Wikipedia

Szczawnica

miasto w województwie małopolskim
Zobacz też: inne znaczenia.

Szczawnica – miasto uzdrowiskowe[6][a] w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Szczawnica. Położone jest nad potokiem Grajcarkiem, na pograniczu Pienin i Beskidu Sądeckiego. Obszar Szczawnicy zajmuje 32,9 km², 1 stycznia 2024 r. zamieszkiwało ją 5208 osób[3].

Szczawnica
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Zabytkowa zabudowa na Placu Dietla
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

nowotarski

Gmina

Szczawnica

Prawa miejskie

22 lipca 1962[1]

Burmistrz

Bogdan Szewczyk (2024)[2]

Powierzchnia

32,9[3] km²

Wysokość

430–500 m n.p.m.

Populacja (01.01.2024)
• liczba ludności
• gęstość


5208[3]
158,3 os./km²

Strefa numeracyjna

+48 18

Kod pocztowy

34-460[4]

Tablice rejestracyjne

KNT

Położenie na mapie gminy Szczawnica
Mapa konturowa gminy Szczawnica, po lewej znajduje się punkt z opisem „Szczawnica”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Szczawnica”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Szczawnica”
Położenie na mapie powiatu nowotarskiego
Mapa konturowa powiatu nowotarskiego, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Szczawnica”
Ziemia49°25′22″N 20°28′58″E/49,422778 20,482778
TERC (TERYT)

1211024[5]

SIMC

0963454[5]

Urząd miejski
ul. Józefa Szalaya 103
34-460 Szczawnica
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Pierwsze wzmianki o Szczawnicy pochodzą z 1413 r. Za twórcę uzdrowiska uznawany jest Józef Szalay, który przejął miejscowość w 1839 r., wzniósł pierwsze pensjonaty i restauracje oraz urządził Park Górny. W 1876 r. przeszło ono w ręce Akademii Umiejętności, która sprzedała je w 1909 r. hrabiemu Adamowi Stadnickiemu. Nowy właściciel wyremontował domy zdrojowe oraz wybudował sanatoria: „Inhalatorium” oraz „Modrzewie”.

Po II wojnie światowej w 1948 r. uzdrowisko upaństwowiono, a w drugiej połowie XX w. Szczawnica przeżyła okres dynamicznego rozwoju. 22 lipca 1962 r. miejscowości nadano prawa miejskie.

Geografia

edytuj

Położenie

edytuj

Szczawnica położona jest w południowej części województwa małopolskiego, we wschodniej części powiatu nowotarskiego, w gminie Szczawnica[8][9].

Miejscowość leży na pograniczu Pienin i Beskidu Sądeckiego, w dolinie Grajcarka[8]. W jej najbliższym sąsiedztwie znajdują się miejscowości: Krościenko nad Dunajcem, Obidza, Gaboń, Szlachtowa[10] oraz słowacka Leśnica[11]. Główne zabudowania znajdują się na wysokości 430–500 m n.p.m.[9]

Miasto tradycyjnie dzieli się na dwie „dzielnice”, historycznie dwie oddzielne wsi[12]: Szczawnicę Dolną (Niżną), której główna zabudowa koncentruje się na wysokości 435–480 m n.p.m. oraz Szczawnicę Wyżną, z główną zabudową na wysokości od 460 do 520 m n.p.m. Pomiędzy nimi znajduje się Centrum, zaś w kierunku północnym, w dolinkę Szczawnego Potoku, do ok. 510 m n.p.m. wspinają się zabudowania dzielnicy zdrojowej. Dwa większe ciągi dawnego osadnictwa rozwinęły się także w dolinkach potoków: Skotnickiego i Sopotnicy, a rozproszone przysiółki sięgnęły wysoko na stoki, a nawet na sam grzbiet (przysiółek Przysłop, 830 m n.p.m.) pasma Radziejowej[13].

Geologia

edytuj

Miejscowość leży na granicy dwóch jednostek geologicznych: zbudowanego z piaskowców i łupków fliszu karpackiego oraz zbudowanego głównie z wapieni Pienińskiego Pasa Skałkowego[14]. Znajdziemy tu kilka jednostek tektonicznych. Strefę fliszową (na północy) reprezentuje płaszczowina magurska. Spośród formacji Pasa Skałkowego utwory płaszczowiny pienińskiej są tu cofnięte mocno na południe, w kierunku grzbietu Małych Pienin, natomiast szeroko rozprzestrzeniona jest tzw. jednostka Grajcarka, której towarzyszą lokalnie utwory formacji jarmuckiej. Zarówno jednostka tektoniczna Grajcarka, jak i pochodzące z miocenu utwory fliszowe płaszczowiny magurskiej, zostały poznaczone niewielkimi intruzjami magmy andezytowej kilku generacji, w postaci dajek i silli[15]. Wychodnie owych andezytów pienińskich spotkamy m.in. w masywach Jarmuty i Bryjarki[16]. W strefach intruzji andezytowych pojawiają się szczawnickie wody mineralne, klasyfikowane jako szczawy alkaliczno-słone[17].

Dużą część obszaru Szczawnicy pokrywają piaski i mułki kemów, żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, gliny zwałowe, ich zwietrzeliny, a także piaski i żwiry lodowcowe oraz iły, mułki i piaski zastoiskowe. Występujące w okolicy surowce budowlane (żwiry, piaskowce jarmuckie i magurskie oraz andezyty) nie są wydobywane na większą skalę[14].

Rzeźba terenu

edytuj

Szczawnica położona jest na pograniczu dwóch mezoregionów, oddzielonych od siebie doliną Grajcarka: Pienin (Małych Pienin) oraz Beskidu Sądeckiego. W okolicy dominują góry średnie i niskie (w całej gminie stanowią one ok. 75% powierzchni) i pogórza średnie (stanowiące ok. 25% powierzchni gminy)[9].

