Syriusz
Syriusz (Alfa Canis Majoris, α CMa) – najjaśniejsza gwiazda nocnego nieba, w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa. Jest jedną z najbliższych gwiazd – odległa o 8,6 roku świetlnego – o jasności obserwowanej −1,47 magnitudo. Jest jednym z wierzchołków trójkąta zimowego.
| α Canis Majoris A | |||||||||||||||||||||
 Zdjęcie wykonane teleskopem naziemnym | |||||||||||||||||||||
| Dane obserwacyjne (J2000) | |||||||||||||||||||||
| Gwiazdozbiór | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rektascensja |
06h 45m 08,917s[1] | ||||||||||||||||||||
| Deklinacja |
−16° 42′ 58,02″[1] | ||||||||||||||||||||
| Paralaksa (π) | |||||||||||||||||||||
| Odległość | |||||||||||||||||||||
| Wielkość obserwowana | |||||||||||||||||||||
| Ruch własny (RA) | |||||||||||||||||||||
| Ruch własny (DEC) |
−1223,1 ± 1,2 mas/rok[1] | ||||||||||||||||||||
| Prędkość radialna |
−5,50 ± 0,40 km/s[1] | ||||||||||||||||||||
| Charakterystyka fizyczna | |||||||||||||||||||||
| Rodzaj gwiazdy | |||||||||||||||||||||
| Typ widmowy |
A1V[1] | ||||||||||||||||||||
| Masa | |||||||||||||||||||||
| Promień | |||||||||||||||||||||
| Metaliczność [Fe/H] |
0,36[4] | ||||||||||||||||||||
| Wielkość absolutna | |||||||||||||||||||||
| Jasność | |||||||||||||||||||||
| Okres obrotu | |||||||||||||||||||||
| Prędkość obrotu |
16 km/s[3] | ||||||||||||||||||||
| Wiek |
250 mln lat[3] | ||||||||||||||||||||
| Temperatura |
9880 K[3] | ||||||||||||||||||||
| Charakterystyka orbitalna | |||||||||||||||||||||
| Krąży wokół | |||||||||||||||||||||
| Półoś wielka |
8625 pc[4] | ||||||||||||||||||||
| Mimośród |
0,1848[4] | ||||||||||||||||||||
| Alternatywne oznaczenia | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
Nazwa
edytujNazwa pochodzi od stgr. Σείριος Seírios (‘gorący, prażący, skwarny, ognisty’). Po raz pierwszy pojawia się w pismach Hezjoda, choć była przez Greków często odnoszona też do innych jasnych gwiazd. W mitologii greckiej Syriusz był psem Oriona, w rezultacie gwiazda była nazywana także Κύων, Αστροκύων Kyon, Astrokyon – ‘pies’, ‘gwiezdny pies’. Rzymianie przejęli to skojarzenie, nazywając go łac. Canis, Canicula – ‘pies’, ‘piesek’[5]. Nazwę tę oficjalnie zatwierdziła Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 2016 roku[6].
Charakterystyka obserwacyjna
edytuj
Syriusza gołym okiem widać niemal z całej kuli ziemskiej, prócz miejsc na północ od 73,284° N, w Arktyce. W sprzyjających warunkach można go zaobserwować gołym okiem nawet w ciągu dnia[7].
Ruch własny
edytujSyriusz jest najjaśniejszą gwiazdą nocnego nieba dlatego, że znajduje się blisko. W ruchu dookoła Centrum Galaktyki zbliża się do Słońca i za 60 tysięcy lat minie je w minimalnej odległości 7,8 roku świetlnego. Będzie wówczas świecił z jasnością −1,64m. Od 90 tysięcy lat jest najjaśniejszą gwiazdą nocnego nieba, za 210 tysięcy lat jaśniejsza stanie się Wega[8].
Kolor
edytujNiektórzy starożytni astronomowie opisywali kolor Syriusza jako czerwony, choć jest gwiazdą białą. Wielu starożytnych astronomów[kto?] uważało kolor Syriusza za biały lub biało-błękitny, co zgadza się ze współczesnymi obserwacjami[9]. Wytłumaczeniem rzekomo czerwonego koloru może być wpływ atmosfery nisko nad horyzontem[10].
Historia badań
edytujW oparciu o obserwacje ruchu własnego Syriusza w latach 1833–1844, niemiecki astronom Friedrich Wilhelm Bessel w 1844 roku doszedł do wniosku, że Syriusz ma gwiazdę towarzyszącą. Niemal dwie dekady później, w roku 1862 amerykański astronom Alvan Graham Clark odkrył Syriusza B, testując nowy teleskop w obserwatorium Dearborn na Uniwersytecie Northwestern w Evanston. W 1915 roku astronomowie ustalili, że Syriusz B jest białym karłem, drugą odkrytą gwiazdą tego typu[11].
