Ustim Karmeluk
Ustim Karmeluk, inne forma nazwiska: Karmaluk, Karmeniuk, Karmaniuk (ukr. Усти́м Яки́мович Кармелю́к (Кармалю́к), Ustym Jakymowycz Karmeliuk (Karmaliuk); ur. 10 marca 1787 w Hołowczynciach, zm. 10 października?/22 października 1835 w Koryczynciach Wołośkich) – przywódca chłopski na prawobrzeżnej Ukrainie w latach 1813–1835, bohater utworów literackich i podań ludowych, zwany „ostatnim hajdamaką”, nazwany przez Maksima Gorkiego „ukraińskim Robin Hoodem”, ze względu na swoje działania wspierające osoby z niższych klas społecznych – biednych chłopów, Żydów i żebraków[1].
 Portret Ustima Karmeluka z lat 20. XIX w. autorstwa Wasilija Tropinina | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
10 października?/22 października 1835 |
Życiorys
edytujUrodził się w rodzinie chłopów pańszczyźnianych w Hołowczyńcach (dziś Karmalukowe, rejon żmeryński) na Podolu, wówczas na terenie Korony Królestwa Polskiego. W roku 1812 został wcielony do armii carskiej, skąd zdezerterował po roku i wraz z innymi uciekinierami zorganizował watahę działającą na wzór hajdamacki. W 1814 r. został schwytany, skazany na 500 rózeg (wyrok wykonano w Kamieńcu Podolskim) i wcielony do oddziałów na Krymie. Uciekł ponownie w drodze z zesłania i przez kilkanaście lat przewodził różnym grupom działającym w powiatach: latyczowskim, lityńskim i proskurowskim w guberni podolskiej. Szacuje się, że przez jego oddziały przeszło ok. 20 000 chłopów i dezerterów z wojska[2].
Działania grup Karmeluka były skierowane głównie przeciwko bogatej szlachcie oraz ścigającemu go wojsku. Według źródeł Karmeluk dokonał blisko tysiąca napadów na majątki szlacheckie, które grabił i podpalał, a mieszkańców niektórych dworów zabijał[3][2]. Zdobyte w ten sposób bogactwa przekazywał biednym chłopom, co zostało potwierdzone przez mieszkańców niższych warstw społecznych, w trakcie procesu w sądzie lityńskim. Stąd Karmeliuka niejednokrotnie nazywa się „ukraińskim Robin Hoodem”[1].
Był czterokrotnie schwytany i skazywany na katorgę na Syberię, lecz za każdym razem udawało mu się zbiec[4]. Działalność Karmaluka możliwa była dzięki jego licznym powiązaniom i znajomościom. Współpracował często z Żydami, u których się ukrywał, a także za pośrednictwem których spieniężał zrabowany majątek, zapewniając im ochronę[5][6].
W roku 1833 władze carskie powołały odrębny urząd do uporania się z ruchem Karmeluka – komisję hałuziniecką, a w rejony jego największej aktywności wysłano wojsko. 22 października 1835 roku Karmeluk wpadł w zasadzkę w domu swojej kochanki Oleny Procykowej we wsi Karaczyńce Wołoskie (dziś wieś Wołoskie, rejon chmielnicki, hromada derażniańska), gdzie został zastrzelony przez 18-letniego szlachcica Teodora Rutkowskiego[7]. Pochowano go w Latyczowie[4].
Komisja hałuziniecka działała do 1839 roku i w tym czasie oskarżyła łącznie ok. 2700 chłopów i dezerterów podejrzewanych o współpracę z Karmalukiem[2].
Legenda
edytujPo śmierci nazwisko Karmeluka na Ukrainie obrosło legendą jako bohatera ludowego. Utwory literackie pisali o nim min. Marko Wowczok, Mychajło Starycki, Stepan Wasylczenko i Wasyl Kuczer. Przedstawiano go w literaturze jako obrońcę uciśnionego prostego ludu, a jego napadom przypisywano pobudki narodowowyzwoleńcze[3][8].
W 1920 roku jego nazwiskiem nazwany został ukraiński pociąg pancerny „Karmeluk”, który brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
W czasach radzieckich powstały trzy filmy poświęcone jego postaci, wszystkie pod tytułem „Karmeluk” (1931, 1935, 1985). Filmy miały charakter antypolski[9].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b http://irbis-nbuv.gov.ua/cgi-bin/ua/elib.exe?Z21ID=&I21DBN=UKRLIB&P21DBN=UKRLIB&S21STN=1&S21REF=10&S21FMT=online_book&C21COM=S&S21CNR=20&S21P01=0&S21P02=0&S21P03=FF=&S21STR=ukr0002068„Устим Кармалюк: зібрані документи” / Центр. держ. іст. архів УРСР, Ін-т історії України АН УРСР; упоряд. Є. Черкаська та І. Єрофєєв ; за ред. К. Гуслистого і П. Лаврова. 1948. – str. 105-107 (nr 54)
- ↑ a b c Władysław A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wyd. 3., popr. i uzup., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2001, ISBN 83-04-04530-3, OCLC 50687930 [dostęp 2021-09-13].
- ↑ a b Karmaliuk, Ustym [online], www.encyclopediaofukraine.com [dostęp 2021-09-13].
- ↑ a b Українська радянська енциклопедія: у 12 томах. гол. ред. М. П. Бажан; редкол.: О. К. Антонов та ін. T. 5: Кантата – Кулики. Київ: Головна редакція Української радянської енциклопедії, 1980, s. 39.
- ↑ Енциклопедія історії України: У 8 томах. Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. T. 4 (Ка–Ком). Київ: Наукова думка, 2007, s. 116. ISBN 978-966-00-0692-8.
- ↑ Еврейские повстанцы Устима Кармелюка [online], Мигдаль [dostęp 2021-09-13].
- ↑ Gazeta.ua, Лидера крестьянского восстания запретили хоронить на кладбище [online], Gazeta.ua, 19 października 2020 [dostęp 2021-09-13] (ros.).
- ↑ Ірина Фаріон руйнує усі міфи про Устима Кармалюка | Велич особистості | квітень '16. [dostęp 2021-09-15].
- ↑ Pańska, szlachecka, faszystowska. Jak zohydzano Polskę w filmach sowieckich okresu międzywojennego [online], tygodnik.tvp.pl [dostęp 2021-09-13] (pol.).
Bibliografia
edytuj- Władysław Serczyk Historia Ukrainy, wyd. Ossolineum, Wrocław 1979.