Beskid Sądecki cechuje rzeźba gór średnich zbudowanych z fliszu. Większość obszaru znajduje się na wysokości powyżej 700 m n.p.m., z najwyższym szczytem Radziejową, znajdującą się na wysokości 1262 m n.p.m. Góry te charakteryzują deniwelacje rzędu 600 m, długie boczne grzbiety i długie doliny dopływów Grajcarka. Na terenie Małych Pienin widoczne są elementy rzeźby krasowej, zaznaczają się dwa poziomy: poziom zaokrąglonych wąskich grzbietów o wysokości 900 – 1000 m n.p.m. oraz poziom górski, tworzący spłaszczenia o wysokości ok. 700 m[18].

Gleby

edytuj

Na terenie Szczawnicy dominują gleby górskie, występują także gleby bielicowe kwaśne, powstałe na stokach i zboczach. W dolinach potoków i rzek wytworzyły się gleby brunatne. Grunty orne należą głównie do V i VI klasy bonitacyjnej, rzadziej – III i IV[19].

Wody

edytuj

Szczawnica w całości znajduje się w dorzeczu Dunajca[20], który przepływa przez zachodnią część miasta[10]. 95% powierzchni miejscowości odwadnia Grajcarek[20], potok o długości 15,3 km[21], prawy dopływ Dunajca, który w Szczawnicy kończy swój bieg[10]. Do jego dopływów należą potoki: Stary, Sielski, Sopotnicki, Szczawny, Bryjarka, Skotnicki, Kamionka, Czerszla, Krupianka, Klimontowski i Głęboki[21].

W Szczawnicy znajduje się punkt pomiarowo-kontrolny monitoringu jakości wód powierzchniowych reprezentatywny dla Grajcarka. W 2021 stan ekologiczny wód w tym punkcie sklasyfikowano jako umiarkowany, o czym zadecydował umiarkowany stan ichtiofauny, podczas gdy fitobentos i zoobentos były w stanie bardzo dobrym, a makrofity w dobrym. Większość fizykochemicznych elementów jakości wód spełniało wówczas normy stanu bardzo dobrego, natomiast przewodność elektrolityczna, stężenia chlorków, wapnia i magnezu stanu dobrego, a twardość wody przekraczała te normy. W tym samym roku sklasyfikowano stan chemiczny wód jako poniżej dobrego, co wynikło z przekroczenia niektórych substancji kumulujących się w ciele ryb (polibromowane difenyloetery, rtęć, heptachlor) oraz benzo(a)pirenu w wodzie[22].

Na terenie miasta znajdują się źródła mineralne, szczawy alkaliczno-słone bogate w związki sodu, chlorki, bromki, bor i jod[23]. Noszą one nazwy: Jan, Józef, Józefina, Pitoniakówka, Wanda, Stefan, Szymon oraz Helena[23]. Obecność wód mineralnych związana jest z położeniem miasta w tzw. prowincji szczaw karpackich, południowo-zachodniej części rozległej strefy występowania wód mineralnych[20].

W miejscowości nie znajdują się żadne większe akweny[24].

Klimat

edytuj

Szczawnica według regionalizacji klimatycznej Eugeniusza Romera znajduje się w rejonie zaciszy śródgórskich[25], natomiast zgodnie z regionalizacją klimatyczno-rolniczą Wincentego Okołowicza i Danuty Martyn leży w karpackiej dzielnicy rolniczo-klimatycznej. Najniższe notowane w tym regionie średnie temperatury są w styczniu (–8,1 °C), a najwyższe w lipcu (7,2 °C). Cechuje go piętrowość klimatyczna i występowanie wiatrów lokalnych (feny, wiatry górskie i dolinne). Średnie roczne opady wynoszą do 1750 mm[26].

Wiatry w Szczawnicy należą najczęściej do słabych lub bardzo słabych, wieją ze średnią prędkością 1,7 m/s. Przeważają wiatry zachodnie i północno-zachodnie, znaczną ich część stanowią też wiatry południowo-wschodnie. Około 31% dni w roku stanowią cisze, czyli dni bezwietrzne[25].

Przyroda i ochrona środowiska

edytuj

W regionie Szczawnicy spotkać można m.in. jaworzyny, lasy klonowo-lipowe, zarośla wrześni, zarośla wierzbowe, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, buczynę karpacką, lasy jaworowe, laski sosnowe oraz ciepłolubne rośliny łąkowe[27]. Lasy na terenie miasta tworzone są głównie przez świerki, kosztem jodeł i buków oraz modrzewi. W okolicy występują chronione i rzadkie gatunki, m.in. tymotka alpejska, storczyki, kostrzewa owcza, pięciornik złoty czy kuklik górski[28].

Tereny miasta zostały po części objęte przez granice Pienińskiego Parku Narodowego, Popradzkiego Parku Krajobrazowego, Południowomałopolskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz obszarów Natura 2000: Środkowy Dunajec z dopływami, Podkowce w Szczawnicy, Małe Pieniny i Pieniny[29].

Toponimia

edytuj

Nazwa miejscowości pochodzi od źródeł wód mineralnych, nazywanych przez górali „szczawami”[30][31].

Historia

edytuj

W pierwszych stuleciach istnienia Polski Pieniny wchodziły w skład dóbr królewskich, w 1257 r. Bolesław Wstydliwy przekazał je swojej żonie, Kindze, która zrzekła się ich na rzecz klasztoru klarysek w Starym Sączu. Zarządzał on tymi dobrami na przełomie XIII i XIV w., a ok. 1350 r. region ponownie stał się bezpośrednią własnością monarchy, Kazimierza Wielkiego[32].

 
„Dom nad Zdrojami” w 1869 r.

Pierwsze zachowane dokumenty wspominające Szczawnicę pochodzą z 1413 r., choć wieś istniała prawdopodobnie już dwa wieki wcześniej. W XVI w. miejscowość była siedzibą sołectwa, funkcjonowało tu wybrannictwo[33]. Znajdowała się w starostwie czorsztyńskim[34]

 
Park Górny przed 1858 r.

