Wikipedia

Syrena morska

gatunek morskiego ssaka

Syrena morska[2], dawniej krowa morska[8] (Hydrodamalis gigas) – wymarły gatunek ssaka z rodziny diugoniowatych, odkryty przez Europejczyków w 1741. W tym czasie spotykano je tylko wokół Wysp Komandorskich na Morzu Beringa między Alaską a Rosją. W plejstocenie miała większy zasięg geograficzny. Osobniki dorosłe z XVIII wieku ważyły od 8 do 20 ton, osiągając długość do 9 m. Syrena morska cechowała się grubszą od innych przedstawicieli swego rzędu podskórną warstwą tłuszczu, co stanowi adaptację do chłodnych wód jej środowiska. Jej ogon rozdwajał się na końcu jak u waleni. Nie miała zębów, górną wargę zdobiła biała szczecina, usta zaś dwie keratynowe płyty, służące żuciu.

Syrena morska
Hydrodamalis gigas[1]
(Zimmermann, 1780)
Okres istnienia: plejstocen–holocen
2.58/0
↓
2.58/0
Ilustracja
Model w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Nadgromada

żuchwowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

brzegowce

Rodzina

diugoniowate

Podrodzina

syreny

Rodzaj

syrena[2]
Retzius, 1794

Gatunek

syrena morska

Kategoria zagrożenia (CKGZ)[7]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Syrena morska zalicza się do rzędu brzegowców i rodziny diugoniowatych. Jej najbliższym współczesnym krewnym i jedynym przetrwałym przedstawicielem diugoniowatych jest trzymetrowy diugoń przybrzeżny (Dugong dugon). Krowa morska żywiła się głównie listownicowcami, komunikowała się, wydając z siebie westchnienia i parsknięcia. Prowadziła monogamiczny i społeczny tryb życia, tworząc małe grupy rodzinne, w których dorastały młode, podobnie jak u współczesnych brzegowców.

Używaną niekiedy nazwę „krowa morska Stellera” stworzono na cześć Georga Wilhelma Stellera, przyrodnika, który odkrył gatunek w 1741 – podczas wyprawy Vitusa Beringa (zwanej drugą kamczacką lub wielką północną) – kiedy załoga rozbiła się na Wyspie Beringa. Większość posiadanej wiedzy pochodzi z obserwacji Stellera poczynionych na tej wyspie, udokumentowanych pośmiertną publikacją De bestiis marinis. W 27 lat od odkrycia przez Europejczyków powolne i łatwe do odłowu zwierzę zostało wytępione dla mięsa, tłuszczu i skór.

Budowa

edytuj
 
Czaszka syreny morskiej, Muzeum Historii Naturalnej w Londynie

Syrena morska dorastała do 8–9 m długości, znacznie więcej, niż współczesne brzegowce[9]. Zapiski Georga Stellera zawierają dwa sprzeczne oszacowania masy jej ciała: 4 i 24,3 tony. Rzeczywista wartość szacowana jest pomiędzy tymi dwiema, na około 8-10 ton[10]. Czyni to syrenę morską jednym z największych ssaków epoki holoceńskiej, obok wielorybów[11]. Znaczne rozmiary syreny morskiej stanowiły prawdopodobnie adaptację redukującą stosunek powierzchni do masy ciała (reguła Bergmanna), co oszczędzało ciepło[12]. W przeciwieństwie do innych brzegowców syrena morska miała dodatnią wyporność, nie mogła się więc całkowicie zanurzyć. Jej ciało pokrywał bardzo gruby naskórek, liczący sobie 2,5 cm, chroniący przed urazami od ostrych skał i lodu, a być może i przed wysychaniem przy wynurzaniu się[9][13]. Podskórna tkanka tłuszczowa (ang. blubber) mierzyła od 8 do 10 cm grubości, również stanowiąc adaptację do mroźnego klimatu Morza Beringa[14]. Skóra syreny morskiej była brązowawoczarna z białymi łatami u niektórych osobników. Była gładka na grzbiecie i chropowata po bokach, z kraterowatymi zagłębieniami najprawdopodobniej spowodowanymi działalnością ektopasożytów. Chropowata powierzchnia doprowadziła do powstania anglojęzycznego określenia bark animal („korowe zwierzę”). Ciało porastały rzadkie włosy, jednak wewnętrzną powierzchnię płetw pokrywała szczecina[6]. Przednie kończyny mierzyły około 67 cm długości. Ogon wieńczyła rozdwojona płetwa[6].

Głowa syreny morskiej była niewielka i krótka w porównaniu z jej wielkim ciałem. Górna warga zwierzęcia była duża i szeroka, rozciągała się daleko poza żuchwę, wobec czego usta zdawały się być poniżej czaszki. W przeciwieństwie do innych brzegowców syrena morska nie miała zębów, zamiast nich górną wargę pokrywała gęsta szczecina splatających się białych włosów. Mierzyły one przeciętnie 1,5 cm długości i służyły rozdzieraniu łodyg wodorostów oraz przytrzymywaniu pokarmu[6]. Na podniebieniu i żuchwie ulokowane były dwie keratynowe płyty wykorzystywane do żucia[15], określane po angielsku jako masticatory pads. Wedle Stellera, były one trzymane przy sobie przez międzyzębowe brodawki (część dziąseł), i miały niewielkie dziurki zawierające nerwy i tętnice[6].

