Tomasz Strzembosz

Tomasz Romuald Strzembosz (ur. 11 września 1930 w Warszawie, zm. 16 października 2004 tamże) – polski historyk, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL) (od 1991) i Instytutu Studiów Politycznych PAN. Badacz historii Polski okresu II wojny światowej. W latach 1989–1993 przewodniczący Rady Naczelnej ZHR, następnie honorowy przewodniczący ZHR.

Tomasz Romuald Strzembosz

Portret autorstwa Zbigniewa Kresowatego
Data i miejsce urodzenia	11 września 1930 Warszawa
Data i miejsce śmierci	16 października 2004 Warszawa
Profesor nauk humanistycznych
Specjalność: dzieje najnowsze
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Doktorat	1972 – nauki historyczne Uniwersytet Warszawski
Habilitacja	1982 – nauki historyczne Katolicki Uniwersytet Lubelski
Profesura	1992
Nauczyciel akademicki
Uczelnia	Polska Akademia Nauk
Okres zatrudn.	1966–1983 1992–2004
Uczelnia	Katolicki Uniwersytet Lubelski
Okres zatrudn.	1984–2004
Odznaczenia

Stopień harcerski	Harcerz Rzeczypospolitej
Stopień instruktorski	harcmistrz
Organizacja harcerska	Związek Harcerstwa Polskiego Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej
Przewodniczący Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej
Okres sprawowania	od 2 kwietnia 1989 do 26 lutego 1993
Następca	Wojciech Hausner

Życiorys

Ukończył szkołę powszechną i dwie klasy gimnazjalne na tajnych kompletach w Gimnazjum i Liceum im. św. Stanisława Kostki w Warszawie. Maturę zdał w 1949 w Samorządowym Gimnazjum i Liceum w Falenicy i w tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Od jesieni 1951 studiował historię na Uniwersytecie Warszawskim ze specjalizacją archiwalną. Z powodów politycznych magisterium uzyskał dopiero w 1959.

Od jesieni 1952 rozpoczął pracę zawodową w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Warszawie, następnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych, skąd w sierpniu 1953 na wniosek Koła ZMP przy Państwowej Służbie Archiwalnej w Warszawie został usunięty z pracy. Pracował krótko jako robotnik i od 1954, przez następne 12 lat, w Dziale Oświatowym Muzeum Warszawy.

W 1966 rozpoczął pracę w Pracowni Dziejów Polski w II wojnie światowej w Instytucie Historii PAN, w 1972 obronił doktorat na Uniwersytecie Warszawskim (promotor – prof. Stanisław Herbst), w 1982 habilitował się na Wydziale Nauk Humanistycznych KUL, w 1991 otrzymał tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego. Od 1984 pracował na KUL, a od 1992 także w Instytucie Studiów Politycznych PAN, gdzie był kierownikiem Samodzielnej Pracowni Dziejów Ziem Wschodnich II RP i wiceprzewodniczącym Rady Naukowej ISP PAN.

W pierwszej połowie lat 90. wziął udział w sesji plenarnej Polskiego Uniwersytetu Ludowego w Mińsku, poświęconej 50. rocznicy powstania Armii Krajowej i jej działalności na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej.

Praca naukowa

Zainteresowania prof. Tomasza Strzembosza koncentrowały się na tematyce konspiracji warszawskiej. Od 1982 zaczął badać partyzantkę antysowiecką, najpierw w białostockim, nad Biebrzą, potem w dawnych województwach północno-wschodnich II RP. Był prekursorem badań nad konspiracyjną walką zbrojną w okupowanej Warszawie, dziejami partyzantki i konspiracji na Kresach Północno-Wschodnich RP w czasie pierwszej okupacji sowieckiej 1939-1941 oraz znawcą sowieckiego systemu okupacyjnego.

Pod koniec życia pracował nad obszerną monografią polskiej partyzantki na ziemiach północno-wschodnich w latach 1939–1941 oraz kończył pracę nad książką „Rewolucja na postronku. Sowiecki system okupacyjny na ziemiach wschodnich II RP 1939-1941”.