W XVIII w okolicy toczyły się częste walki; w czasie III wojny północnej starły się tu wojska rosyjskie oraz siły starosty Lubomirskiego, na przełomie 1735 i 1736 r. przebywali tu kozacy, przeciwni Stanisławowi Leszczyńskiemu, w latach 1768–1770 w tym rejonie walczyli konfederaci barscy[32], a w 1770 r., pod pozorem budowy pogranicznego kordonu sanitarnego, Austria zagarnęła część południowych ziem Rzeczypospolitej, tj. starostwa nowotarskie, czorsztyńskie i sądeckie – w tym również Szczawnicę. Dwa lata później, przy I rozbiorze Polski, tereny te włączono do węgierskiej części domeny Habsburgów[13]. Pod panowaniem austriackim Szczawnica miała status gminy katastralnej podzielonej na dwie gminy miejscowe: Szczawnicę Wyżną (Wyżnią) i Szczawnicę Niżną (Niżnią) oraz obszar dworski w Szczawnicy Wyżnej. Należała do powiatu sądowego i okręgu podatkowego z siedzibą w Krościenku, a z nim do powiatu (starostwa) nowotarskiego[35]. W 1811 r., po śmierci żony ostatniego starosty i likwidacji starostwa, dobra szczawnickie zostały przejęte przez austriackie władze skarbowe, a następnie w 1828 r. sprzedane za pośrednictwem Jana Podhajeckiego Józefinie Szalay[34]. Wraz z mężem, Stefanem Szalayem, nazwali oni pierwsze odkryte w Szczawnicy źródła oraz zaczęli butelkować i sprzedawać pochodzącą z nich wodę[34].

 
Szczawnica w 1924 r.

Spadkobiercą Stefana był jego syn, Józef Szalay, który po jego śmierci przejął Szczawnicę w 1839 r. Uważany jest on twórcę uzdrowiska – rozszerzył i urządził Park Górny oraz wzniósł pierwsze budynki uzdrowiska: pensjonaty, restauracje i kaplicę zdrojową[36]. Dzięki jego staraniom w Szczawnicy zaczęli gościć arystokraci, m.in. Lubomirscy, Radziwiłłowie, Sapiehowie czy Tarnowscy, przebywali tu także np. Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Wincenty Pol, Jan Matejko czy Bolesław Prus[37]. W 1870 r. przybył do Szczawnicy dla podratowania zdrowia nadwątlonego m.in. na syberyjskiej katordze Agaton Giller, pisarz i działacz niepodległościowy w Królestwie Polskim[38]. W parku utrzymywano obce gatunki drzew, wśród nich żywotnik zachodni, tulipanowiec amerykański, perukowiec podolski i in.[12] Od 1840 r. latem stale przebywał w Szczawnicy lekarz – dr Onufry Trembecki, w latach 1848–1883 główny lekarz zdrojowy[36]. Już wtedy atrakcją były spływy Dunajcem, zwykle z kapelą, strzelbami i pochodniami[39].

Po śmierci Józefa w 1876 r., zgodnie z jego testamentem, uzdrowisko przeszło w ręce Akademii Umiejętności. Na przełomie XIX i XX w. w miejscowości znajdowała się siedziba parafii rzymskokatolickiej, siedmioklasowa szkoła powszechna, straż pożarna, kasa oszczędnościowo-pożyczkowa, urząd pocztowy z telegrafem, stale rezydował żandarm. W tym czasie wszyscy mieszkańcy deklarowali język polski jako ojczysty[35]. W 1909 r. Akademia Umiejętności sprzedała uzdrowisko hrabiemu Adamowi Stadnickiemu[40]. Nowy właściciel wyremontował domy zdrojowe, rozszerzył Park Górny, wybudował sanatoria „Inhalatorium” oraz „Modrzewie”. Miejscowość skanalizowano oraz rozpoczęto elektryfikację, którą przerwał wybuch wojny.

W czasie trwania II wojny światowej miejscowość znalazła się pod okupacją niemiecką, powstały placówki gestapo i straży granicznej, rozpoczęła działalność szkoła żandarmerii, a przerwało uzdrowisko[41]. W Szczawnicy 92% ludności przyjęło tzw. góralskie kennkarty, które miały być potwierdzeniem przynależności do odrębnego od Polaków narodu góralskiego – Goralenvolku. Tak wysoki odsetek (największy na terenach objętych akcją) związany był ze szczególnym nasileniem terroru na terenie Szczawnicy[42].

Po zakończeniu wojny uzdrowisko zostało upaństwowione 18 marca 1948 r. Miejscowość rozwijała się początkowo powoli. Pod koniec lat 60. FWP dysponował w niej 6 ośrodkami wypoczynkowymi („Jakubówka” „Palma”, „Panorama”, „Sobieski”, „Sylwia”, „Szalay”), w oparciu o które prowadził wczasy 14-dniowe oraz 21- lub 24-dniowe turnusy sanatoryjne. W 14 budynkach posiadały one łącznie ok. 450 miejsc noclegowych. Goście mieli w nich do dyspozycji świetlice z telewizorami i biblioteki, a w Szczawnicy 4 restauracje, 4 kawiarnie, bar, lokal taneczny, kino i salę teatralną w sanatorium im. W. Pstrowskiego[43]. W tych samych jednak latach 60. XX w. rozpoczął się okres dynamicznego rozwoju Szczawnicy, który zakończył się w latach 80. W czasie jego trwania powstały liczne nowe sanatoria i domy wczasowe, m.in. „Hutnik”, „Nawigator” czy „Budowlani”. W 1971 r. w willi „Pałac” otwarto ekspozycję historyczno-etnograficzną Muzeum Pienińskiego, która znajdowała się w tym miejscu do 2013 r., a w 1973 r. rozpoczął działalność kompleks przyrodoleczniczy przy ul. Zdrojowej[44].

