Szczawne (wieś)
Szczawne – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, w gminie Komańcza[4][5]. Leży nad rzeką Osławą. Wieś lokowana w I poł. XV wieku, na prawie wołoskim, na wschodnim skraju pasma Bukowicy.
| wieś | |
 Cerkiew prawosławna Zaśnięcia Bogurodzicy | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2020) |
395[2] |
| Strefa numeracyjna |
13 |
| Kod pocztowy |
38-542[3] |
| Tablice rejestracyjne |
RSA |
| SIMC |
0354471[4] |
Położenie na mapie gminy Komańcza  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu sanockiego  | |
 49°24′10″N 22°08′49″E/49,402778 22,146944[1]
| |
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0354488 | Koło Hryszka | część wsi |
| 0354494 | Wygnanka | część wsi |
Wieś znajduje się na skrzyżowaniu dróg 889 z Sieniawy, przez Bukowsko z drogą 892 prowadzącą do przejścia granicznego przez Radoszyce na Słowację. Przez wieś przechodzi także linia kolejowa nr 107 z Nowego Zagórza do Łupkowa z przystankiem Szczawne Kulaszne.
Historia
edytujZa czasów starożytnych przebiegał tędy szlak handlowy, o czym świadczą znalezione w Szczawnem monety z epoki cesarzy Trajana i Hadriana (100-138 n.e.).
Wieś lokowana na prawie wołoskim w 1437. Szczawne było siedzibą wołoskiego krajnika, czyli zwierzchnika wszystkich osad wołoskich znajdujących się na terenie starostwa sanockiego, tworzyły one tzw. krainę. Wieś królewska położona na przełomie XVI i XVII wieku w ziemi sanockiej województwa ruskiego[6], w drugiej połowie XVII wieku należała do starostwa krośnieńskiego[7]. Miejscowość znacznie zniszczona w czasie napaści wojsk Rakoczego w 1657.
Do rozbiorów Polski, czyli do 1772 województwo ruskie, ziemia sanocka. Od 1772 należał do cyrkułu leskiego, a następnie sanockiego w Galicji nazwie narzuconej przez zaborców. Do I wojny w 1914 starostwo powiatowe w Sanoku, powiat sądowy w m. Bukowsko.
W 1898 wieś liczyła 772 mieszkańców oraz 120 domów, pow. wsi wynosiła 9,78 km². We wsi funkcjonowała również szkoła, telefon, telegraf oraz linia kolejowa.
Siedziba parafii greckokatolickiej dekanatu sanockiego do ok. 1870, do której należały wsie: Kulaszne, Mokre, Wysoczany, Wysoczany i Kożuszne. Od listopada 1918 do stycznia 1919 Republika Komańczańska. Stacja kolejowa w Szczawnem była jednym z ważniejszych miejsc podczas walk polsko-ukraińskich w listopadzie 1918. Od października 1939 do 1945 siedziba zarządu Gminy Szczawne w powiecie sanockim województwa lwowskiego.
W latach 1944–1946 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali tutaj 15 Polaków, w tym naczelnika stacji kolejowej i kilku kolejarzy, oraz 14 Ukraińców "za zdradę sprawy ukraińskiej". Spalili też 136 gospodarstw[8].
Po 1944 miejscowa ludność rusińsko-ukraińska została przesiedlona na Ukrainę oraz tzw. Ziemie Odzyskane. Parafia łacińska w Bukowsku do roku 1947, obecnie w Komańczy.
Do 1954 istniała gmina Szczawne. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.
Ze Szczawnego pochodzili:
- Michał Groblewski, uczestnik powstania styczniowego z 1863, właściciel majątku Szczawne na przełomie XIX/XX wieku[9][10][11], w 1905 posiadał we wsi obszar 572,5 ha[12], w 1911 posiadał 279 ha[13], w dworze Groblewski organizował również pomoc materialną dla powstania.
- Józef Władyka (1901-1940), urzędnik, uczestnik wojny polsko-ukraińskiej 1919 i wojny polsko-bolszewickiej 1920, porucznik rezerwy piechoty Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej.
Związki i organizacje wyznaniowe
edytuj
- Cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej – świątynia miejscowej parafii[14].
Turystyka
edytujWieś leży na szlaku architektury drewnianej województwa podkarpackiego.
Mieszkańcy
edytujNazwiska mieszkańców XIX wiek: Adamek, Aleksa, Anuszkiewicz, Babiak, Baran, Brandt, Ceban, Chałupa, Chomczak, Chwostiak, Czaban, Czerniański, Dewczur, Dziama, Dzydzyk, Grumet, Guza, Hałuszczak, Harbist, Harchaj, Harwiek, Horun, Hrecko, Hryszko, Januk, Jaszyn, Jasin, Kicak, Kirek, Koral, Kołyk, Kowal, Krawczyszyn, Krupa, Maksimek, Melnik, Michalisko, Michalski, Midjak, Motko, Nestor, Oleksa, Onciszkanycz, Onyszkanycz, Onuszkowicz, Paliński, Papza, Paraszczak, Pengryn, Pepiak, Perun, Pituch, Siedlarski, Sawka, Solan, Słapaj, Stec, Tymczyszyn, Uhryn, Wach, Weis, Wernejowski.
Zabytki
edytuj- Dawna cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem Zaśnięcia Matki Boskiej (ob. cerkiew prawosławna) wzniesiona w latach 1888-1889. Równocześnie z cerkwią wzniesiona została drewniana dzwonnica. W 1925 we wnętrzu świątyni wykonano polichromię. Do 1947 posiadała kościół filialny w Kulasznem. W 1968 dokonano naprawy dachu cerkwi, a w 1973 remontowano dzwonnicę.
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 134577
- ↑ Raport o stanie gminy za rok 2020. Stan ludności 31.12.2020 str.3 [dostęp 2022-01-17]
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1227 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej wydany z zasiłkiem Akademii Umiejętności w Krakowie, [T. 1] , Epoka przełomu z wieku XVI-ego na XVII-sty. Dział II-gi. "Ziemie Ruskie" Rzeczypospolitej, Dział opracowany przez Aleksandra Jabłonowskiego [...], k. 4.
- ↑ Lustracja województwa ruskiego 1661-1665. Cz. 1, Ziemia Przemyska i Sanocka, wydali Kazimierz Arłamowski i Wanda Kaput, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 278.
- ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 961, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
- ↑ Karol Wild: Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: 1855, s. 216.
- ↑ Tadeusz Pilat: Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z Wielkiem Ks. Krakowskiem. Lwów: 1890, s. 206.
- ↑ Obwieszczenie. „Gazeta Lwowska”, s. 10, Nr 264 z 19 listopada 1893.
- ↑ Alojzy Zielecki, Życie gospodarcze, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995. s. 406.
- ↑ Skorowidz powiatu sanockiego wydany na podstawie dat zebranych w roku 1911. Sanok: 1911, s. 20.
- ↑ Kalendarz Prawosławny 2017, Wydanie Warszawskiej Metropolii Prawosławnej, ISSN 1425-2171, s.193
Bibliografia
edytuj- metryki greckokatolickie z lat 1784-1836
- metryki józefińskie z roku 1785.
Linki zewnętrzne
edytuj- Szczawne, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 821.