Tadeusz Reytan
Tadeusz Reytan (Rejtan, Reyten) herbu Rejtan (ur. 20 sierpnia 1742 w Hruszówce, zm. 8 sierpnia 1780 tamże) – w 1773 poseł województwa nowogródzkiego na Sejm Rozbiorowy w Warszawie. Jego opór przeciw skonfederowaniu Sejmu Rozbiorowego uznawany jest za jedną z ostatnich pozytywnych prób zastosowania liberum veto[1].
 portret pędzla nieznanego autora z pierwszej połowy XIX wieku | |
 Reytan | |
| Rodzina | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data i miejsce śmierci | |
| Ojciec |
Dominik Reytan, podkomorzy nowogrodzki |
| Matka |
Teresa Wołodkowicz herbu Radwan, stolnikówna mińska |
| |
Życiorys
edytujSyn zamożnego ziemianina Dominika Reytana, podkomorzego nowogródzkiego i Teresy z Wołodkowiczów stolnikówny mińskiej. Brat Michała, pisarza nowogródzkiego. Wnuk Michała (zm. 1706), skarbnika mozyrskiego. Wraz z ojcem był klientem Radziwiłłów herbu Trąby.
Na pierwszej sesji sejmowej 19 kwietnia 1773 wraz z Samuelem Korsakiem i Stanisławem Bohuszewiczem sprzeciwiał się zawiązaniu na sejmie konfederacji pod przewodnictwem Adama Ponińskiego, umożliwiającej zatwierdzenie traktatu I rozbioru Polski. Po jego dokonaniu miał uniemożliwić wyjście sygnatariuszom rozbioru, wołając do nich: „Chyba po moim trupie!”[2][3][4]. Stanowisko jego zgodne było z instrukcją, jaką otrzymał przy wyborze na posła na swoim sejmiku w Nowogródku: bronić całości Polski z narażeniem życia i mienia. Oparł się na tym, że uniwersały królewskie zwołały sejm wolny, a alternata laski przypadała wówczas na prowincję litewską. Przestrzegał zasad ścisłego legalizmu, nie dążąc do zerwania obrad, wysuwał jako jedyne żądanie wybór marszałka. Opór Reytana poparł Korsak, inni posłowie litewscy oraz niektórzy koronni (głównie łęczyccy). Wziął w ręce drugą laskę, przygotowaną dla marszałka konfederacji litewskiej, i usiadł na taborecie marszałka oświadczając, że może być takim samym samozwańczym marszałkiem jak Poniński, doprowadzając do ustąpienia tego ostatniego z miejsca prezydialnego. 20 kwietnia wniesiono do grodu akt konfederacji i ustanowiono jej sądy, przed które pozwano Reytana. W obliczu nieprzyjęcia przez Reytana pozwu sąd konfederacji skazał go wyrokiem zaocznym (kondemnatą) jako wzburzyciela pokoju powszechnego i buntownika przeciw ojczyźnie na kary kryminalne i konfiskatę dóbr.
21 kwietnia gród warszawski (instancja sądowa dla szlachty) z rozkazu Ponińskiego nie przyjął manifestu Reytana i Korsaka przeciw bezprawnemu pozwaniu Reytana. Mocarstwa rozbiorcze wydały notę żądającą opróżnienia sali poselskiej, jednak Reytan, Korsak i Bohuszewicz cały czas jej nie opuszczali. Usiłując zatrzymać na sali posłów, którzy po ogłoszeniu solwowania sesji udawali się do wyjścia, Reytan stanął w drzwiach rozkrzyżowawszy ręce, zaklinając na miłość Boga i ojczyzny, padł na ziemię wołając, żeby deptali jego ciało. Poseł ziemi nurskiej Jacek Jezierski zawołał: "ja pierwszy" i przestąpił nad leżącym[5]. Podobnie uczynili pozostali posłowie. 22 kwietnia Reytan wyczerpany fizycznie i nerwowo po 36 godzinach przebywania bez jedzenia opuścił salę sejmową. Uzyskał na piśmie gwarancję od posłów mocarstw rozbiorczych, że nie będzie podlegać represjom i że kondemnata na nim zostanie skasowana. Reytan udał się po protekcję do pruskiego generała Ruperta Scipio von Lentulusa, który przydzielił mu ochronę huzarów pruskich, w ich asyście chodził później po stolicy.
Po sejmie rozbiorowym Reytan wyjechał na Litwę i według tradycji rodzinnej popadł w obłęd, w wyniku czego 8 sierpnia 1780 roku popełnił samobójstwo[6][7]. Nie założył rodziny.