Grób Tomasza i Adama Strzemboszów na cmentarzu Powązkowskim

Do uczniów Tomasza Strzembosza należy zaliczyć takie osoby jak: Henryk Błaszczyk, Marek Wierzbicki, Grzegorz Motyka, Piotr Niwiński, Janusz Marszalec, Zygmunt Boradyn, Jarosław Kopiński, Rafał Wnuk, Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, Sławomir Poleszak, Irena Kozimala, Tomasz Łabuszewski, Adam Baran.

Harcerstwo

Tomasz Strzembosz od 1945 roku był związany z harcerstwem. Od września 1945 roku aż do samorozwiązania się drużyn ZHP na przełomie lat 1948 i 1949 był członkiem ZHP, najpierw w V Krakowskiej Drużynie Harcerzy, a potem w 46 Warszawskiej Drużynie Harcerzy w Falenicy (w Hufcu Grochów). W roku maturalnym niemal cała klasa, pod naciskiem wychowawcy, prof. Wincentego Łąckiego (żołnierza ochotnika wojny 1920 roku i żołnierza AK), zapisała się do szkolnego koła ZMP. Prof. Łącki argumentował to następująco: nie po to uczyliśmy was w czasie wojny na kompletach, ryzykując życie, byście teraz nie dostali się na studia jako niezorganizowani.

Jesienią 1956 uczestniczył w spotkaniach harcerzy Szarych Szeregów dążących do odrodzenia ZHP, a następnie wraz z grupą warszawskich instruktorów zaproszonych przez Aleksandra Kamińskiego – w Krajowym Zjeździe Działaczy Harcerskich w Łodzi. Następnie prowadził drużynę harcerską w szkole podstawowej przy ul. Hożej. W 1958 ukończył kurs dla przewodników w Zawoi.

W 1980 był jednym z inicjatorów Kręgów Instruktorów im. Andrzeja Małkowskiego (KIHAM), w 1981 współtworzył Niezależny Ruch Harcerski (NRH) i był jego wiceprzewodniczącym.

W 1989 był jednym z twórców Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, przez dwie kadencje jego Przewodniczącym (1989-1992), a od 1993 Honorowym Przewodniczącym ZHR. Pośmiertnie Przewodniczący ZHR hm. Kazimierz Wiatr nadał Tomaszowi Strzemboszowi tytuł Harcmistrza Rzeczypospolitej. Miało to charakter symboliczny, ponieważ przepisy ZHR nie przewidują stopnia Harcmistrza RP.

Działalność polityczna i społeczna

W latach 1972–1980 był członkiem Polskiego Klubu Górskiego. Od jesieni 1980 roku uczestniczył w pracach NSZZ „Solidarność” w IH PAN jako wiceprzewodniczący Koła, w latach 1982–1989 był członkiem podziemnej Rady Edukacji Narodowej i uczestniczył (od 1983) w pracach Społecznego Komitetu Wydawnictw Niezależnych, był także wiceprzewodniczącym Rady Naukowej Archiwum Wschodniego w latach 1989–1994. Był współzałożycielem „Komitetu Upamiętniającego Polaków Ratujących Żydów” – wiceprezesem stowarzyszenia i przewodniczącym Komisji Historycznej.

Życie prywatne

Tomasz Strzembosz mieszkał w Warszawie. Był synem Adama i Zofii z Gadomskich, bratem Teresy i Adama Strzemboszów.

W 1957 ożenił się z harcerką Marią Dawidowską, zwaną Marylą, siostrą Alka Dawidowskiego. Byli rodzicami Doroty i Macieja.