22 lipca 1962 r. Szczawnica otrzymała prawa miejskie, a w 1973 r. przyłączono do niej Krościenko, tworząc tym samym miasto Szczawnica-Krościenko[45][46][47]. W 1982 r. z miasta wydzielono miejscowości Krościenko nad Dunajcem i Tylka oraz ponownie zmieniono nazwę miejscowości na Szczawnica[46][47][48][49].

1 stycznia 2008 r. zmieniono rodzaj gminy Szczawnica z miejskiego na miejsko-wiejski, co w praktyce oznaczało zmniejszenie obszaru miasta i wyłączenie z niego dawnych wsi Jaworki i Szlachtowa (uzyskały ponownie status wsi) oraz Biała Woda i Czarna Woda (otrzymały status części wsi Jaworki). Granice miasta objęły 4 obręby ewidencyjne[50], jego powierzchnia zmniejszyła się z 87,90 km²[51] do 32,90 km²[52].

Demografia

edytuj

W 1880 r. Szczawnica Wyżna miała 1441 mieszkańców (708 mężczyzn i 733 kobiet), żyjących w 387 domach. 1318 z nich było wyznania rzymskokatolickiego, 16 – greckokatolickiego, a 106 wyznawało judaizm. Szczawnica Niżna zamieszkiwana była przez była przez 732 mieszkańców w 132 domach (345 mężczyzn i 369 kobiet). 692 z nich należało do kościoła rzymskokatolickiego i 21 wyznawało judaizm[12].

W 1900 r. Szczawnicę Niżną zamieszkiwało 854 osoby, a Wyżną – 1825 osób, z przewagą kobiet. Wśród nich było kilkoro grekokatolików (związanych z parafią w Szlachtowej), około dwustu żydów (związanych z gminą w Krościenku), a resztę stanowili katolicy łacińscy. Ponadto 18 osób mieszkało na obszarze dworskim[35].

W 1921 r. w Szczawnicy Wyżnej mieszkało 1671 osób (803 mężczyzn i 868 kobiet) w 435 budynkach mieszkalnych, z czego 1466 było wyznania rzymskokatolickiego, 199 mojżeszowego i 1 – greckokatolickiego. W Szczawnicy Niżnej mieszkały wówczas 893 osoby (407 mężczyzn i 486 kobiet) w 204 budynkach, w tym 853 katolicy łacińscy oraz 40 wyznawców judaizmu[53].

W 2021 r. w Szczawnicy mieszkało 5388 os., mężczyzn 2581 i 2807 kobiet. 17,6% ogółu stanowiła ludność w wieku przedprodukcyjnym, 58,5 w wieku produkcyjnym i 23,9 w wieku poprodukcyjnym[54].

Liczba ludności Szczawnicy w latach 1880–2022 na wykresie[b]:

Źródła danych: 1880[c][12]; 1900[d][35]; 1921[e][53]; 1995–2022[54]

Piramida wieku mieszkańców Szczawnicy w 2014 roku[55]:
 

Udział osób poszczególnych płci w ogólnej liczbie ludności Szczawnicy w 2021[54]:

  1. Mężczyźni: 2581 (47,9%)
  2. Kobiety: 2807 (52,1%)

Polityka i administracja

edytuj

Szczawnica jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Szczawnica, w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim. Jej organem władzy wykonawczej jest burmistrz, a organem władzy ustawodawczej – rada miejska, w skład której wchodzi piętnastu radnych[56]. W wyborach do rady miejskiej mieszkańcy miasta należą do dwunastu z piętnastu okręgów wyborczych[57].

W bazie SIMC 21 części miasta ma przydzielone własne identyfikatory: Gabańka (numer 0963490), Groń Wyżni (0963508), Języki (0963520), Kowalczyk (0963537), Kunie (0963543), Łęgi (0963550), Miedziuś (0963566), Niterbog (0963595), Padołek (0963603), Piaski (0963610), Podołek (096362), Podoły Szczawnickie (0963632), Połoniny (0963649), Przysłop (0963655), Sewerynówka (0963661), Średniak (0963721), Staszowa (0963684), Świerkówka (0963738), Szczawnica Nyżna (0963690), Szczawnica Wyżna (0963709), Zabaniszcze (0963744), Zagórze (0963750)[5].

Gospodarka

edytuj
 
Szczawnica, widok ogólny

Gospodarkę Szczawnicy cechują dobrze rozwinięty sektor usług turystycznych i uzdrowiskowych, do jego rozwoju przyczyniają się walory krajobrazowe, przyrodnicze oraz zdrojowe okolic miasta. Charakterystyczną cechą lokalnej gospodarki jest brak przemysłu[58].

Miejscowe przedsiębiorstwa specjalizują się w szeroko pojętej turystyce, gastronomii, handlu oraz usługach uzdrowiskowych[59]. Podmioty, których działalność związana jest z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi wyraźnie dominowały wśród podmiotów gospodarczych zarejestrowanych na terenie gminy w 2017 r.[60]

Infrastruktura

edytuj

Transport

edytuj

Główną drogą przebiegającą przez miasto jest droga powiatowa nr 1636K relacji Krościenko – Szczawnica, łącząca miejscowość z przebiegającą przez Krościenko drogą wojewódzką nr 969 relacji Nowy Targ – Nowy Sącz[61]. Z sąsiednimi mniejszymi miejscowościami i przysiółkami centrum miasta połączone jest siecią dróg gminnych[62]. Najbliższe drogowe połączenie ze Słowacją znajduje się w odległości ok. 20km od miasta, w Niedzicy[63].

W Szczawnicy znajduje się dworzec autobusowy, zapewniający połączenia autobusowe m.in. z Nowym Targiem, Nowym Sączem, Krakowem, Katowicami, Warszawą czy Lublinem[63]. W miejscowości zatrzymują się autobusy i busy, a na popularnych lokalnych trasach kursują minibusy. Ponadto w miejscowości znajdują się trzy postoje dla taksówek[64].