Prawdopodobnie odebrał sobie życie w swojej rodzinnej Hruszówce, kalecząc się szkłem. Szczątki Tadeusza Reytana odkryto w okresie II Rzeczypospolitej w 1930 w obmurowanym cegłą grobie w miejscu zwanym „Pod Grabem”, zlokalizowanym w pobliżu dworu, na które wskazywali okoliczni mieszkańcy. Polscy naukowcy, wśród których byli m.in. antropolog Kazimierz Stołyhwo i historyk Stanisław Lorentz, nie potwierdzili wówczas autentyczności miejsca pochówku i szczątków Tadeusza Reytana[8]. Zdaniem historyka Jerzego Michalskiego badania szczątków z Hruszówki w 1930 roku nie doprowadziły do jednoznacznej konkluzji, czy są one Tadeusza Rejtana[9].
Kult postaci
edytujWkrótce po śmierci rozpowszechnił się w Polsce kult jego postaci. Portrety Reytana pojawiały się na licznych rycinach jako symbol prawdziwego patrioty. Sejm Czteroletni uczcił pamięć Tadeusza Reytana, zawierając to w następujących słowach: „Mój król, za zgodą skonfederowanych Rzeczypospolitej stanów, w tej porze, gdzie przywróceniem sił Rządu Rzeczypospolitej (...) mamy wdzięczną czułość długiem pamięci tego szanownego Polaka”[10].
Tadeusz Reytan jest bohaterem opowiadania zawartego w zbiorze: „Pamiątki JPana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego” Henryka Rzewuskiego z 1839.
Imię Reytana nosi znane z patriotycznych tradycji, założone w 1905 VI Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Reytana w Warszawie, Szkoła Podstawowa w Bączalu Dolnym (założona w 1885) oraz Zespół Szkół nr 2 im. Tadeusza Rejtana w Rzeszowie.
Jacek Kaczmarski poświęcił Reytanowi swoją piosenkę pt. „Rejtan, czyli raport ambasadora”, wydaną na albumie Muzeum w 1981 roku, która jest inspirowana obrazem Jana Matejki Rejtan – upadek Polski i opowiada o wydarzeniach w Sejmie z punktu widzenia rosyjskiego ambasadora.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Historia sejmu polskiego, praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Michalskiego. Tom I do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 374. Odmiennie widzi to Władysław Konopczyński: Znajdą się jeszcze w zmienionych warunkach ludzie odmiennej o całe niebo natury moralnej, którzy protestować będą samotnie przeciwko sejmom : Karol Chreptowicz i Józef Wybicki w r. 1768, Reytan i kilku towarzyszy w latach 1773–5, ale, pomijając już różnicę pobudek, czyny ich nawet formalnie odcinają się wyraźnie od czynu Szymakowskiego (sprawcy zerwania sejmu 1762). Wybicki upomniał się o głos wolny w znaczeniu europejskim, t. j. o prawo wyrażania swych myśli; gdy mu zamknięto usta, zaprotestował przeciwko wszystkim bezprawiom, popełnionym przez Repnina i jego kreatury. Wiedział, że sejmu pod węzłem radomskim nie zerwie, po prostu więc nawoływał do powstania. Reytan zwalczał uzurpację Ponińskiego, żądał sejmu wolnego, pod prawidłowo obranym marszałkiem. Żaden z nich nie inwokował „źrenicy wolności”, ani nie ganił zasady większości. (Liberum Veto, 1918, s. 390).
- ↑ Henryk Kwiatkowski: Wybór tekstów literackich do dziejów Polski. Dzierżoniów: ALEX Dzierżoniów, 2001, s. 150. ISBN 83-85589-38-4.
- ↑ Prawdziwa historia Rejtana. [w:] Odkrywcy.pl [on-line]. [dostęp 2012-11-24]. (pol.).
- ↑ Henryk Kwiatkowski: Wybór tekstów literackich do dziejów Polski - Henryk Kwiatkowski. [w:] Google Książki [on-line]. ALEX Dzierżoniów. s. 150. [dostęp 2012-12-15]. (pol.).
- ↑ Józef Geresz, Ustanowienie kasztelanii łukowskiej w 1775 r., Echo Katolickie, 26 sierpnia 2009 r.
- ↑ Rejtan Tadeusz. portalwiedzy.onet.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-20)]., [w:] WIEM (encyklopedia).
- ↑ Rejtan Tadeusz, [w:] Encyklopedia Internautica.
- ↑ HRUSZÓWKA.
- ↑ Jerzy Michalski, Tadeusz Reytan, s: Polski Słownik Biograficzny, 1988, t. XXXI/2, s. 231-237, Maciej Mycieslki, Dominik Michał Reytan, w: Polski Słownik Biograficzny, 1988, t. XXXI/2, s. 230-231.
- ↑ Marian Brandys, Jasienica i inni.