 
Szkielet syreny morskiej w Muzeum im. Dybowskiego we Lwowie

Jak u wszystkich brzegowców, pysk syreny morskiej kierował się ku dołowi, co pozwalało lepiej chwytać listownicowce. Nozdrza mierzyły około 2 cm długości i szerokości. Poza włosami leżącymi w okolicy ust syrena morska miała też sztywne, długie na 10-12,7 cm włosy szczeciniaste sterczące z pyska[12][6]. Niewielkie oczy leżały w połowie drogi pomiędzy nozdrzami i uszami. Miały czarne tęczówki, sine gałki oczne i niewidoczne z zewnątrz kąty szpary powiekowej. Powieki nie występowały, ale podobnie jak u innych nurkujących stworzeń, jak kałan morski, syrena morska miała migotkę pokrywającą oko i ochraniające je przed urazami podczas pożywiania się. Niewielki język pozostawał w tyle jamy ustnej, niezdolny do sięgnięcia do wspomnianych wcześniej płyt[12][6].

Uważa się, że kręgosłup syreny morskiej miał 7 kręgów szyjnych, 17 piersiowych, 3 kręgi lędźwiowe i 34 kręgi ogonowe. Cechował się dużymi żebrami, z 17 par pięć łączyło się z mostkiem. Obojczyk nie występował[6]. Jak u wszystkich brzegowców, łopatka miała kształt wachlarzowaty, większa od tyłu i węższa przyśrodkowo; o prawie prostym przednim brzegu, podczas gdy u dzisiejszych brzegowców zakrzywia się on. Jak u innych przedstawicieli swego rzędu, kości syreny morskiej były pachyosteosklerotyczne, a więc zarówno masywne, jak i gęste[12][16]. U wszystkich zebranych okazów brakuje ręki. Jako że siostrzany takson rodzaju syrena Dusisiren cechował się redukcją paliczków, możliwe, że syrena morska w ogóle nie posiadała ręki[17].

Serce syreny morskiej ważyło 16 kg. Żołądek mierzył 1,8 m długości oraz 1,5 m szerokości. Całkowita długość przewodu pokarmowego wynosiła około 151 m, a więc około dwudziestokrotnie więcej, niż długość ciała zwierzęcia. Syrena morska nie posiadała pęcherzyka żółciowego, mając za to szeroki przewód żółciowy wspólny. Odbyt liczył 10 cm długości. Kał przypominał koński. Prącie samca osiągało 80 cm długości[6].

Ekologia i behawior

edytuj
 
Uzębienie syreny morskiej na ilustracji von Schrebera

Nie wiadomo, czy syrena morska miała jakichkolwiek naturalnych wrogów. Mogły polować na nią orka i rekiny, choć wyporność syreny morskiej czyniła z niej trudny łup do zatopienia dla orek, a skalisty las wodorostów, w którym żyła, mógł odstraszać rekiny. Wedle Stellera osobniki dorosłe chroniły młode przed drapieżnikami[9].

Steller opisał ektopasożytnictwo na syrenie morskiej jako podobne do Cyamus ovalis, pasożyt pozostaje jednak niezidentyfikowany z powodu wyginięcia gospodarza i utraty oryginalnych okazów zebranych przez Stellera[18]. Po raz pierwszy formalnego opisu pasożyta pod nazwą Sirenocyamus rhytinae dokonał w 1846 Johann Friedrich von Brandt. Był to jedyny gatunek obunogów z rodziny Cyamidae, w przypadku którego odnotowano zamieszkiwanie brzegowca[19]. Steller zidentyfikował także endopasożyta syreny morskiej, który był prawdopodobnie nicieniem Ascarididae[15].

Jak inne brzegowce, syrena morska była obligatoryjnym roślinożercą. Większość dnia spędzała na żerowaniu, unosząc głowę co 4–5 minut celem zaczerpnięcia powietrza[6]. Żywiła się głównie listownicowcami, co czyni ją glonojadem. Syrena morska spożywała niektóre listownicowce. Zidentyfikowano wśród nich Agarum (kilka gatunków), Alaria praelonga, Halosaccion glandiforme, Laminaria saccharina, Nereocystis luetkeana i Thalassiophyllum clathrus. Zjadała wyłącznie miękkie części glonów, co powodowało, że twardsza łodyga i chwytniki były pozostawiane w stertach. Możliwe, że syrena morska jadała także trawę morską, jednak ta ostatnia nie występowała wystarczająco pospolicie, by utrzymać zdolną przeżyć populację syreny morskiej, nie mogła wobec tego stanowić jej podstawowego źródła pokarmu. Co więcej, trawy morskie dostępne w zasięgu występowania syreny morskiej (gatunki z rodzajów Phyllospadix i Zostera marina) mogły rosnąć za głęboko lub być zbyt twarde, by zwierzę mogło się nimi żywić. Jako że syrena morska unosiła się na wodzie, prawdopodobnie żerowała w zbiorowiskach liściopodobnych plech listownicowców; uważa się, że nie mogła zanurkować głębiej niż metr. Listownicowce wydzielają chemiczny odstraszacz, chroniący je przed zjadaniem, jednak wspomniane skupiska plech wydzielają go w niewielkim stężeniu, co pozwalało syrenie morskiej bezpiecznie paść się wśród nich[15][9][20]. Steller zauważył, że syreny morskie chudły podczas mroźnych zim, co wskazuje na okres głodu związany ze słabym wzrostem listownicowców[20]. Plejstoceńskie skamieniałości z Aleutów były większe niż okazy z Wysp Komadorskich, co wskazuje, że wzrost zwierząt z Komandorów był hamowany mniej sprzyjającym środowiskiem niż cieplejsze wody Aleutów[12].

Steller opisał syrenę morską jako zwierzę wiodące wysoce stadny tryb życia. Syreny morskie żyły w małych grupach rodzinnych. Pomagały chorym członkom grupy. Praktykowały monogamię. Mogły zajmować się dziećmi. Młode trzymane były na przedzie stada celem ochrony przed drapieżnikami. Steller opisał przypadek, gdy po złapaniu samicy inne syreny z jej grupy atakowały łódź, starając się ją staranować i przewrócić, a po polowaniu jej partner płynął za łodzią do brzegu, nawet kiedy złowiona samica zmarła. Sezon rozrodczy przypadał na wczesną wiosnę. Ciąża trwała niewiele ponad rok. Cielę przychodziło na świat prawdopodobnie jesienią, jako że Steller obserwował wtedy więcej młodych niż w innych porach roku. Jako że samica miała tylko jedną parę gruczołów piersiowych, prawdopodobnie rodziła w jednej ciąży tylko jedno młode[6].