Został pochowany na Powązkach (kwatera 261-6-18/19)

Nagrody i odznaczenia

• Nagroda sekretarza naukowego PAN za Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1944 (1974)
• Nagroda „Polityki” za Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1944 (1974)
• Nagroda księgarzy „Dziesięć polskich książek roku” za Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944 (1983)
• Nagroda „Polityki” za Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1944 (1983)
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (13 grudnia 2000)
• Nagroda im. Włodzimierza Pietrzaka (15 maja 2002)
• Tytuł i nagroda Kustosz Pamięci Narodowej (8 listopada 2002)
• Tytuł „Honorowy Obywatel Miasta Jedwabne” (3 października 2004)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (21 lutego 2008, pośmiertnie)

Publikacje książkowe

• Tumult warszawski 1525 r. (wyd. 1959)
• Odbijanie i uwalnianie więźniów w Warszawie 1939-1944 (wyd. 1972)
• Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944 (wyd. 1978, II wyd. 1983) ISBN 83-06-00717-4
• Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1945 (wyd. 1979, II wyd. 1983)
• Szare Szeregi jako organizacja wychowawcza (wyd. 1981, II wyd. 1984)
• Refleksje o Polsce i podziemiu 1939-1945 (wyd. 1987, 1990) ISBN 83-85028-17-X
• Bohaterowie „Kamieni na szaniec” w świetle dokumentów (wyd. 1994, II wyd. 1996, III wyd. 2007) ISBN 83-01-11352-9 (wyd. II)
• Saga o „Łupaszce” ppłk. Jerzym Dąmbrowskim 1889-1941 (wyd. 1996) ISBN 83-86678-33-X
• Rzeczpospolita podziemna : społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939–1945 (wyd. 2000) ISBN 83-86117-49-4
• W stronę zachodzącego słońca. Życiorysy wpisane w polską historię (wyd. 2003) ISBN 83-88794-94-9
• Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrzą X 1939-VI 1941 (wyd. 2004) ISBN 83-88973-78-9
• Czerwone bagno. Konspiracja i partyzantka antysowiecka w Augustowskiem wrzesień 1939 – czerwiec 1941 razem z Rafałem Wnukiem (wyd. 2009) ISBN 978-83-7383-382-1

Ponadto był autorem ponad 100 publikacji naukowych, oraz redaktorem naukowym kilkunastu innych pozycji.

Bibliografia

• Prof. dr hab. Tomasz Strzembosz, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2022-08-02] .
• Agnieszka Grędzik-Radziak: Oświata i szkolnictwo polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej i współczesnej Białorusi 1939–2001. Toruń: 2007, s. 441. ISBN 978-83-60738-09-2.
• Adam F. Baran: Profesor Strzembosz. Historyk Armii Krajowej, harcerz i wychowawca. Warszawa: Rytm, 2009. ISBN 978-83-7399-377-8. Brak numerów stron w książce
• Od zniewolenia do wolności. Studia historyczne. Adam F. Baran (red.). Warszawa-Białystok: Instytut Studiów Politycznych PAN, Collegium Civitas, Polskie Radio Białystok, 2009. ISBN 978-83-60580-31-8. Brak numerów stron w książce
• Tomasz Strzembosz: Refleksje o harcerstwie i wychowaniu. Wstęp, wybór i opracowanie: Adam F. Baran, przedmowa: Marcin Jędrzejewski. Wyd. II. Warszawa-Poznań: 2006. ISBN 978-83-924740-0-5. Brak numerów stron w książce
• Tomasz Strzembosz: W stronę zachodzącego słońca. Warszawa: Rytm, 2003. ISBN 83-88794-94-9. Brak numerów stron w książce
• WojciechW. Borek WojciechW., AndrzejA. Urbański AndrzejA., AdamA. Strzembosz AdamA., Strzembosz – portret rodzinny, Kraków: Wyd. Baran i Suszczyński, 1995, ISBN 83-85845-38-0, OCLC 751154662 . Brak numerów stron w książce
• Uroczystość wręczenia Nagrody Kustosz Pamięci Narodowej. ipn.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-15)]. IPN
• Strzembosze – rody uczone, artykuł Magdaleny Bajer
• Waldemar Żyszkiewicz: Patriota z charakterem. Tygodnik Solidarność
• Harcmistrz Rzeczypospolitej, Strona www o hm. RP Tomaszu Strzemboszu (1930-2004). strzembosz.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-14)].
• Nagroda im. Tomasza Strzembosza. „Fundacja im. Tomasza Strzembosza”