Szczupak pospolity

Szczupak pospolity, szczupak (Esox lucius) – gatunek szeroko rozprzestrzenionej, drapieżnej ryby z rodziny szczupakowatych (Esocidae). Jego okołobiegunowy zasięg występowania jest największym naturalnym zasięgiem ryb wyłącznie słodkowodnych.

Szczupak pospolity

Esox lucius
Linnaeus, 1758
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	promieniopłetwe
Rząd	szczupakokształtne
Rodzina	szczupakowate
Rodzaj	Esox
Gatunek	szczupak pospolity
Synonimy Esox australis Valenciennes, 1846 Esox boreus Agassiz, 1850 Esox depraudus Lesueur, 1846 Esox estor Lesueur, 1818 Esox lucioides Agassiz & Girard, 1850 Esox lucius aralensis Pivnev, 1985 Esox lucius atrox Anikin, 1902 Esox lucius bergi Kaganowsky, 1933 Esox lugubrosus Lesueur, 1846 Esox reichertii baicalensis Dybowski, 1874 Luccius vorax Rafinesque, 1810 Lucius lucius (Linnaeus, 1758) Trematina foveolata Trautschold, 1884
Kategoria zagrożenia (CKGZ)
najmniejszej troski
Zasięg występowania

Szczupak w herbie Rybnika

Szczupak, miedzioryt kolorowany (Johann Daniel Meyer, 1748)

Zasięg występowania i biotop

Cała Europa, z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego, południowych Włoch i południowej części Półwyspu Bałkańskiego, a także północna oraz środkowa Azja i Ameryka Północna. Introdukowany w wielu krajach świata, m.in. w Hiszpanii. Żyje w wodach słodkich, zarówno płynących, jak i stojących, oraz w słonawych wodach Bałtyku.

Cechy morfologiczne

Szczupak pospolity osiąga długość do 1,5 m i masę do około 10 kg. Okazy ponad 15–20 kg są rzadkie. Notowany rekord masy wynosił 35 kg. Ciało szczupaka pospolitego jest spłaszczone, opływowe. Głowa wydłużona, ze zwężającymi się szczękami i bardzo szerokim spłaszczonym pyskiem. Zęby szczupaka na żuchwie są skierowane do środka i bardzo ostre, szczęka jest ich pozbawiona. Ponadto liczne zęby występują na kości podniebiennej, kościach międzyszczękowych, lemieszu, kości gnykowej oraz łukach skrzelowych. Łuski są dosyć małe, owalne, mocno osadzone w skórze. Linia boczna dobrze rozwinięta, często poprzerywana, posiada dwa lub trzy rozgałęzienia wzdłuż boków. Na głowie znajdują się liczne jamki zmysłowe. Płetwy grzbietowa i odbytowa są przesunięte mocno do tyłu i położone blisko siebie. Ubarwienie zmienne w zależności od warunków środowiska. Młode osobniki są zwykle jasnozielone, brązowawe lub srebrzyste. Ciemne plamy na bokach zlewają się czasami w poprzeczne smugi. Starsze osobniki mają ciemnozielony grzbiet, jaśniejsze nakrapiane żółtymi plamami boki i biały brzuch. Płetwy parzyste są czerwonawe i jasne, na nieparzystych występują ciemne poprzeczne paski. W dobrych warunkach rośnie bardzo szybko.

Szczupak pospolity

Odżywianie

Jest przystosowany do życia wodnego drapieżnika, normalnie nie jest aktywnym myśliwym, choć zalicza się do najbardziej drapieżnych ryb. Czyha w ukryciu między roślinami wodnymi i czeka na przepływającą zdobycz. Większe osobniki mogą aktywnie gonić ławice ryb (na przykład śledzi) w strefie pelagicznej dużych jezior albo Bałtyku oraz atakować drobne ptaki wodne lub niewielkie zwierzęta lądowe (gryzonie, żaby i inne), które dostały się do wody oraz przedstawicieli własnego gatunku (kanibalizm). Po schwytaniu zdobyczy ryba stara się odwrócić zdobycz, aby połknąć ją od głowy. Złapana ofiara ma nikłe szanse na wyrwanie się, co jest spowodowane ułożeniem zębów drapieżnika do wewnątrz. Jako drapieżnik, tarło odbywa wcześniej, dzięki czemu dorastający narybek może odżywiać się młodym wylęgiem innych ryb, np. płoci i słonecznicy. Przyrost w pierwszym roku życia przy dużym dostępie do pożywienia wynosi do 30–35 cm.

Rozród

Tarło odbywa wczesną wiosną – w marcu i kwietniu, na zarośniętych płyciznach, starorzeczach i zalanych łąkach. Ikra jest bardzo drobna, jest ona przytwierdzana do roślinności wodnej. Wylęg następuje po 12–15 dniach. Do tarła przystępują już osobniki roczne o długości 30–35 cm, jednak liczba złożonej ikry przez tak młode osobniki jest mała.

Znaczenie gospodarcze

Mięso szczupaka jest wysoko cenione, szczególnie w Europie Środkowej i Południowej, trudne jednak do porcjowania w taki sposób, by uniknąć pozostawienia w mięsie ości.