Syrena morska używała swych przednich kończyn do pływania, żerowania, kroczenia w płytkiej wodzie, samoobrony oraz przytrzymywania partnera podczas kopulacji[6]. Wedle Stellera przednie łapy służyły również jako kotwice, którym zwierzę broniło się przed zmyciem przez fale ze strefy przybrzeżnej[9]. Podczas żerowania syrena morska powoli posuwała się do przodu dzięki ruchom ogona z boku na bok. Szybszy ruch osiągała dzięki silnym wertykalnym uderzeniom ogona. Po jedzeniu często spała na plecach. Według Stellera była prawie niema, wydając z siebie tylko ciężkie odgłosy oddychania, zgrzytliwe parsknięcia podobne do końskich i westchnienia[6].

Systematyka

edytuj
 
Blisko spokrewniony z syreną morską diugoń przybrzeżny

Filogeneza

edytuj

Kladogram prezentujący relacje wśród brzegowców na podstawie badania Marka Springera i współpracowników z 2015[21]

Sirenia



Anomotherium langewieschei



Miosiren kocki





Trichechus inunguis




Trichechus manatus



Trichechus senegalensis







Eotheroides aegyptiacum




Halitherium schinzii




Priscosiren atlantica




Dugong dugon





Metaxytherium krahuletzi




Metaxytherium serresii



Metaxytherium medium



Metaxytherium floridanum



Metaxytherium crataegense




Metaxytherium arctodites




Dusisiren jordani




Hydrodamalis cuestae



Hydrodamalis gigas











Kladogram prezentujący relacje wewnątrz Hydrodamalinae w oparciu o pracę Hitoshi Furusawy z 2004[22]

Sirenia

Dusisiren reinharti




Dusisiren jordani




Dusisiren dewana




Dusisiren takasatensis




Hydrodamalis cuestae




Hydrodamalis spissa




Hydrodamalis gigas









Syrena morska należała do rodzaju Hydrodamalis, czyli syrena, grupy dużych brzegowców, której takson siostrzany stanowił rodzaj Dusisiren. Jak w przypadku syreny morskiej, przodkowie Dusisiren żyli w tropikalnych lasach mangrowych, nim zaadaptowali się do zimnego klimatu północnego Pacyfiku[23]. Hydrodamalis i Dusisiren są klasyfikowane w obrębie podrodziny Hydrodamalinae[24], która oddzieliła się od innych brzegowców około 4-8 milionów lat temu[25]. Należy ona do rodziny diugoniowatych, których jedynym żyjących obecnie przedstawicielem i najbliższym współczesnym krewnym syreny morskiej jest diugoń przybrzeżny (Dugong dugon)[26].

Syrena morska była bezpośrednim potomkiem Hydrodamalis cuestae[9], wymarłej syreny zamieszkującej wybrzeża zachodnie Ameryki Północnej, głównie Kalifornii. Uważa się, że wyginęła ona z powodu nadejścia zlodowacenia i ochłodzenia się oceanu. Wyginęło wiele populacji, ale linia syreny morskiej zdołała zaadaptować się do niższych temperatur[27]. Hydrodamalis spissa z Japonii uznawana jest przez część badaczy za synonim H. cuestae, jednak w oparciu o porównanie odlewów H. spissa i H. gigas zdają się bardziej zaawansowane ewolucyjnie od H. cuestae. Doprowadziło to do przypuszczenia, że H. spissa stanowi odrębny gatunek[22]. Ewolucja rodzaju syrena cechuje się zwiększeniem masy ciała i utratą zębów, jak i paliczków w odpowiedzi na nadejście zlodowacenia[27][6].

Historia badań

edytuj

Syrenę morską odkrył w 1741 Georg Wilhelm Steller i na jego pamiątkę zwierzę nazwano krową morską Stellera. Uczony badał przyrodę Wyspy Beringa przez około rok po rozbiciu się jego statku[28]. Zwierzęta zamieszkujące wyspę obejmowały reliktowe populacje krowy morskiej, kałana morskiego, uchatka grzywiastego i koticzaka niedźwiedziowatego[29]. Relacja Stellera stanowiła część jego pośmiertnej publikacji De bestiis marinis (O bestiach morskich), wydanej w 1751 przez Rosyjską Akademię Nauk w Petersburgu. Zoolog Eberhard von Zimmermann dokonał formalnego opisu gatunku w 1780 jako Manati gigas. Biolog Anders Jahan Retzius w 1794 przeniósł syrenę morską do osobnego rodzaju Hydrodamalis, nadając również nowy epitet gatunkowy stelleri, honorując w ten sposób Stellera[5]. W 1811 przyrodnik Johann Karl Wilhelm Illiger reklasyfikował syrenę morską do rodzaju Rytina, co zastosowało wielu autorów tamtych czasów. W 1895 Theodore Sherman Palmer jako pierwszy użył nowej i poprawnej pod warunkiem odrębności rodzaju kombinacji Hydrodamalis gigas[6].

