Stefan Jaracz
Stefan Jaracz (ur. 24 grudnia 1883 w Żukowicach Starych k. Tarnowa, zm. 11 sierpnia 1945 w Otwocku) – polski aktor teatralny i filmowy, pisarz, publicysta; założyciel i dyrektor teatru Ateneum w Warszawie.
 Stefan Jaracz (lata 1930.) | |
| Data i miejsce urodzenia |
24 grudnia 1883 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
11 sierpnia 1945 |
| Zawód |
aktor |
| Odznaczenia | |
   
| |
Życiorys
edytujUkończył szkołę podstawową w Tarnowie. Relegowany z tarnowskiego gimnazjum za działalność w postępowej organizacji patriotyczno-radykalnej Promieniści, gdzie wraz z Marianem Kukielem i Karolem Radkiem współtworzył koło tarnowskie[1]. Początkowo trafił do gimnazjum w Jaśle, a ostatecznie maturę złożył eksternistycznie w 1903 r. w gimnazjum w Bochni[2].
Na Uniwersytecie Jagiellońskim studiował prawo, historię sztuki, polonistykę i przyrodę. Na utrzymanie zarabiał jako korektor w socjalistycznym dzienniku Naprzód wydawanym przez Polską Partię Socjalistyczną[3][4]. Jeszcze podczas studiów zaczął interesować się teatrem. Był aktorem w amatorskim zespole Związku Robotniczego. Po dwóch semestrach przerwał studia. W 1904 zaczął występować w Teatrze Ludowym w Krakowie. W 1905 został zaangażowany do teatru Edwarda Rygiera w Poznaniu. W 1907 został na rok wcielony do armii austro-węgierskiej. Po ukończeniu służby wojskowej zaangażował się do teatru Aleksandra Zelwerowicza w Łodzi, gdzie pracował do 1911. W 1911 przeprowadził się do Warszawy gdzie pracował najpierw w Teatrze Małym[4], a od 1913 w Teatrze Polskim[3]. Specjalizował się w tworzeniu postaci „z ludu”. Najprostszymi środkami opartymi na naturalistycznej metodzie mistrza Kazimierza Kamińskiego ukazywał złożoną psychikę człowieka. Do pamiętnych jego ról należą m.in. tytułowe w Judaszu Kazimierza Przerwy-Tetmajera[5], Szczęściu Frania Perzyńskiego, a także jako Grzegorz Dyndała Moliera, Smugoń w Przepióreczce Żeromskiego, Rejent w Zemście Fredry, czy Kaliban w Burzy Szekspira.
Od wczesnej młodości przyjaźnił się z Juliuszem Osterwą. Pracowali wspólnie w teatrach Krakowa i Poznania. Dzielili również mieszkanie. Dyrektor Osterwa zaprosił go do zespołu Reduty, a później także Teatru Narodowego. Współpraca z Jaraczem nieraz okazywała się kłopotliwa ze względu na chorobę alkoholową, do której z żalem przyznał się w ostatnich pismach z lat 40.
W czasie okupacji niemieckiej związał się z polityczno-wojskową katolicką organizacją podziemną Unia. Po wykonaniu w marcu 1941 wyroku sądu Polski Podziemnej na Igo Symie został aresztowany i osadzony na Pawiaku[6][7]. 5 kwietnia 1941 został wywieziony do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau[6]. Został zwolniony po licznych interwencjach 15 maja 1941 roku.
Zmarł w sanatorium w Otwocku[8] na gruźlicę gardła[9][3], która ujawniła się po jego pobycie w obozie. Został pochowany w alei zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (rz. 1, m. 60/61)[10]. Autorem rzeźby na nagrobku jest Stanisław Sikora[11]. Jego pogrzeb został uwieczniony w specjalnym wydaniu Polskiej Kroniki Filmowej Testament Jaracza[12].
Uważany za jednego z największych aktorów polskich i współtwórcę nowoczesnej sztuki aktorskiej.
Życie prywatne
edytuj- Żoną Stefana Jaracza była aktorka Jadwiga Daniłowicz-Jaraczowa[13][14].
- Jego córką była aktorka Anna Jaraczówna[15].
- Jego prawnukiem jest Mikołaj Radwan[16], aktor dziecięcy, znany głównie z głównej roli w serialu Tata, a Marcin powiedział.
Filmografia
edytuj- Obłąkany. Dramat w Tworkach (1912) jako mąż
- Wykolejeni (1913) jako bankier
- Bóg wojny (1914) jako Napoleon Bonaparte
- Tajemnica pokoju nr 100 (1914) jako konkurent
- Cud nad Wisłą (1921) jako Jan Rudy, agitator bolszewicki
- Za winy brata (1921) jako Karol Gromski
- Niewolnica miłości (1923)
- O czem się nie mówi (1924) jako radca Wolski
- Skrzydlaty zwycięzca (1924)
- Śmierć za życie. Symfonia ludzkości (1924)
- Iwonka (1925) jako towarzysz Gabriela
- Pan Tadeusz (1928) jako Napoleon Bonaparte
- Przedwiośnie (1928) jako ojciec Baryki
- Dróżnik nr 24 (1929) jako dróżnik
- Ponad śnieg (1929) jako Joachim
- Uroda życia (1930) jako ojciec Piotra
- Bezimienni bohaterowie (1932)
- Biała trucizna (1932) jako przemysłowiec Jan Kański
- Księżna Łowicka (1932) jako książę Konstanty Pawłowicz
- Kocha, lubi, szanuje (1934)
- Młody las (1934) jako profesor, ojciec Stefana
- Przebudzenie (1934) jako pijak z „cyrku”
- Jego wielka miłość (1936) jako sufler Konstanty Kurczek
- Pan Twardowski (1936) jako mistrz Maciej, alchemik
- Róża (1936) jako Oset
Odznaczenia
edytuj- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (8 listopada 1930)[17],
- Złoty Krzyż Zasługi (1 lipca 1935)[18],
- Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1935)[19].