Infrastruktura techniczna

edytuj

Przez Szczawnicę przebiegają linie elektroenergetyczne napowietrzne o napięciu 30 kV, łączące miasto z systemem energetycznym województwa. Energia ze stacji 30/15/04 kV zlokalizowanej w Szczawnicy Niżnej[65] rozprowadzana jest po miejscowości siecią SN 15 kV[66].

Nieczystości z miasta odprowadzane są do miejskiej oczyszczalni ścieków, oddanej do użytku w 1999 r.[66]

Bezpieczeństwo i zdrowie

edytuj

Jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej w Szczawnicy została założona w 1885 roku, jej honorowym członkiem był m.in. Henryk Sienkiewicz[67]. W 2023 r. była wyposażona w specjalistyczne ciężarowe samochody gaśnicze, takie jak Mercedes-Benz Actros[68] i Mercedes-Benz Atego[69]. Przy szczawnickiej OSP działa Zespół Regionalny im. Jana Malinowskiego[70].

Przy ul. Skotnickiej 77 znajduje się komisariat policji obsługujący gminy Szczawnica, Ochotnica Dolna, Czorsztyn, i Krościenko nad Dunajcem. Miasto pozostaje pod opieką dwóch dzielnicowych[71].

W miejscowości zorganizowano Straż Miejską – jej siedziba znajduje się przy ul. Szalaya 84[72].

Edukacja

edytuj

W roku szkolnym 2022/2023 r. w Szczawnicy działały dwie szkoły podstawowe: Szkoła Podstawowa nr 1 im. Henryka Sienkiewicza[73] i Szkoła Podstwowa nr 2 im. ks. prof. Józefa Tischnera[74]. Oprócz nich funkcjonowało Miejskie Publiczne Przedszkole w Szczawnicy, otwarte marcu 1981 r., które w 2023 r. dysponowało 145 miejscami dla dzieci w wieku przedszkolnym[75].

Turystyka i rekreacja

edytuj

Szczawnica z racji położenia na granicy regionów o unikatowych walorach przyrodniczych stanowi istotny węzeł turystyczno-rekreacyjny. Przez miejscowość przebiegają liczne szlaki turystyczne, biegnące w stronę Pienin, Małych Pienin i południowo-zachodniej części Beskidu Sądeckiego[66]. Do najważniejszych atrakcji turystycznych w mieście i najbliższej okolicy zaliczają się: kolej krzesełkowa na Palenicę[76], Wąwóz Homole, spływ Dunajcem, wodospad Zaskalnik, cerkiew w Jaworkach, szczyty Sokolica, Bryjarka i Trzy Korony oraz Park Górny im. Adama hrabiego Stadnickiego w Szczawnicy[77].

Poza obiektami lecznictwa sanatoryjnego Szczawnica dysponuje bogatą infrastrukturą turystyczną. W mieście znajduje się wiele hoteli, pensjonatów oraz kwater prywatnych. W kwietniu 2023 r. oddano do użytku 14-piętrowy hotel „PieninyGrand”[78].

W granicach miejscowości znajdują się także Bacówka pod Bereśnikiem (ul. Języki 22)[79] oraz Schronisko PTTK „Orlica” (ul. Pienińska 12)[80], ważnym aspektem dla turystyki jest połączenie z sąsiednią Leśnicą[76].

Godła szalayowskie

edytuj

Na niektórych domach w Szczawnicy zauważyć można drewniane tablice – „godła szalayowskie”. Wszystkie godła powstały według jednego formatu (malowidło oraz podpis, np. „pod smokiem”), lecz każde z nich ma swój unikatowy wzór. Pomysł wprowadzenia oraz wykonanie przypisuje się Józefowi Szalayowi (stąd nazwa), początkowo stanowiły one znak, że w domu można wynająć pokój[81].

Godła bardzo utrwaliły się w miejscowej tradycji, od szyldów zaczęto tworzyć przydomki dla górali, np. „Węglarz spod smoka”. Większość godeł z czasów Szalaya uległa zniszczeniu w wyniku działalności pogody, rekonstrukcji dokonano w latach 70., 80. i 90. XX w. z inicjatywy Pienińskiego Oddziału PTTK[82].

Uzdrowisko

edytuj

Obecność źródeł w Szczawnicy była czynnikiem, który spowodował rozwój miasta, miejscowość stała się wyspecjalizowanym ośrodkiem lecznictwa uzdrowiskowego[83]. Pochodzące z nich wody wykorzystywane są leczeniu górnych dróg oddechowych, chorób przewodu pokarmowego, podagry, niedokrwistości, otyłości; spożywać je można na miejscu, w pijalniach. Uzdrowisko leży u podnóża Bryjarki, w dolinie Grajcarka. Otoczone jest górskimi zboczami, pokrytymi lasami bukowo-jodłowymi[84].

Szlaki turystyczne

edytuj

Religia

edytuj
Zobacz też: Parafia św. Wojciecha Biskupa Męczennika w Szczawnicy.

Początki parafii rzymskokatolickiej w Szczawnicy sięgają 1350 r., działała ona do 1529 r. W połowie XVI w. murowana świątynia runęła[91], lecz w 1550 r. zbudowano na jej miejscu drewniany kościół filialny parafii w Krościenku[33].

Prawa parafii miejscowość ponownie uzyskała w 1889 r.[91], a w 1892 r. wybudowano nowy kościół parafialny[92].

Parafia w Szczawnicy znajduje się w Dekanacie Krościenko nad Dunajcem diecezji tarnowskiej[93]. W 2023 r. działały przy niej grupy: Akcja Katolicka, Caritas, Grupa Modlitewna Św. Ojca Pio, Grupa Modlitewna „Emaus”, Grupa młodzieżowa „Adonai”, Lektorzy, Ministranci Ochronka, Pomocnicy Maryi, Róże Żywego Różańca, Ruch Światło Życie, Schola dziecięca i Stowarzyszenie Rodzin Katolickich[92].