 
Rekonstrukcja Stejnegera z 1925 przedstawiająca Stellera mierzącego syrenę w 1742

Przez dekady po odkryciu nie odkryto żadnych pozostałości szkieletu syreny morskiej[13]. Powodem mogły być wahania poziomu morza w czwartorzędzie, przez które wiele kości syren morskich może zalegać ukrytych[12]. Pierwsze kości syreny morskiej wydobyto około 1840, ponad 70 lat po domniemanym odkryciu. Pierwsza fragmentaryczna czaszka odkryta została w 1844, czego dokonał Ilja Woźneseński na Komandorach. Pierwszy szkielet odkryto w 1855 na północy Wyspy Beringa. Okazy te wysłano do Sankt Petersburga w 1857. Inny, prawie kompletny kościec przybył do Moskwy w 1860. Większość znanych dzisiaj szczątków szkieletu pozostawała nieodkryta niemal do końca XIX wieku. Między 1878 a 1883 odkryto 12 ze znanych 27 szkieletów. Adolf Erik Nordenskiöld, Benedykt Dybowski i Leonhard Hess Stejneger wydobyli wtedy wiele kości różnych osobników, z których złożono szkielety. Do 2006 znaleziono 27 prawie kompletnych szkieletów i 62 kompletne czaszki[13].

Ilustracje

edytuj

Jedynym rysunkiem uważanym za przedstawienie rzeczywistego osobnika jest tzw. The Pallas Picture, opublikowany przez Pallasa w jego pracy z 1840 Icones ad Zoographia Rosso-Asiatica. Pallas nie wyszczególnił źródła; Stejneger sugerował, że to jedna z oryginalnych ilustracji Friedricha Plenisnera, członka załogi Beringa, malarza i geodety, który narysował sylwetkę samicy syreny morskiej na prośbę Stellera. Większość przedstawień Plenisnera zaginęła podczas podróży z Syberii do Sankt Petersburga[30][31].

Inny rysunek syreny morskiej podobny do Pallas Picture pojawił się na mapie z 1744 autorstwa Svena Waxella i Sofrona Chitrowa. Rysunek również mógł powstać w oparciu o konkretny okaz, opublikował go w 1893 Pekarski. Mapa przedstawiała drogę Vitusa Beringa podczas Wielkiej Ekspedycji Północnej, widniały na niej ilustracje syreny morskiej oraz uchatka grzywiastego (ang. Steller’s sea lion) w górnym lewym rogu. Obrazek sugeruje pewne nieprawidłowe cechy, obejmuje bowiem powieki i palce, co prowadzi do wątpliwości, czy na pewno autor rysował rzeczywiste zwierzę[30][31].

Johann Friedrich von Brandt, dyrektor Rosyjskiej Akademii Nauk, posiadał Ideal Image narysowany w 1846 na podstawie Pallas Picture, a następnie Ideal Picture w 1868, bazujący na zebranych szkieletach. Dwa inne możliwe rysunki syreny morskiej znaleziono w 1891 w rękopisie pamiętnika Waxella. Zamieszczono tam mapę przedstawiającą syrenę morską, a także uchatka grzywiastego i koticzaka niedźwiedziowatego. Syrenę morską przedstawiono z wielkimi oczami, wielką głową, pazurzastymi dłońmi, przesadzonymi fałdami na ciele i płetwą ogonową leżącą raczej poziomo niż pionowo. Obrazek mógł stanowić zniekształcone przedstawienie osobnika młodocianego, jako że sylwetką przypomina cielę manata. Inny podobny obraz znalazł Alexander von Middendorff w 1867 w Bibliotece Rosyjskiej Akademii Nauk. Stanowi on prawdopodobnie kopię rysunku z Carskiego Sioła[30][31].

  • Wczesne wizerunki syreny morskiej
  •  
    Pallas Picture: jedyny przetrwały rysunek syreny morskiej autorstwa Plenisnera i prawdopodobnie jedyny rysowany na podstawie rzeczywistego okazu (1840)
  •  
    Pekarski Picture: mapa Wysp Komandorskich z zamieszczoną ilustracją syreny morskiej i uchatka grzywiastego autorstwa członka załogi Beringa podczas Wielkiej Ekspedycji Północnej (1893)
  •  
    Ideal Image autorstwa Brandta na podstawie Pallas Picture (1846)
  •  
    Ideal Picture, również Brandta, na podstawie Pallas Picture i szkieletów (1868)
  •  
    Rysunek z Carskiego Sioła: mapa Komandorów z zamieszczonymi rysunkami syreny morskiej, uchatka grzywiastego i koticzaka niedźwiedziowatego autorstwa Waxella (1891)
  •  
    2 rysunek Tsarskoye Selo autorstwa Waxella (1891)

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj

Zasięg występowania syreny morskiej w czasie jej odkrycia był najwyraźniej ograniczony do płytkich mórz wokół Wysp Komandorskich, obejmujących Wyspy Beringa i Miedzianą[32][13][6]. Komandory był niezamieszkane do 1825, kiedy Kompania Rosyjsko-Amerykańska relokowała tam Aleutów z wysp Attu i Atka[33]. Pierwsze skamieniałości znaleziono poza Komandorami w interglacjalnych osadach plejstoceńskich w Amczitka[12], dalsze skamieliny datowane na późny plejstocen znaleziono w Monterey Bay w Kalifornii i na Honsiu w Japonii. Sugeruje to znacznie szerszy zasięg występowania syreny morskiej w czasach prehistorycznych. Nie można wykluczyć, że szczątki te należały do innego gatunku syreny[13][34][35]. Pozostałości trzech osobników znaleziono w formacji South Bight w Amchitka; jako że późnoplejstoceńskie osady stanowią rzadkość na Aleutach, odkrycie sugeruje, że syreny morskie występowały wtedy obficie. Wedle Stellera zwierzę zamieszkiwało płytkie, piaszczyste okolice liniach brzegowych i ujścia rzek[12].