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski[20].
Upamiętnienie
edytujW 2018 r. Poczta Polska wyemitowała zaprojektowany przez Marzannę Dąbrowską upamiętniający Stefana Jaracza znaczek pocztowy o nominale 2,60 zł należący do serii „Ludzie kina i teatru”[21].
-
Dawny Teatr Ludowy na scenie którego debiutował,
Kraków ul. Krowoderska 31 -
Tablica upamiętniająca Stefana Jaracza
Teatry im. Stefana Jaracza
edytuj-
Budynek Teatru im. S. Jaracza w Łodzi -
Budynek Teatru im. S. Jaracza w Olsztynie -
Wejście do budynku Teatru Ateneum im. S. Jaracza w Warszawie
Ulice im. Stefana Jaracza
edytujStefan Jaracz jest patronem ulic m.in. w: Słupsku, Częstochowie, Łodzi, Krakowie, Oświęcimiu, Tarnowie[22], Warszawie, Toruniu, Tychach, Wrocławiu, Ostródzie, Białymstoku i Gdańsku.
Przypisy
edytuj- ↑ Stanisław Sławomir Nicieja, Dzieje Najnowsze : [kwartalnik poświęcony historii XX wieku] R. 15 z. 1-2 (1983), Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1983, s. 75 [dostęp 2015-12-27].
- ↑ Stanisław Kobiela, Siła przyciągania : [z dziejów Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Kazimierza Wielkiego w Bochni i Stowarzyszenia Bochniaków i Miłośników Ziemi Bocheńskiej], Bochnia: Stowarzyszenie Bochniaków i Miłośników Ziemi Bocheńskiej, 2017, ISBN 978-83-924282-4-4, OCLC 1003039677 [dostęp 2021-07-27].
- ↑ a b c Stefan Jaracz, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2024-03-22].
- ↑ a b Stefan Jaracz - aktor najwyższej próby [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2022-10-28].
- ↑ Edward Krasiński, „Stefan Jaracz”, 1976, s. 83, 84, 109, 137, 167.
- ↑ a b Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 43.
- ↑ Leon Wanat, Za murami Pawiaka, Warszawa 1985, s. 387.
- ↑ Kronika wydarzeń w Warszawie 1945−1958. „Warszawskie kalendarz ilustrowany 1959”, s. 26, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”.
- ↑ Legendy polskiego teatru – Stefan Jaracz. [dostęp 2010-09-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-09-24)].
- ↑ Cmentarz Stare Powązki: STEFAN JARACZ, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-10-19].
- ↑ Kronika wydarzeń w Warszawie 1945−1958. „Warszawskie Kalendarz Ilustrowany 1959”, s. 67, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”.
- ↑ Testament Jaracza w bazie filmpolski.pl
- ↑ Jadwiga Jaracz, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2020-07-01].
- ↑ Jadwiga Daniłowicz-Jaraczowa w bazie filmpolski.pl
- ↑ Anna Jaraczówna w bazie filmpolski.pl
- ↑ Mikołaj Radwan w bazie filmpolski.pl
- ↑ M.P. z 1930 r. nr 260, poz. 352 „za zasługi na polu twórczości scenicznej”.
- ↑ M.P. z 1935 r. nr 151, poz. 177 „za zasługi na polu sztuki teatralnej”.
- ↑ M.P. z 1935 r. nr 257, poz. 305 „za szerzenie zamiłowania do polskiej literatury dramatycznej”.
- ↑ Lista osób odznaczonych M.P. z 1945 r. nr 5, poz. Lista osób odznaczonych
- ↑ 2018.10.31. Ludzie kina i teatru. kzp.pl. [dostęp 2024-05-24]. (pol.).
- ↑ Ulice – nowe i stare nazwy [online] [dostęp 2020-06-30].
Linki zewnętrzne
edytuj- Stefan Jaracz, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy) [dostęp 2021-04-11].
- Stefan Jaracz w bazie filmpolski.pl
- Stefan Jaracz w bazie IMDb (ang.)
- Stefan Jaracz w bazie Filmweb
- Polska Kronika Filmowa: Testament Jaracza.
- Tekst Stefana Jaracza
- Stefan Jaracz na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
- Stefan Jaracz w bazie Filmoteki Narodowej „Nitrofilm”
- Materiały dotyczące Stefana Jaracza w bibliotece Polona