Popularna ryba wśród wędkarzy sportowych, łowiona na przynęty naturalne (na żywca) i sztuczne (woblery, rippery, błystki obrotowe oraz wahadłowe (tzw. "blachy") i inne. Najpopularniejszą metodą połowu jest spinning. Wędkarzy podczas połowu szczupaka obowiązują okresy i wymiary ochronne zgodnie z RAPR.

Wartość odżywcza Szczupak świeży (100 g)
Wartość energetyczna 342 kJ (82 kcal) Białka 18,4 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 40% 40% 40% 40% M 33% 33% 33% 33% Tłuszcze 0,8 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,09 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 0,18 g Wielonienasycone 0,37 g omega-3 0,29 g α-Linolenowy (ALA) 0,05 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,5% 4,5% 4,5% 4,5% M 3,1% 3,1% 3,1% 3,1% omega-6 0,08 g Linolowy (LA) 0,03 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,2% Woda 79,8 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,0% 3,0% 3,0% 3,0% M 2,2% 2,2% 2,2% 2,2%			Witaminy Witamina C 1,3 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,7% 1,7% 1,7% 1,7% M 1,4% 1,4% 1,4% 1,4% Tiamina (B1) 0,85 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 77% 77% 77% 77% M 71% 71% 71% 71% Ryboflawina (B2) 0,07 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,4% 6,4% 6,4% 6,4% M 5,4% 5,4% 5,4% 5,4% Niacyna (B3) 3 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 21% 21% 21% 21% M 19% 19% 19% 19% Witamina B6 0,15 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 12% 12% 10% 10% M 12% 12% 8,8% 8,8% Foliany 0,009 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,3% 2,3% 2,3% 2,3% M 2,3% 2,3% 2,3% 2,3% Kobalamina (B12) 0,024 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1000% 1000% 1000% 1000% M 1000% 1000% 1000% 1000% Witamina A 0,014 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,0% 2,0% 2,0% 2,0% M 1,6% 1,6% 1,6% 1,6% Witamina D 0,0009 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,0% 6,0% 6,0% 4,5% M 6,0% 6,0% 6,0% 4,5% Witamina E 0,79 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% M 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% Makroelementy Fosfor 215 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 31% 31% 31% 31% M 31% 31% 31% 31% Wapń 20 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,0% 2,0% 1,7% 1,7% M 2,0% 2,0% 2,0% 1,7% Magnez 27 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,7% 8,4% 8,4% 8,4% M 6,8% 6,4% 6,4% 6,4% Potas 304 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,5% 6,5% 6,5% 6,5% M 6,5% 6,5% 6,5% 6,5% Sód 63 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,2% 4,2% 4,8% 5,3% M 4,2% 4,2% 4,8% 5,3% Mikroelementy Jod 0,008 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% M 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% Żelazo 0,6 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,3% 3,3% 7,5% 7,5% M 7,5% 7,5% 7,5% 7,5% Miedź 0,06 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,7% 6,7% 6,7% 6,7% M 6,7% 6,7% 6,7% 6,7% Cynk 0,66 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,3% 8,3% 8,3% 8,3% M 6,0% 6,0% 6,0% 6,0% Mangan 0,04 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,2% 2,2% 2,2% 2,2% M 1,7% 1,7% 1,7% 1,7%
Dane liczbowe na podstawie: Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health

Ochrona

W ostatnich latach liczebność szczupaka w polskich wodach wyraźnie się zmniejszyła ze względu na nieracjonalną gospodarkę rybacką i kłusownictwo oraz także bardzo dużą presję wędkarską. Niski stan wód w rzekach w okresie wiosennym oraz brak rozlewisk przyczyniają się do wypierania tego drapieżnika z rzek przez inne gatunki, np. bolenia.

Ważna jest ochrona środowiska szczupaka i innych ryb. Chodzi o zatrute wody, przeżyźnienie, brak miejsc na tarliska i inne.

Wymiar ochronny: 50 cm (Regulamin Amatorskiego Połowu Ryb 2019)

Okres ochronny 1 stycznia - 30 kwietnia Limit ilościowy do zabrania z łowiska w ciągu doby wynosi 2 sztuki (łącznie z trocią jeziorową, trocią wędrowną, łososiem, sandaczem, sieją, boleniem)

Rekord Polski 20,80 kg i 130 cm (1970)

Bibliografia

• Mały słownik zoologiczny: ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976. Brak numerów stron w książce
• Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9. Brak numerów stron w książce
• Josef Reichholf, Gunter Steinbach, Claus Militz: Wielka encyklopedia ryb : słodkowodne i morskie ryby Europy. Wiśniewolski Wiesław (tłum.). Warszawa: Muza, 1994. ISBN 83-7079-317-7. Brak numerów stron w książce
• Fritz Terofal, Claus Militz: Ryby słodkowodne. Leksykon przyrodniczy. Henryk Garbarczyk, Eligiusz Nowakowski i Jacek Wagner. Warszawa: Świat Książki, 1997. ISBN 83-7129-441-7. Brak numerów stron w książce
• Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 264. ISBN 978-83-200-5311-1.
• Esox lucius. (ang.) w: Froese, R. & D. Pauly. FishBase. World Wide Web electronic publication. fishbase.org [dostęp 24 września 2008]