Sonda kosmiczna Voyager 2, wystrzelona 20 sierpnia 1977 roku z Ziemi z misją badania Układu Słonecznego, za około 296 tysięcy lat minie Syriusza w odległości około 4,3 lat świetlnych[12].
Charakterystyka systemu
edytuj
Syriusz, który gołym okiem wygląda jak pojedyncza gwiazda, jest w rzeczywistości gwiazdą podwójną. Składa się z jasnej, białej gwiazdy ciągu głównego o typie widmowym A1 V, określanej jako Syriusz A, oraz towarzyszącego jej białego karła o typie widmowym DA2, znanego jako Syriusz B.
Leżąc w odległości 8,6 ly (2,64 pc) od Słońca, Syriusz jest jedną z najbliższych gwiazd. Najbliższym sąsiadem Syriusza jest Procjon, odległy od niego o około 5,2 lat świetlnych (1,6 parseków).
Syriusz A
edytujSyriusz A jest gwiazdą ciągu głównego o masie 2,12 razy większej od Słońce i promieniu większym o 75% od promienia Słońca. Fotosfera Syriusza jest gorętsza od słonecznej, 9880 K. Jest on około 26 razy jaśniejszy niż Słońce. Wiek Syriusza A szacuje się na 225 do 250 milionów lat.
Syriusz B
edytuj| α CMa B | |||
 Zdjęcie Syriusza A oraz Syriusza B (u dołu, z lewej) wykonane przez Kosmiczny Teleskop Hubble’a | |||
| Dane obserwacyjne (J2000) | |||
| Gwiazdozbiór | |||
|---|---|---|---|
| Rektascensja |
06h 45m 09s | ||
| Deklinacja |
−16° 43′ 06″ | ||
| Paralaksa (π) | |||
| Odległość |
8,6 ly | ||
| Wielkość obserwowana | |||
| Ruch własny (RA) | |||
| Ruch własny (DEC) |
−1207 ± 25 mas/rok[13] | ||
| Charakterystyka fizyczna | |||
| Rodzaj gwiazdy | |||
| Typ widmowy |
DA1,9[13] | ||
| Masa | |||
| Promień | |||
| Gęstość |
1,7×109 kg/m³[3] | ||
| Wielkość absolutna |
11,35m | ||
| Temperatura |
24 800 K[3] | ||
| Charakterystyka orbitalna | |||
| Krąży wokół |
środka masy układu podwójnego | ||
| Półoś wielka | |||
| Okres orbitalny | |||
| Alternatywne oznaczenia | |||
| |||
Syriusz B jest białym karłem o średnicy nieco mniejszej od średnicy Ziemi, który porusza się wokół Syriusza A po eliptycznej orbicie o okresie 50,1 roku. Odległość między Syriuszem A i Syriuszem B wynosi od 8,1 jednostek astronomicznych w perycentrum, do 31,5 w apocentrum. Przejście przez perycentrum miało miejsce w 1994 i nastąpi w 2044 roku. Choć Syriusz B jest prawie 10 tysięcy razy słabszy niż Syriusz A, jest znacznie gorętszy. Ma temperaturę 24 800 K. Przeciętna gęstość materii jest tak wysoka, że 1 cm³ ma masę 1,7 tony[3].
Hipotetyczny trzeci składnik
edytujObserwacje układu prowadzone od 1894 roku sugerowały istnienie zaburzeń orbit gwiazd układu Syriusza, co niektórzy astronomowie tłumaczyli istnieniem trzeciej, niezaobserwowanej bezpośrednio gwiazdy układu. Badania z 1995 roku wskazywały na istnienie perturbacji o sześcioletnim okresie[15]. Obserwacje przy pomocy teleskopu Hubble’a pozwoliły wykluczyć istnienie obiektu o masie rzędu 50 mas Jowisza na postulowanej orbicie. Niewykluczone jest istnienie niezaobserwowanych dotąd planet lub brązowych karłów w układzie, ale obszar stabilnych orbit jest ograniczony[16][17].
Syriuszowi towarzyszy na niebie kilka gwiazd, będących optycznymi kompanami odległymi o 31,6–188,3 sekundy kątowej, o obserwowanej wielkości 12,6–14,5m[18]. Nie dowiedziono jednak ich grawitacyjnego powiązania z układem.
