–64.
- ↑ [https://web.archive.org/web/20131113214551/http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=218&Itemid=58 Gwary polskie - Frykatywne r� (�)] [online], web.archive.org, 13 listopada 2013 [dostęp 2023-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-13].
- ↑ Fabianova [online], s. 34-35.
Bibliografia
edytuj- Władysław Kuraszkiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.
- Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06443-9.
- Witold Mańczak: Polska fonetyka i morfologia historyczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-05387-9.
- Zdzisław Stieber: Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966.