Fragmenty kości i relacje aborygenów aleuckich sugerują, że syreny morskie zamieszkiwały też w czasach historycznych Wyspy Bliskie[36], być może zdolne do przetrwania populacje kontaktowały się z człowiekiem na zachodnich Aleutach, nim jeszcze Steller dokonał w 1741 swego odkrycia. Żebro syreny morskiej odkryto w 1998 na wyspie Kiska i radiodatowano na około 1000 lat. Obecnie znajduje się ono w posiadaniu Burke Museum of Natural History and Culture w Seattle. Szacunek mógł zostać wypaczony przez efekt osadów morskich: okazy morskie datowane metodą radiowęglową wydają się kilkaset lat starsze, niż w rzeczywistości. Efekt ten wywołują znaczne zasoby węgla 14C w oceanie. Bardziej prawdopodobne wydaje się więc, że zwierzę padło między 1710 a 1785[37].

Badanie z 2004 doniosło, że kości syren odkryte na wyspie Adak liczyły sobie jakieś 1700 lat, a kości z wyspy Buldir miały około 1600 lat[38]. Możliwe, że były to jednak źle sklasyfikowane kości waleni[37]. Żebra syreny morskiej znaleziono również na Wyspie Świętego Wawrzyńca. Uważa się, że okaz ten żył między rokiem 800 a 920 n.e[32].

Relacje z człowiekiem

edytuj

Wymarcie

edytuj

Europejczycy

edytuj
 
Radziecki znaczek pocztowy z 1966 przedstawiający drugą podróż Beringa i odkrycie Komandorów

Syrena morska została szybko wytępiona przez handlarzy futrem, łowców fok i innych, którzy przebywali trasę Beringa po jego pobycie na Alasce[39]. Polowano na syrenę także dla jej wartościowej podskórnej tkanki tłuszczowej. Do 1768, zaledwie 27 lat po odkryciu przez Europejczyków, gatunek wymarł[7][34][40]. W 1887 Stejneger oszacował populację pozostającą w czasie odkrycia jej przez Stellera na 1500 sztuk, zauważając, że już wtedy gatunek był zagrożony wyginięciem[7].

Pierwsze próby upolowania zwierzęcia przez Stellera i innych członków załogi nie powiodły się z powodu siły i grubej skóry syren morskich. Myśliwi starali się je nadziewać i zaciągać na brzeg wielkim hakiem na mocnej linie, załoga nie potrafiła jednak przebić skóry. Drugie podejście miesiąc później obejmowało przeszycie zwierzęcia harpunem, a następnie przyciągnięcie przez mężczyzn pozostających na brzegu, podczas gdy inni bez ustanku dźgali syrenę morską bagnetem. Zwierzę zaciągnięto w tenże sposób na płyciznę. Tam załoga czekała na cofnięcie się wody. Wyciągnięta na plażę syrena morska została tam zarżnięta[29]. Później polowania stały się łatwiejsze, trudność polegała na odholowaniu zwierzęcia do brzegu. Zyski zainspirowały handlarzy futer morskich zwierząt do przybycia na Wyspy Komandorskie i odnawiania tam zasobów żywności podczas północnych ekspedycji[12].

Ludność miejscowa

edytuj
 
Kałan morski był gatunkiem kluczowym, utrzymującym populacje jeżowców w umiarkowanej liczebności. Wytrzebienie go na Aleutach mogło doprowadzić do spadku obfitości listownicowców i w konsekwencji krów morskich[20]

Obecność krów morskich Stellera na Aleutach mogła spowodować migracje Aleutów na zachód, udających się tam, by na nie polować. Prawdopodobnie doprowadziło to do wyginięcia syren morskich na tym obszarze, o ile zwierzę w ogóle przetrwało na nim do holocenu, na co nie ma dowodów archeologicznych[12].

Argumentowano także, że spadek liczebności syren morskich mógł być pośrednim efektem tępienia wydr morskich, czyli kałanów morskich, w tym obszarze przez rdzennych jego mieszkańców. Redukcja populacji kałana morskiego wiązała się ze wzrostem liczebności jeżowców, które zredukowały z kolei obfitość listownicowatych, głównego pokarmu syreny morskiej[20][34]. W czasach historycznych jednak polowania aborygenów zmniejszyły liczebność populacji kałana morskiego tylko w konkretnych miejscach[34], a syrena morska była łatwym łupem dla tubylców. Dostępne populacje mogły być wyniszczone również w czasie polowań na wydry. W każdym wypadku zasięg występowania syreny morskiej ograniczał się w czasie przybycia Beringa do terenów przybrzeżnych niezamieszkanych przez człowieka wysp i zwierzę było już wtedy zagrożone wyginięciem[41][11].

Do czynników, które potencjalnie przyczyniły się do wymarcia syreny morskiej, zwłaszcza na wybrzeżu Wyspy Świętego Wawrzyńca, należy obecność syberyjskiego ludu Yupik, zamieszkującego wyspę od 2000 lat. Mogli oni polować na syreny morskie aż do ich wymarcia, jako że aborygeni cechują się kulturą kulinarną silnie zależną od ssaków morskich. Nadejście średniowiecznego optimum klimatycznego mogło zredukować dostępność listownicowców i również dołączyć do przyczyn wymarcia zwierzęcia na tym obszarze[32].

Doniesienia o późniejszych obserwacjach

edytuj

Obserwacje syreny morskiej zgłaszano po oficjalnej dacie uznania za wymarłą w 1768. Wedle Luciena Turnera, amerykańskiego etologa i przyrodnika, rdzenni mieszkańcy wyspy Attu zgłaszali syreny morskie aż do pierwszej dekady XIX wieku, i czasem na nie polowali[37]. Doniesienie o zaobserwowaniu syreny morskiej pochodzi też od pasażera wyprawy von Kruzensterna między 1803 a 1806, w okolicy Archipelagu Nordenskiölda[42].