Ewolucja systemu
edytujAby stać się białym karłem szybciej niż jego towarzysz, Syriusz B w przeszłości musiał być gwiazdą o większej masie i jasności. Zgodnie z teorią ewolucji gwiazd, Syriusz B rozpoczął życie na ciągu głównym jako błękitna gwiazda typu B3–B5, która mogła mieć masę 5–7 M☉ i utraciła około 80% materii przez intensywny wiatr gwiazdowy. Obecna niższa masa jest dowodem znacznej utraty masy w toku ewolucji gwiazd[3].
Około 100-125 milionów lat temu Syriusz B był czerwonym olbrzymem o masie pięciokrotnie większej niż Słońce i był jaśniejszy od Regulusa. Gdy zasoby wodoru Syriusza B wyczerpały się, odrzucił on zewnętrzne warstwy, przekształcając się w białego karła i tracąc część materii na rzecz Syriusza A. Teorię tę potwierdza ponadprzeciętna zawartość pierwiastków chemicznych cięższych niż wodór w składzie Syriusza A, jak również obecność wokół gwiazd znacznych ilości pyłu, będącego prawdopodobnie pozostałością po wybuchu nowej[19].
Za około 1 miliard lat, gdy Syriusz A wyczerpie zasoby wodoru, stanie się prawdopodobnie również najpierw czerwonym olbrzymem, a następnie po odrzuceniu zewnętrznych warstw, białym karłem, podobnie jak jego towarzysz. Ponieważ białe karły pozbawione są źródeł energii, ostatecznie w odległej przyszłości obie gwiazdy staną się czarnymi karłami.
Znaczenie kulturowe
edytujStarożytność
edytujWiele kultur nadaje Syriuszowi szczególne znaczenie. W starożytnym Egipcie Syriusz (transkrypcja spdt, gr. Sotis) był czczony jako bóstwo. Egipcjanie opierali swój kalendarz astronomiczny na heliakalnym wschodzie Syriusza, gdy zbiegał się z wylewem Nilu (początek roku kalendarzowego), co zdarza się raz na 1460 lat. Na tej podstawie egiptolodzy w XX wieku opracowali datowanie sotisowe, które pozwoliło na odtworzenie przybliżonej chronologii starożytnego Egiptu. Niektóre egipskie świątynie były orientowane tak, aby gwiazda była widoczna z ołtarza. Symbolizowała Izydę, boginię magii i rodziny, żonę władcy zaświatów, Ozyrysa.
Jako że heliakalny wschód Syriusza 400 lat p.n.e. odpowiadał wejściu Słońca w gwiazdozbiór Lwa, starożytni Egipcjanie powiązali go z najgorętszą porą roku. W późniejszych czasach Rzymianie przejęli to skojarzenie, stąd środek lata stał się dla nich „psimi dniami” – łac. dies caniculariae. Stąd pochodzi określenie kanikuła[5].
Wierzenia Dogonów
edytujW latach trzydziestych XX wieku francuscy etnolodzy Marcel Griaule i Germaine Dieterlen opisali wierzenia żyjącego w zachodniej Afryce (Mali) plemienia Dogonów dotyczące Syriusza, które miały odpowiadać wiedzy uzyskanej dzięki użyciu współczesnych teleskopów, w tym istnienia niewidocznego gołym okiem Syriusza B (którego Dogonowie mieli nazywać „Digitaria”)[20]. Zdaniem sceptyków informacje te, podchwycone później przez zwolenników tez paleoastronautycznych[21], są jednak obecnie niesprawdzalne[22][23][24] i wynikły z wymieszania wyobrażeń mitologicznych nieżyjącego już szamana Ogotemmeli z wiedzą astronomiczną, jaką dysponowali francuscy etnolodzy[25].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g alf CMa A w bazie SIMBAD (ang.)
- ↑ a b Syriusz w bazie SIMBAD (ang.)
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Jim Kaler: SIRIUS (Alpha Canis Majoris). STARS, 2009-09-26. [dostęp 2017-06-21]. (ang.).
- ↑ a b c d e Anderson E., Francis C.: HIP 32349. [w:] Extended Hipparcos Compilation (XHIP) [on-line]. VizieR, 2012. [dostęp 2017-06-21]. (ang.).
- ↑ a b Richard Hinckley Allen: Star Names Their Lore and Meaning. Nowy Jork: Dover Publications, 1963, s. 117–129. ISBN 0-486-21079-0. (ang.).
