Tadeusz Antoni Mostowski

Tadeusz Antoni Mostowski herbu Dołęga, krypt.: M-I; X, (ur. 19 października 1766 w Warszawie, zm. 6 grudnia 1842 w Paryżu) – polski literat, publicysta, polityk, wydawca, krytyk literacki, minister spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego, minister prezydujący w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji Królestwa Polskiego od grudnia 1815 do grudnia 1830, członek Komisji Najwyższej Egzaminacyjnej przy Radzie Stanu Królestwa Kongresowego w 1830.

Tadeusz Antoni Mostowski

Dołęga
Rodzina	Mostowscy herbu Dołęga
Data i miejsce urodzenia	19 października 1766 Warszawa
Data i miejsce śmierci	6 grudnia 1842 Paryż
Ojciec	Paweł Michał Mostowski
Matka	Anna Rozalia Hylzen
Żona	Anna Barbara Olimpia Radziwiłł (rozwód) Marianna Anna Maria Potocka
Dzieci	Izabela Mostowska Rozalia Róża Mostowska Pelagia Mostowska Tadeusz Mostowski Józefa Mostowska
Odznaczenia

Życiorys

Syn Pawła Mostowskiego, wojewody mazowieckiego, i Anny Rozalii z Hylzenów. Wychowany w domu o wysokich tradycjach intelektualnych, uczył się w warszawskim pijarskim Collegium Nobilium i przez pewien czas we Francji, w 1780 mianowany asesorem sądu kryminalnego. Był członkiem konfederacji Sejmu Czteroletniego. W 1790 został najpierw podstolim wyszogrodzkim, a następnie (grudzień 1790) kasztelanem raciąskim, wchodząc w ten sposób w skład Senatu. Zwolennik Stronnictwa Patriotycznego. Był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. 1791–1792 wraz z Julianem Ursynem Niemcewiczem i Józefem Weyssenhoffem wydawał własnym nakładem Gazetę Narodową i Obcą; m.in. nabył (styczeń 1792) na jej potrzeby nową drukarnię. Kantor tej gazety znajdował się w ówczesnej rezydencji Mostowskich (ul. Bielańska 602). W 1793 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława. W okresie konfederacji targowickiej opuścił Polskę (sierpień 1792) i przez Drezno, Lozannę i Chamonix wyemigrował do Paryża (październik 1792), pośrednicząc w rozmowach między polskimi emigrantami a francuskimi władzami rewolucyjnymi. Po upadku żyrondystów dwukrotnie więziony, 25 listopada 1793 powrócił do kraju (osiadł w Tarchominie pod Warszawą), gdzie też podlegał prześladowaniom (internowanie 6 grudnia 1793 na rozkaz Sieversa). Miejsce internowania opuścił około 20 lutego 1794. Podczas powstania kościuszkowskiego wchodził w skład Rady Zastępczej Tymczasowej (radca Wydziału Dyplomatycznego), Rady Najwyższej Narodowej (zastępca radcy w Wydziale Instrukcji oraz w Wydziale Żywności) i Rady Wojennej (od 19 października 1794). Po upadku powstania w niewoli rosyjskiej (początkowo Twierdza Petropawłowska, później areszt domowy w Petersburgu), z której wyszedł w 1795 na mocy amnestii; następnie we Francji (1797). W listopadzie 1800 wybrany na członka Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W 1802 powrócił na dłużej do kraju i założył w swym pałacu na Nowolipiu (Pałac Mostowskich) nowoczesną drukarnię (czcionki sprowadzono specjalnie z Paryża i Lipska), w której do 1806 wydał (wytłoczył) ponad 85 pozycji (m.in. 27 tomów serii „Wybór Celniejszych Pisarzów Polskich”). 1806-1812 ponownie przebywał we Francji, jednocześnie dbając o ulepszenie gospodarki w swych dobrach tarchomińskich pod Warszawą.