W 1963 oficjalne czasopismo Radzieckiej Akademii Nauk opublikowało artykuł, w którym ogłosiło możliwą obserwację syreny morskiej. W poprzednim roku statek wielorybniczy Buran odnotował grupę dużych ssaków morskich pasących się na wodorostach w płytkich wodach oblewających Kamczatkę[43], w Zatoce Anadyrskiej. Załoga opisała obserwację sześciu zwierząt mierzących od 6 do 8 m długości, które miały posiadać trąby i rozdzielone wargi. Powiadano także o obserwacjach dokonywanych przez lokalnych rybaków na północnych Kurylach, wokół Kamczatki i Półwyspu Czukockiego[44][45]. Obserwacje te mogą stanowić pomyłkę, błędną identyfikację arktycznych ssaków morskich takich jak narwal jednozębny czy mirunga północna[42].

Znaczenie gospodarcze

edytuj

Syrena morska została opisana przez Stellera jako smaczna, smak mięsa porównywano do wołowiny z konserwy, choć było twardsze, czerwieńsze i wymagało dłuższego gotowania. Jedno zwierzę dostarczało dużej ilości mięsa, które wolno się psuło, być może dzięki dużej ilości soli w diecie zwierzęcia. Tłuszcz można było używać do gotowania lub do palenia w bezzapachowej lampie olejnej. Gęste, słodkie mleko samicy syreny morskiej można było pić lub robić z niego masło[6]. Gruba, szorstka skóra nadawała się do produkcji butów i pasów, dużych skórzanych łódek określanych mianem baidarka lub umiak[15].

Do końca XIX wieku kości i skamieliny wymarłego zwierzęta stały się wartościowe i często sprzedawano je do muzeów za wysokie ceny. Większość zebrano w tamtych czasach i po 1900 podaż zmalała[13]. Niektóre są ciągle w handlu komercyjnym, gdyż bardzo gęste kości rdzeniowe świetnie nadają się do wyrobu przedmiotów użytkowych, na przykład trzonków noży, lub rzeźb dekoracyjnych[13]. Ponieważ syrena morska wymarła, aborygeńskie produkty rzemieślnicze z alaskańskiej „syreniej kości słoniowej” można w Stanach Zjednoczonych legalnie sprzedawać, nie obejmuje ich Marine Mammal Protection Act (MMPA) ani Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES), ograniczające handel wyrobami z morskich ssaków. Pomimo legalnej dystrybucji, sprzedaż nieskamieniałych kości jest ogólnie zakazana i obrót produktami z kości podlega regulacji, ponieważ część materiału nie jest prawdopodobnie autentyczna, pochodząc raczej od arktycznych wielorybów[13][46].

W kulturze

edytuj
 
Koticzak niedźwiedziowaty, zwany Kotikiem, próbujący rozmawiać z syreną morską w Księdze dżungli Kiplinga (1895)

Opowiadanie Biała foka z Księgi dżungli Kiplinga rozgrywa się na Morzu Beringa. Jego bohater to rzadki, biały koticzak niedźwiedziowaty, który odnajduje dla fok bezpieczne, niedostępne dla ludzi lęgowisko, płynąc za krowami morskimi[47][48].

Tales of a Sea Cow to film z 2012 islandzko-francuskiego artysty Etienne de France opowiadający o fikcyjnym ponownym odkryciu w 2007 populacji syren morskich na wybrzeżu Grenlandii[49]. Film pokazywano w europejskich uniwersytetach i muzeach sztuki[50][51].