- ↑ Naming Stars [online], Międzynarodowa Unia Astronomiczna, 1 lutego 2017 [dostęp 2017-05-20].
- ↑ C. Henshaw. On the Visibility of Sirius in Daylight. „Journal of the British Astronomical Association”. 94 (5), s. 221–222, 1984. Bibcode: 1984JBAA...94..221H. (ang.).
- ↑ Jocelyn Tomkin. Once and Future Celestial Kings. „Sky and Telescope”. 95 (4), s. 59–63, 1998. Bibcode: 1998S&T....95d..59T.
- ↑ Gent van, R.H.. Red Sirius. „Nature”. 312, s. 302, 1984. (ang.).
- ↑ Ceragioli, R.C.. Solving the puzzle of „red” Sirius. „J. History of Astronomy”. 27, s. 93–128, 1996. DOI: 10.1177/002182869602700201. Bibcode: 1996JHA....27...93C. (ang.).
- ↑ Holberg, J.B.. How Degenerate Stars Came to be Known as White Dwarfs. „Bulletin of the American Astronomical Society”. 37 (2), s. 1503, 2005. Bibcode: 2005AAS...20720501H. (ang.).
- ↑ Voyager Interstellar Mission [online], NASA (ang.).
- ↑ a b c d e alf CMa B w bazie SIMBAD (ang.)
- ↑ J.B. Holberg i inni, Sirius B: A New, More Accurate View, „The Astrophysical Journal”, 2, 497, 1998, s. 935–942, DOI: 10.1086/305489 (ang.).
- ↑ D. Benest, J.L. Duvent, Is Sirius a triple star?, „Astronomy and Astrophysics”, 299, 1995, s. 621–628, Bibcode: 1995A&A...299..621B (ang.).
- ↑ Howard E. Bond, Gail H. Schaefer, Ronald L. Gilliland, Jay B. Holberg, Brian D. Mason, Irving W. Lindenblad, Miranda Seitz-McLeese, W. David Arnett, Pierre Demarque, Federico Spada, Patrick A. Young, Martin A. Barstow, Matthew R. Burleigh, Donald Gudehus. The Sirius System and Its Astrophysical Puzzles: Hubble Space Telescope and Ground-based Astrometry. „The Astrophysical Journal”. 840 (2), s. 70, 2017. DOI: 10.3847/1538-4357/aa6af8. arXiv:1703.10625. Bibcode: 2017ApJ...840...70B. (ang.).
- ↑ Andrew LePage, New Hubble Observations of the Sirius System [online], Drew ex Machina, 6 kwietnia 2017 [dostęp 2023-01-12].
- ↑ Mason et al.: WDS J17499-3703A. [w:] The Washington Double Star Catalog [on-line]. VizieR, 2014.
- ↑ Backman, D.E., Gillett, F.C., Low, F.J.. IRAS observations of nearby main sequence stars and modeling of excess infrared emission. „Advances in Space Research”. 6 (7), s. 43–46, 1986. ISSN 0273-1177. Bibcode: 1986AdSpR...6...43B. (ang.).
- ↑ Diop 1991 ↓, s. 314.
- ↑ Andrzej Szyjewski: Kultury Sudanu Zachodniego. opoka.org.pl. [dostęp 2013-08-29]. (pol.).
- ↑ Bernard R. Ortiz de Montellano: The Dogon Revisited. ramtops.co.uk. [dostęp 2013-08-29]. (ang.).
- ↑ Mariusz Agnosiewicz, Krzysztof Dziubała: Religie afrykańskie. racjonalista.pl. [dostęp 2013-08-29].
- ↑ Philip Coppens: Dogon shame. philipcoppens.com. [dostęp 2013-08-29]. (ang.).
- ↑ Ian Ridpath: Investigating the Sirius „Mystery”. [w:] Skeptical Inquirer 3(1) [on-line]. 1978. [dostęp 2014-07-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-05-11)]. (ang.).
Bibliografia
edytuj- Cheikh Anta Diop: Civilization or Barbarism: An Authentic Anthropology. Brooklyn, N.Y.: Lawrence Hill Books, 1991. ISBN 1-55652-048-4.
- J. Liebert i inni, The Age and Progenitor Mass of Sirius B, „The Astrophysical Journal”, 1, 630, 2005, L69-L72, DOI: 10.1086/462419, arXiv:astro-ph/0507523 (ang.).
- H.W.F. Saggs: Civilization before Greece and Rome. New Haven / London: Yale University Press, 1989. ISBN 0-300-04440-2.