Od 19 września 1812 do maja 1813 pełnił funkcję Ministra Spraw Wewnętrznych Księstwa Warszawskiego. 1815–1830 był ministrem prezydującym w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Królestwa Polskiego. Na tym stanowisku dbał o rozwój gospodarczy kraju, inicjując m.in. akcję industrializacji, budowę Kanału Augustowskiego, założenie Instytutu Agronomicznego w Marymoncie pod Warszawą, powołanie stadnin rządowych. W 1825 mianowany senatorem-wojewodą Królestwa Polskiego. W czasie powstania listopadowego był nieobecny na posiedzeniach Senatu. Jednocześnie nadal był czynnym literatem i publicystą, należąc m.in. do założycieli „Towarzystwa Iksów” (1815-1819), które zbierało się na spotkaniach w salonach Pałacu Mostowskich. Swe krytyki literackie i recenzje teatralne ogłaszał w „Gazecie Korespondenta Warszawskiego”, „Gazecie Warszawskiej” i „Nowym Pamiętniku Warszawskim”. Był członkiem honorowym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk.

W 1832 (po powstaniu listopadowym) za zgodą władz rosyjskich przeniósł się do Francji, gdzie posiadał odziedziczone po ojcu dobra ziemskie. Zmarł w Paryżu 6 grudnia 1842 i został pochowany na Cmentarzu Montmartre.

Rodzina

Jego pierwszą żoną była Anna Olimpia, z domu Radziwiłłówna, z którą ożenił się w 1787 i z którą nie miał dzieci. Rozwiódł się przed 1804, a zawartego wkrótce potem małżeństwa z Marianną Potocką (1780-1837) miał piątkę dzieci: Tadeusza, Józefę, Izabellę, Pelagię i Różę.

Odznaczenia i tytuły

W 1815 odznaczony Orderem Orła Białego, w Orderem św. Stanisława I klasy, rosyjskim Orderem Świętego Aleksandra Newskiego. Posiadał tytuł hrabiego.

Dorobek literacki i publicystyczny

Ważniejsze utwory i mowy

1. Podziękowanie i przemówienie się... kasztelana raciąskiego na sesji sejmowej dnia 13 grudnia 1790, brak miejsca i roku wydania
2. Ordynacja sejmowa. (Projekt), brak miejsca i roku wydania, wyd. 2 (po polsku i francusku) brak miejsca i roku wydania
3. Głos... kasztelana raciąskiego na sesji sejmowej dnia 6 czerwca 1791 miany, brak miejsca wydania 1791
4. Uwagi... nad odpowiedzią Dworu Saskiego, pisane 5 marca 1792, w związku ze sprawą przyjęcia Korony Polskiej, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 97, poz. 7)
5. Ma confession. (Zeznania spisane w Petersburgu w 1795 na życzenie Katarzyny II), z rękopisu wyd. M. Sokolnicki, „Przegląd Historyczny” t. 6 (1908)
6. Wybór pisarzów polskich dawniejszych i świeższych. Drukowany literami Didota, z kopersztychami. (Prospekt wydawniczy), „Nowy Pamiętnik Warszawski” t. 5 (1802), s. 802; dodatek do „Gazety Warszawskiej” z dnia 26 marca 1802
7. Mowa Jaśnie Wielmożnego... Ministra Spraw Wewnętrznych i Policji, miana na pierwszej sesji w Izbach złączonych dnia 27 marca 1818, Warszawa (1818); przekł. francuski: Discours prononcé... le 27 mars 1818, Warszawa (1818)
8. Rachunek z administracji funduszów Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji za rok 1818, Warszawa 1818
9. Mowa... na pierwszej sesji w Izbach złączonych dnia 13 września 1820 r., Warszawa (1820); przekł. francuski: Discours prononcé... le 13 septembre 1820, Warszawa brak roku wydania
10. Przemówienie się... na posiedzeniu Izby Poselskiej dnia 9 października 1820, (Warszawa 1820)
11. Mowa... na pierwszej sesji sejmowej w Izbach złączonych dnia 13 maja 1825, Warszawa 1825); przekł. francuski: Discours prononcé... le 13 mai 1825, Warszawa 1825
12. Przemówienie się w Izbie Poselskiej, Warszawa 1825
13. Mowa... Senat. Woj. Ministra Spraw Wewn. i Policji, miana na pierwszej sesji sejmowej w Izbach złączonych d. 28 maja 1830, Warszawa (1830); przekł. francuski: Discours prononcé... le 28 mai 1830, Warszawa 1830
14. Wyrabianie cukru z buraków sposobem domowym. Podług rękopismu nadesłanemu, Warszawa 1838, wyd. 2 (zmienione i pomnożone) Warszawa 1841
15. 4-tomowe rękopiśmienne Pamiętniki (nie dotrwały do naszych czasów – rękopis zaginął; inform. E. Maliszewski).