Kultura

edytuj
 
Pomnik upamiętniający Szczawniczan walczących o wolność Ojczyzny

W Szczawnicy znajduje się Miejska Biblioteka Publiczna, która rozpoczęła działalność w 1948 r. Jej księgozbiór liczył wówczas 800 pozycji[94]. W pierwszych latach XXI w. zbiory biblioteki liczyły 31 100 woluminów[95].

W mieście organizowane są cykliczne imprezy sportowe i kulturalne[96]:

  • 22 stycznia – Amatorskie Mistrzostwa Małopolski w konkurencjach alpejskich i snowboardzie w cyklu „Family Cup”
  • luty – Puchar Polski w Snowboardzie na Palenicy
  • luty – zawody narciarskie o „Puchar Burmistrza Miasta Szczawnicy” w konkurencjach alpejskich
  • luty – Memoriał im. K. Wójcika, otwarte zawody w biegach narciarskich
  • 16–24 kwietnia – Konkurs Palm Wielkanocnych
  • kwiecień – otwarte zawody modeli balonów na ogrzane powietrze
  • maj – „Święto Wód”, rozpoczynające sezon turystyczny
  • czerwiec – Amatorskie Mistrzostwa Polski w kolarstwie górskim w cyklu „Family Cup”
  • lipiec i sierpień – koncerty muzyków z Krakowa
  • 7 lipca – koncert na zakończenie „Międzynarodowego Konkursu Interpretacji Wokalnej”
  • lipiec – „Lato Pienińskie” – m.in. występy zespołów folklorystycznych oraz redyk
  • lipiec – kiermasz twórczości ludowej
  • sierpień – „Transgraniczne zawody sportowo-pożarnicze” dla drużyn Polski i Słowacji
  • wrzesień „Memoriał A. i A. Wernerów” – międzynarodowe zawody w kajakarstwie górskim
  • wrzesień/październik – Duathlon Leśnica-Szczawnica, obejmujący dwie dyscypliny: bieg przełajowy oraz wyścig na rowerach górskich.

Sport i rekreacja

edytuj

7 grudnia 1930 r. założony został Klub Sportowy „Pieniny” w Szczawnicy. Jego zawodnicy początkowo uprawiali biegi czy skoki narciarskie, a od 1934 r. także kajakarstwo i kajakarstwo górskie. Jego wychowankami są m.in. kajakarze Grzegorz i Mateusz Polaczykowie, Grzegorz Sarata, Maria Ćwiertniewicz, Zbigniew Czaja, Władysław Piecyk, Eugeniusz Kapłaniak, Bronisław Waruś i Stefan Kapłaniak czy narciarz Kazimierz Wójcik[97].

W miejscowości działa klub piłkarski Jarmuta Szczawnica założony 1 sty 2001 r. Drużyna gra na stadionie znajdującym się przy ul. Szlachtowskiej 75b[98], w Szczawnicy znajduje się także mniejsze boisko, „Orlik”[99].

Zabytki

edytuj
Zabytki w Szczawnicy
 
Kaplica pw. Matki Bożej Częstochowskiej
 
Kaplica pw. Najświętszej Marii Panny
 
Stary cmentarz parafialny oraz kaplica Szalay’ów
 
Willa „Pod Bogurodzicą”
 
Willa „Stara Kancelaria”
 
Willa „Danusia”
 
Willa „Pałac”
 
Willa „Holenderka”
 
Willa „Nad Zdrojami”
 
Willa „Szwajcarka”
 
Altana muzyczna w Parku Dolnym
 
Altana widokowa w Parku Dolnym
 
Sanatorium „Modrzewie”
 
„Batory”, budynek wybudowany na miejscu dawnej willi „Pod Batorym”[100]
 
Inhalatorium
 
Willa „Alma”
 
Willa „Palma I”
 
Willa „Palma II”
 
Pensjonat „Szalay II”
 
Pensjonat „Hotel Narodowy” („Szalay I”)
 
Altana zdroju „Waleria”
 
Willa „Limba”

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[101]:

Ludzie związani ze Szczawnicą

edytuj
Zobacz też kategorie: Ludzie związani ze Szczawnicą, Ludzie urodzeni w Szczawnicy.

Współpraca międzynarodowa

edytuj

Miasta i gminy partnerskie[102]:

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ W 1924 r. uznane za uzdrowisko posiadające charakter użyteczności publicznej[7].
  2. ↑ Dane z lat 1995–2008 są podawane dla gminy miejskiej Szczawnica, która obejmowała Szczawnicę wraz ze wsiami Szlachtowa i Jaworki; kolorem zielonym oznaczony jest rok, w którym dokonano odłączenia tych miejscowości od Szczawnicy.
  3. ↑ Szczawnica Niżna – 732; Szczawnica Wyżna – 1441.
  4. ↑ Szczawnica Niżna – 854; Szczawnica Wyżna – 1825.
  5. ↑ Szczawnica Niżna – 893; Szczawnica Wyżna – 1671.
  6. ↑ a b W rejestrze podana jest dawna nazwa ul. Manifestu Lipcowego.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 lipca 1962 r. w sprawie utworzenia niektórych miast (Dz.U. z 1962 r. nr 41, poz. 188).
  2. ↑ Struktura Urzędu [online], szczawnica.pl [dostęp 2024-04-22] (pol.).
  3. ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
  4. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1227 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  5. ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT [online] [dostęp 2023-05-27].
  6. ↑ Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 25 lipca 1967 r. w sprawie wykazu miejscowości uznanych za uzdrowiska (M.P. z 1967 r. nr 45, poz. 228).
  7. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 1923 r. w przedmiocie uznania niektórych uzdrowisk za posiadające charakter użyteczności publicznej (Dz.U. z 1924 r. nr 14, poz. 131).
  8. ↑ a b Położenie [online], szczawnica.pl [dostęp 2023-01-22] (pol.).
  9. ↑ a b c Zmiana studium... 2006 ↓, s. 38.
  10. ↑ a b c Geoportal krajowy. geoportal.gov.pl. [dostęp 2023-01-05]. (pol.).
  11. ↑ Lesnica [online], szczawnica.pl [dostęp 2023-02-04] (pol.).
  12. ↑ a b c d Szczawnica, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 822.
  13. ↑ a b Józef Nyka: Szczawnica-Krościenko i okolice. Przewodnik. Wyd. III. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1979, s. 22–23. ISBN 83-217-2213-X.
  14. ↑ a b Program... 2019 ↓, s. 87.
  15. ↑ Krzysztof Birkenmajer, Przegląd problematyki geologicznej Pienińskiego Parku Narodowego, „Pieniny - przyroda i człowiek”, 1, 1992, s. 33–39.
  16. ↑ Józef Nyka: Szczawnica-Krościenko i okolice. Przewodnik. Wyd. III. Warszawa: Sport i Turystyka, 1979, s. 110, 119. ISBN 83-217-2213-X.
  17. ↑ Krzysztof Birkenmajer: Przewodnik geologiczny po Pienińskim Pasie Skałkowym. Część I-IV. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1958.
  18. ↑ Zmiana studium... 2006 ↓, s. 39–40.
  19. ↑ Program... 2019 ↓, s. 86.
  20. ↑ a b c Zmiana studium... 2006 ↓, s. 26.
  21. ↑ a b Program... 2019 ↓, s. 75.
  22. ↑ Ocena stanu jednolitych części wód rzek i zbiorników zaporowych w latach 2016–2021 na podstawie monitoringu – tabela [xlsx], Główny Inspektorat Ochrony Środowiska [dostęp 2023-02-20].
  23. ↑ a b Program... 2019 ↓, s. 74–75.
  24. ↑ Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie: Informatyczny System Osłony Kraju. Hydroportal. wody.isok.gov.pl. [dostęp 2023-01-05]. (pol.).
  25. ↑ a b Zmiana studium... 2006 ↓, s. 49.
  26. ↑ Program... 2019 ↓, s. 57.
  27. ↑ Program... 2019 ↓, s. 104.
  28. ↑ Program... 2019 ↓, s. 103.
  29. ↑ Geoserwis [online], Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska.
  30. ↑ Historia miejscowości [online], sztetl.org.pl [dostęp 2023-01-30].
  31. ↑ Uzdrowisko Szczawnica – Historia uzdrowiska [online], uzdrowiskoszczawnica.pl [dostęp 2023-01-30] (pol.).
  32. ↑ a b Trygar ↓, s. 17.
  33. ↑ a b Trygar ↓, s. 18.
  34. ↑ a b c Trygar ↓, s. 19.
  35. ↑ a b c d Skorowidz gminny Galicji. Opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wiedeń: C.K. Centralna Komisja Statystyczna, 1907, s. 448, 893.
  36. ↑ a b Walery Eljasz-Radzikowski: Illustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic. Poznań: nakładem J.K. Żupańskiego, 1870, s. 244.
  37. ↑ Trygar ↓, s. 20–21.
  38. ↑ Mirosław J. Barański. Trenczyńskie Cieplice oczyma Agatona Gillera. „Na Szlaku”. R. XXXVII (e-203 (399)), s. 36-39, wrzesień 2023. Oddział Wrocławski PTTK. ISSN 1230-9931. 
  39. ↑ 'Korespondencya Tygodnika Ilustrowanego. „Tygodnik Illustrowany”. 365, s. 143, 22 września 1866. [dostęp 2023-02-16]. 
  40. ↑ Wojciech Jankowski: Mały przewodnik po Polsce. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1983, s. 274. ISBN 83-217-2329-2.
  41. ↑ Trygar ↓, s. 24.
  42. ↑ Wojciech Szatkowski, Goralenvolk: historia zdrady, Zakopane: Firma Ksie̜garsko-Wydawnicza Kanon, 2012, s. 284, 285, 287, ISBN 978-83-62309-09-2.
  43. ↑ Krystyna Chylińska (oprac.): Informator FWP. Warszawa: Wydawnictwo Związkowe CRZZ, 1968, s. 123-126.
  44. ↑ Józef Nyka: Szczawnica – Krościenko. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1973.
  45. ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 327.
  46. ↑ a b Zmiana studium... 2006 ↓, s. 21.
  47. ↑ a b Trygar ↓, s. 25.
  48. ↑ Dz.U. z 1982 r. nr 23, poz. 165.
  49. ↑ M.P. z 1981 r. nr 28, poz. 261.
  50. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 lipca 2007 r. (Dz.U. z 2007 r. nr 136, poz. 961), zob. § 2, § 3, § 4.