Syrena morska pojawia się w przynajmniej dwóch książkach poetyckich: Nach der Natur Sebalda z 1995 i Species Evanescens Bronnikowa z 2009. Ta ostatnia przedstawia wydarzenia Wielkiej Ekspedycji Północnej oczami Stellera[52]. Dzieło Sebalda ukazuje konflikt między człowiekiem a przyrodą, wliczając w to wyginięcie syreny morskiej[53].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Hydrodamalis gigas, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ a b Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk, 2015, s. 297. ISBN 978-83-88147-15-9.
  3. ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Hydrodamalis. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 21-10-2017]
  4. ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Hydrodamalis gigas. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 21-10-2017]
  5. ↑ a b Theodore S. Palmer. The Earliest Name for Steller’s sea cow and Dugong. „Science”. 2 (40), s. 449–450, 1895. DOI: 10.1126/science.2.40.449-a. PMID: 17759916. 
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Ann Forsten, Phillip M. Youngman. Hydrodamalis gigas. „Mammalian Species”, s. 1–3, 1982. American Society of Mammalogists. DOI: 10.2307/3503855. JSTOR: 3503855. [zarchiwizowane z adresu 2014-01-16]. 
  7. ↑ a b c Hydrodamalis gigas, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  8. ↑ Zygmunt Kraczkiewicz: Ssaki. Wrocław: Polskie Towarzystwo Zoologiczne – Komisja Nazewnictwa Zwierząt Kręgowych, 1968, s. 81, seria: Polskie nazewnictwo zoologiczne.
  9. ↑ a b c d e f Steller’s sea cow: discovery, biology and exploitation of a relict giant sirenian. W: Helene Marsh, Thomas J. O’Shea, John E. Reynolds III: Ecology and Conservation of the Sirenia: Dugongs and Manatees. New York, New York: Cambridge University Press, 2011, s. 18–35. ISBN 978-0-521-88828-8. OCLC 778803577.
  10. ↑ Victor B. Scheffer. The Weight of the Steller Sea Cow. „Journal of Mammalogy”. 53 (4), s. 912–914, November 1972. DOI: 10.2307/1379236. JSTOR: 1379236. 
  11. ↑ a b S. T. Turvey, C. L. Risley. Modelling the extinction of Steller’s sea cow. „Biology Letters”. 2 (1), s. 94–97, 2006. DOI: 10.1098/rsbl.2005.0415. PMCID: PMC1617197. 
  12. ↑ a b c d e f g h i j Frank C. Whitmore Jr., L. M. Gard Jr.. Steller’s Sea Cow (Hydrodamalis gigas) of Late Pleistocene Age from Amchitka, Aleutian Islands, Alaska. „Geological Survey Professional Paper”. 1036, s. 1–18, 1977. Washington, D. C.: United States Government Printing Office. 
  13. ↑ a b c d e f g h Stefano Mattioli, Daryl P. Domning. An Annotated List of Extant Skeletal Material of Steller’s Sea Cow (Hydrodamalis gigas) (Sirenia: Dugongidae) from the Commander Islands. „Aquatic Mammals”. 32 (3), s. 273–288, 2006. DOI: 10.1578/AM.32.3.2006.273. 
  14. ↑ Annalisa Berta: Return to the Sea: The Life and Evolutionary Times of Marine Mammals. Berkeley, California: University of California Press, 2012, s. 131. ISBN 978-0-520-27057-2. OCLC 757476446. Cytat: Steller described the sea cow's blubber, 8-10 thick, as....
  15. ↑ a b c d P. K. Anderson, D. P. Domning: William F. Perrin, Bernd Wursig, J.G. M. Thewissen: Encyclopedia of Marine Mammals. Wyd. 2. San Diego, California: Academic Press, 2008, s. 1104–1106. ISBN 978-0-12-373553-9. OCLC 262718627.
  16. ↑ Sirenians. W: A. Berta, J. L. Sumich, K. M. Kovacs: Marine Mammals: Evolutionary Biology. Wyd. 3rd. Boston, Massachusetts: Academic Press, 2015, s. 105. ISBN 978-0-12-397002-2. OCLC 953575838. Cytat: The skeleton of sirenians displays both pachyostosis and osteosclerosis....
  17. ↑ S. Takahashi, D. P. Domning, T. Saito. Dusisiren dewana, n. sp. (Mammalia: Sirenia), a new ancestor of Steller’s sea cow from the upper Miocene of Yamagata Prefecture, northeastern Japan. „Transactions and Proceedings of the Paleontological Society of Japan, New Series”, s. 296–321, 1986. Cytat: ...the phalanges were even more reduced, and possibly even completely lost, in Steller’s sea cow.. 
  18. ↑ Eric Loker, Bruce Hofkin: Parasitology: A Conceptual Approach. New York, New York: Taylor and Francis Group, 2015, s. 293. ISBN 978-0-8153-4473-5. OCLC 929783662.
  19. ↑ J. T. Carlton, J. B. Geller, M. L. Reaka-Kudla, E. A. Norse. Historical Extinctions in the Sea. „Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics”. 30, s. 523, 1999. DOI: 10.1146/annurev.ecolsys.30.1.515. JSTOR: 221694. Cytat: Syrenocyamus rhytinae was recorded from the Steller’s Sea Cow...cyamid amphipods are known only from whales and dolphins, and have never (since Steller) been recorded in sirenians.. 
  20. ↑ a b c d James A. Estes, Alexander Burdin, Daniel F. Doak. Sea otters, kelp forests, and the extinction of Steller’s sea cow. „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”. 113 (4), s. 880–885, 2016. DOI: 10.1073/pnas.1502552112. 
  21. ↑ M. Springer i inni, Interordinal gene capture, the phylogenetic position of Steller’s sea cow based on molecular and morphological data, and the macroevolutionary history of Sirenia, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 10, 91, 2015, s. 178–193, DOI: 10.1016/j.ympev.2015.05.022, PMID: 26050523.
  22. ↑ a b Hitoshi Furusawa. A phylogeny of the North Pacific Sirenia (Dugongidae: Hydrodamalinae) based on a comparative study of endocranial casts. „Paleontological Research”. 8 (2), s. 91–98, 2004. DOI: 10.2517/prpsj.8.91. 
  23. ↑ D. P. Domning: Sirenian evolution in the North Pacific Ocean. T. 118. Berkeley, California: University of California Publications in Geological Sciences, 1978, s. 1–176. ISBN 978-0-520-09581-6.
  24. ↑ Hydrodamalinae. [w:] fossilwork [on-line]. [dostęp 2017-10-21]. (ang.).
  25. ↑ W. E. Rainey, J. M. Lowenstein, V. M. Sarich, D. M. Magor. Sirenian molecular systematics--including the extinct Steller’s sea cow (Hydrodamalis gigas). „Naturwissenschaften”. 71 (11), s. 586–588, 1984. DOI: 10.1007/BF01189187. PMID: 6521758. 