Kilka artykułów Mostowskiego (m.in. o T. Czackim i A. Naruszewiczu) ogłoszono pod krypt. M-I w: „Biographie universelle” L. G. Michauda, Paryż 1811-1835 (według informacji L. G. Michauda juniora, t. 29, s. 412).

Ponadto ogłaszano jego artykuły, sprawozdania, krytyki literackie i poezji w następujących czasopismach: „Gazeta Korespondenta Warszawskiego” (1814-1819), „Gazeta Narodowa i Obca” (1791-1792), „Gazeta Warszawska” (tu: recenzja teatralna z Ludgardy L. Kropińskiego, 1816, nr 91 – przedr.: „Sto lat myśli polskiej” t. 2, 1907; J. Lipiński: Recenzje teatralne Towarzystwa Iksów, 1815-1819, Wrocław 1959 „Materiały do Dziejów Teatru w Polsce” nr 4; „Polska krytyka literacka (1800-1918). Materiały” t. 1, Warszawa 1959), „Nowy Pamiętnik Warszawski”.

Prace edytorskie

1. „Gazeta Narodowa i Obca”, Warszawa: 1 stycznia 1791 – 4 sierpnia 1792 (ukazywała się 2 razy w tygodniu); ponadto współredaktorstwo oraz autorstwo działu: Z polityki zagranicznej
2. J. Kochanowski: Dzieła polskie t. 1-2, Warszawa 1803 „Wybór Pisarzów Polskich”
3. Pisma rozmaite współczesnych, wierszem i prozą t. 1, Warszawa 1803 „Wybór Pisarzów Polskich”, (tu: J. Szymanowski: Wierszem i prozą pisma różne; T. K. Węgierski: Wiersze różne)
4. C. J. Caesar: O wojnie francuskiej ksiąg siedmioro... Przekładania A. Wargockiego, Warszawa 1803 „Wybór Pisarzów Polskich”, (tu ponadto: C. C. Tacyt: Kronika od zejścia Cezara Augusta. Przekładania K. Kojałowicza)
5. A. S. Naruszewicz: Historia narodu polskiego t. 2-7, Warszawa 1803-1804 „Wybór Pisarzów Polskich”
6. J. U. Niemcewicz: Pisma różne wierszem i prozą t. 1-2, Warszawa 1803-1805 „Wybór Pisarzów Polskich”
7. C. C. Tacyt: Dzieła wszystkie. Przekładania A. S. Naruszewicza t. 1-4, Warszawa 1804 „Wybór Pisarzów Polskich”
8. A. S. Naruszewicz: Wiersze różne t. 1-2, Warszawa 1804-1805 „Wybór Pisarzów Polskich”
9. „Wybór Powieści Moralnych i Romansów” t. 1-20, Warszawa 1804-1805; tu m.in. przekład Jakuba Adamczewskiego, J. Lipińskiego i kilka prac oryginalnych; „Wybór...” obejmuje m.in.: Tysiąc dni i jeden. Powieści perskie. Tłumaczenie na francuski Pétis de la Croix, na polski przez J. A. (t. 4-12); tomy miały charakter wydawnictwa ciągłego, zawierały też mody, szarady, zagadki; krypt. autorów i tłumaczy: A. P. S. M.; A. W.; J. A.; J. D. (Drozdowski?); J. L.; J. N. (Niemcewicz?)
10. A. S. Naruszewicz: Historia Jana Karola Chodkiewicza t. 1-2, Warszawa 1805 „Wybór Pisarzów Polskich”
11. A. S. Naruszewicz: Tauryka, czyli wiadomości starożytne i późniejsze o stanie i mieszkańcach Krymu do naszych czasów, Warszawa 1805 „Wybór Pisarzów Polskich”, (tu ponadto: Diariusz podróży Stanisława Augusta króla na Ukrainę w roku 1787; Głos Adama Naruszewicza przy założeniu pierwszego kamienia na kościół Opatrzności Boskiej)
12. S. Orzechowski: Kroniki polskie od zgonu Zygmunta I-go, Warszawa 1805 „Wybór Pisarzów Polskich”, (tu ponadto: Ł. Górnicki: Dzieje w koronie Polskiej)
13. Sielanki polskie z różnych pisarzów zebrane, Warszawa 1805 „Wybór Pisarzów Polskich”, (tu sielanki: J. Gawińskiego, S. Szymonowica, B. Zimorowica oraz przekł. J. Lipińskiego Bukolik Wergiliusza)
14. Życia sławnych Polaków t. 1-3, Warszawa 1805 „Wybór Pisarzów Polskich”; zawartość t. 1: M. J. Mniszech: Kazimierz Wielki; S. Orzechowski: Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego (według wyd. F. Bohomolca); K. Kognowicki: Życie Lwa Sapiehy; (tu także listy różnych panujących do Sapiehy) – t. 2: F. Bohomolec: Życie Jana Zamoyskiego; D. M. Krajewski: Historia Stefana na Czarncy Czarnieckiego – t. 3: F. Bohomolec: Życie Jerzego Ossolinskiego
15. Wybór podróży znakomitszych naokoło ziemi i w różne jej strony, czyli geografia historyczna dla zabawy i nauki młodzieży tudzież dojrzalszych osób t. 1-12, Warszawa 1805-1806; wyd. następne (tytułowe): Warszawa 1815.