  51. ↑ GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym – 2007 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-02-06] (pol.).
  52. ↑ GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym – 2008 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-02-06] (pol.).
  53. ↑ a b Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 12: Województwo krakowskie i Śląsk Cieszyński. Warszawa: 1925, s. 28.
  54. ↑ a b c GUS – Bank Danych Lokalnych [online], bdl.stat.gov.pl [dostęp 2022-12-20].
  55. ↑ Szczawnica w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2019-07-07], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  56. ↑ Statut Miasta i Gminy Szczawnica [online], bip.malopolska.pl [dostęp 2023-01-31].
  57. ↑ Wybory samorządowe 2018 [online], wybory2018.pkw.gov.pl [dostęp 2023-01-31].
  58. ↑ Zmiana studium... 2006 ↓, s. 93–94.
  59. ↑ Zmiana studium... 2006 ↓, s. 94.
  60. ↑ Program... 2019 ↓, s. 41.
  61. ↑ Ewidencja – Powiatowy Zarząd Dróg w Nowym Targu [online], pzd.nowotarski.org.pl [dostęp 2023-01-31].
  62. ↑ Program... 2019 ↓, s. 43.
  63. ↑ a b Zmiana studium... 2006 ↓, s. 28.
  64. ↑ Jak dojechać [online], szczawnica.pl [dostęp 2023-02-11] (pol.).
  65. ↑ Program... 2019 ↓, s. 46.
  66. ↑ a b c Zmiana studium... 2006 ↓, s. 27.
  67. ↑ Historia [online], osp.szczawnica.pl [dostęp 2023-02-20].
  68. ↑ GBARt 4/16 Mercedes [online], osp.szczawnica.pl [dostęp 2023-02-20].
  69. ↑ GCBAM 4,3/32+8 Mercedes [online], osp.szczawnica.pl [dostęp 2023-02-20].
  70. ↑ Z.REGIONALNY [online], osp.szczawnica.pl [dostęp 2023-02-20].
  71. ↑ KPP w Nowym Targu, Komisariat Policji w Szczawnicy [online], KPP w Nowym Targu [dostęp 2023-02-20] (pol.).
  72. ↑ Struktura Urzędu [online], szczawnica.pl [dostęp 2023-02-20] (pol.).
  73. ↑ Historia i Hymn Szkoły – Szkoła Podstawowa nr 1 im. Henryka Sienkiewicza w Szczawnicy [online], sp1.szczawnica.pl [dostęp 2023-02-01].
  74. ↑ Szkoła Podstawowa nr 2 w Szczawnicy – Szkoła Podstawowa im. ks. prof. Józefa Tischnera w Szczawnicy [online] [dostęp 2023-02-01] (pol.).
  75. ↑ O przedszkolu – Miejskie Publiczne Przedszkole w Szczawnicy / Przedszkole Szczawnica [online] [dostęp 2023-02-02] (pol.).
  76. ↑ a b Program... 2019 ↓, s. 51–52.
  77. ↑ Co warto zobaczyć w Szczawnicy? 10 najlepszych atrakcji turystycznych – Schronisko Orlica [online], orlica.com [dostęp 2023-02-12].
  78. ↑ Hrabianka prowadzi „najwyższy hotel w polskich górach”. [dostęp 2023-11-19]. (pol.).
  79. ↑ Kontakt [online], 22 stycznia 2012 [dostęp 2023-02-16] (pol.).
  80. ↑ Kontakt – Schronisko Orlica [online], orlica.com [dostęp 2023-02-16].
  81. ↑ Barbara Węglarz, Lelito Piotr, Gąsienica Piotr: Szlak godeł szalayowskich: osobliwość turystyczna Szczawnicy. Szczawnica: 2010, s. 5–6.
  82. ↑ Barbara Węglarz, Lelito Piotr, Gąsienica Piotr: Szlak godeł szalayowskich: osobliwość turystyczna Szczawnicy. Szczawnica: 2010, s. 7–8.
  83. ↑ Zmiana studium... 2006 ↓, s. 22.
  84. ↑ Program... 2019 ↓, s. 92.
  85. ↑ Żółty szlak turystyczny Leśnica – Modyń [online], mapa-turystyczna.pl [dostęp 2023-02-11] (pol.).
  86. ↑ Niebieski szlak turystyczny Tarnów – Wielki Rogacz [online], mapa-turystyczna.pl [dostęp 2023-02-11] (pol.).
  87. ↑ Główny Szlak Beskidzki im. Kazimierza Sosnowskiego [online], mapa-turystyczna.pl [dostęp 2023-02-11] (pol.).
  88. ↑ Zielony szlak turystyczny Szczawnica – Jazowsko [online], mapa-turystyczna.pl [dostęp 2023-02-11] (pol.).
  89. ↑ Czerwony szlak turystyczny Szczawnica – Przełom Dunajca, granica [online], mapa-turystyczna.pl [dostęp 2023-02-11] (pol.).
  90. ↑ Czarny szlak turystyczny Sewerynówka – Bacówka PTTK Pod Bereśnikiem [online], mapa-turystyczna.pl [dostęp 2023-02-12] (pol.).
  91. ↑ a b Historia – Parafia pw. św. Wojciecha Biskupa i Męczennika w Szczawnicy [online], parafia.szczawnica.pl [dostęp 2023-02-02].
  92. ↑ a b Parafia Rzymskokatolicka św. Wojciecha BM w Szczawnicy [online], szczawnica-wiz.diecezja.tarnow.pl [dostęp 2023-02-02] (pol.).
  93. ↑ Spowiedź wielkopostna w dekanacie Krościenko nad Dunajcem – Wiadomości – Parafia pw. św. Wojciecha Biskupa i Męczennika w Szczawnicy [online], parafia.szczawnica.pl [dostęp 2023-02-02].
  94. ↑ Historia biblioteki – Miejska Biblioteka Publiczna – Szczawnica [online], mbpszczawnica.naszabiblioteka.com [dostęp 2023-03-26].
  95. ↑ Trygar ↓, s. 49.
  96. ↑ Trygar ↓, s. 53.
  97. ↑ 80 lat Klubu Sportowego „Pieniny” w Szczawnicy. Szczawnica: 2010. [dostęp 2023-02-16].
  98. ↑ Jarmuta Szczawnica, [w:] baza Transfermarkt (drużyny) [dostęp 2023-02-12].
  99. ↑ Otwarcie ORLIKA [online], szczawnica.pl [dostęp 2023-02-12] (pol.).
  100. ↑ Barbara Alina Węglarz: Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi Szlachtowskiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2011, s. 182–183. ISBN 978-83-62460-17-5.
  101. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2023-02-20].
  102. ↑ Miasta partnerskie. UMIG Szczawnica. [dostęp 2011-10-01].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szczawnica&oldid=75364325”
  NODES
admin 2
INTERN 2