  26. ↑ Chapter 57: Dugongidae. W: Helene Marsh: Fauna of Australia. T. 1B. Canberra, Australia: CSIRO. ISBN 978-0-644-06056-1. OCLC 27492815.
  27. ↑ a b Daryl P. Domning. An Ecological Model for Late Tertiary Sirenian Evolution in the North Pacific Ocean. „Systematic Zoology”. 25 (4), s. 352–362, 1978. 
  28. ↑ G. W. Steller, O. W. Frost: Journal of a Voyage with Bering, 1741–1742. Stanford, California: Stanford University Press, 1988. ISBN 978-0-8047-2181-3. OCLC 877954975.
  29. ↑ a b Shipwreck and Survival. W: Orcutt William Frost: Bering: The Russian Discovery of America. New Haven, Connecticut: Yale University Press, 2003, s. 262–264. ISBN 978-0-300-10059-4. OCLC 851981991.
  30. ↑ a b c L. H. Stejneger: Georg Wilhelm Steller, the Pioneer of Alaskan Natural History. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1936, s. 1–623. ISBN 978-0-576-29124-8. OCLC 836920902.
  31. ↑ a b c E. Buechner. Nordischen Seekuh. „Memoirs of the Imperial Academy of St. Petersburg Science”. 38 (7), s. 1–24, 1891. (niem.). 
  32. ↑ a b c Lorelei D. Crerar, Andrew P. Crerar, Daryl P. Domning, E.C. M. Parsons. Rewriting the history of an extinction—was a population of Steller’s sea cows (Hydrodamalis gigas) at St Lawrence Island also driven to extinction?. „Biology Letters”. 10 (11), s. 20140878, 2014. DOI: 10.1098/rsbl.2014.0878. PMID: 25428930. PMCID: PMC4261872. 
  33. ↑ Olga A. Derbeneva i inni, Analysis of Mitochondrial DNA Diversity in the Aleuts of the Commander Islands and Its Implications for the Genetic History of Beringia, „American Journal of Human Genetics”, 2, 71, 2002, s. 415–421, DOI: 10.1086/341720, PMID: 12082644, PMCID: PMC379174, Cytat: In 1825–1826, the Russian-American company transferred Aleut families from Attu Island, the westernmost of the Aleutian chain, as well as from Atka/Andreyanov Islands, to the Commanders.
  34. ↑ a b c d Paul K. Anderson. Competition, Predation, and the Evolution and Extinction of Steller’s Sea Cow, Hydrodamalis gigas. „Marine Mammal Science”. 11 (3), s. 391–394, 1995. Society for Marine Mammalogy. DOI: 10.1111/j.1748-7692.1995.tb00294.x. 
  35. ↑ Stephen O. MacDonald, Joseph A. Cook: Recent Mammals of Alaska. Fairbanks, Alaska: University of Alaska Press, 2009, s. 57–58. ISBN 978-1-60223-047-7. OCLC 488523994.
  36. ↑ Aleut Hunters, Sea Otters, and Sea Cows, [w:] D.G. Corbett i inni, Human Impacts on Ancient Marine Ecosystems, University of California Press, 2008, s. 43–76, ISBN 978-0-520-93429-0, OCLC 929645577, JSTOR: 10.1525/j.ctt1pphh3.
  37. ↑ a b c Daryl P. Domning, James Thomason, Debra G. Corbett. Steller’s sea cow in the Aleutian Islands. „Marine Mammal Science”. 23 (4), s. 976–983, 2007. DOI: 10.1111/j.1748-7692.2007.00153.x. 
  38. ↑ A. B. Savinetsky, N. K. Kiseleva, B. F. Khassanov. Dynamics of sea mammaland bird populations of the Bering Sea region over the last several millennia. „Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology”. 209 (1–4), s. 335–352, 2004. DOI: 10.1016/j.palaeo.2004.02.009. 
  39. ↑ Stephen W. Haycox: Alaska: An American Colony. Seattle, Washington: University of Washington Press, 2002, s. 55,144. ISBN 978-0-295-98249-6. OCLC 49225731. Cytat: Each year, one or more vessels left Okhosk or Petropavlosk on Kamchatka for hunting trips to the [Aleutian] islands. Typically, the ships would sail to the Commander Islands, where they would spend some time slaughtering and preserving the mat of Steller’s rhytina (a sea cow)....
  40. ↑ Ryan T. Jones. A 'Havock Made among Them': Animals, Empire, and Extinction in the Russian North Pacific, 1741–1810. „Environmental History”. 16 (4), s. 585–609, September 2011. DOI: 10.1093/envhis/emr091. JSTOR: 23049853. 
  41. ↑ Richard Ellis: No Turning Back: The Life and Death of Animal Species. New York, New York: Harper Perennial, 2004, s. 134. ISBN 978-0-06-055804-8. OCLC 961898476.
  42. ↑ a b G. H. Eberhart: Mysterious Creatures: A Guide to Cryptozoology. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2002, s. 519. ISBN 978-1-57607-283-7.
  43. ↑ R. Silverberg: The Dodo, the Auk and the Oryx. London, United Kingdom: Puffin Books, 1973, s. 83. ISBN 978-0-14-030619-4. OCLC 473809649.
  44. ↑ A. A. Berzin, E. A. Tikhomirov, V. I. Troinin. Ischezla li Stellerova korova?. „Priroda”. 52 (8), s. 73–75, 2007. 
  45. ↑ C. Bertram, K. Bertram. Does the 'extinct' sea cow survive?. „New Scientist”. 24 (415), s. 313, 1964. 
  46. ↑ L. D. Crerar, E. W. Freeman, D. P. Domning, E.C. M. Parsons. Illegal Trade of Marine Mammal Bone Exposed: Simple Test Identifies Bones of 'Mermaid Ivory' or Steller’s Sea Cow (Hydrodamalis gigas). „Frontiers in Marine Science”. 3 (272), 2017. DOI: 10.3389/fmars.2016.00272. 
  47. ↑ Biała foka. W: Kipling Rudyard: Księga dżungli. Józef Birkenmajer (tłum.). Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957, s. 95-120.
  48. ↑ The White Seal. W: Rudyard Kipling: The Jungle Books. 1894. ISBN 978-0-585-00499-0. OCLC 883570362.
  49. ↑ Tales of a Sea Cow (2012). IMDb. [dostęp 2017-10-21].
  50. ↑ Etienne de France, 'Tales of a Sea Cow' – Exhibition at Parco Arte Vivente, Torino, Italy. [w:] alan-shapiro.com [on-line]. [dostęp 2017-10-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-25)].
  51. ↑ Annick Bureaud: Tales of a Sea Cow: A Fabulatory Science Story. [dostęp 2016-08-19].
  52. ↑ Andrei Bronnikov: Species Evanescens. Reflections, 2009. ISBN 978-90-79625-02-4. OCLC 676724013. (ros.).
  53. ↑ W. G. Sebald: Nach der Natur Sebald. Hanser Literaturverlage. [dostęp 2017-01-19]. (niem.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Syrena_morska&oldid=74970811”
  NODES
chat 6
Idea 4
idea 4
Intern 2
iOS 5
mac 4
multimedia 1
os 127