Listy i materiały

1. Do Stanisława Augusta 10 listów wśród korespondencji królewskiej z lat 1771-1792, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 734
2. Do I. Potockiego 15 listów wśród korespondencji Potockiego z lat 1788-1794, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 280)
3. Do A.J. Czartoryskiego 2 listy z 25 i 29 czerwca 1801, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5503, s. 5-9
4. Do A.J. Czartoryskiego 2 listy z roku 1803, do A. K. Czartoryskiego z roku 1804, do S. K. Potockiego z roku 1807; ogł. J. Platt: Tadeusz Mostowski jako wydawca, „Ze skarbca kultury” 1960, zeszyt 1; autografy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5447, 5503, Ew. XVII 591; Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 265, vol. 2)
5. Do nieznanej osoby z roku 1814, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 1054
6. Do S. Wodzickiego z roku 1816, wśród korespondencji Wodzickiego; rękopis: Ossolineum, sygn. 4187/II
7. Do S. K. Potockiego, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 268 I-III)
8. Do K. Koźmiana 3 listy z lat 1820-1828, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2031, t. 1
9. List z roku 1832, wśród korespondencji Grabowskich, rękopis Ossolineum, sygn. 4187/II
10. List z roku 1834, wśród korespondencji G. i r. Hubickich i K. Wielogłowskiego, rękopis Ossolineum, sygn. 12294/III
11. Do J. U. Niemcewicza, rękopis: Biblioteka Polska w Paryżu, sygn. 492
12. Fragm. listów od M. z Czartoryskich Wirtemberskiej z lat 1798-1799, ogł. H. Lisicki „Gazeta Lwowska” 1885, nr 171-176
13. Bilet od J. Albertrandiego z listopada 1800, ogł. A. Kraushar: Towarzystwo Warszawskiego Przyjaciół Nauk t. 1, Kraków 1900, s. 132
14. Od byłej żony Anny Olimpii z Radziwiłłów Mostowskiej z 3 listopada 1808, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 287)
15. Od N. Glücksberga, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 271).

Bibliografia

• T. 5: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967, s. 349-353.

Linki zewnętrzne

• Tadeusz Antoni h. Dołęga (1766–1842). W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXII. 1977.
• Tadeusz Mostowski w Federacji Bibliotek Cyfrowych
• Tadeusz Mostowski w google.book
• Dzieła Tadeusza Mostowskiego w bibliotece Polona