Wanda Gertz
Wanda Gertz, ps. „Lena”, „Kazik” (ur. 13 kwietnia 1896 w Warszawie, zm. 10 listopada 1958 w Londynie) – działaczka patriotyczna i niepodległościowa, major Wojska Polskiego, żołnierz Kedywu.
 Wanda Gertz (1921) | |
 major
| |
| Data i miejsce urodzenia |
13 kwietnia 1896 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
10 listopada 1958 |
| Przebieg służby | |
| Siły zbrojne | |
| Formacja | |
| Jednostki | |
| Główne wojny i bitwy |
I wojna światowa |
| Odznaczenia | |
     
| |
Życiorys
edytujCórka Florentyny z Johnów i Jana Gertza von Schliss[1][2]. Jej rodzina pochodziła z Saksonii, a w XVIII wieku osiadła w Rzeczypospolitej[3]. Ojciec Wandy brał udział w powstaniu styczniowym[1]. W domu Gertzów często odbywały się spotkania byłych powstańców, podtrzymujących tradycję walk niepodległościowych[4].
W 1913 roku ukończyła Gimnazjum Kuzienkowe[2]. Odbyła również kursy buchalteryjne Zgromadzenia Kupców miasta Warszawy[5]. W latach 1913–1915 była plutonową w 4 Warszawskiej Drużynie Skautek im. Emilii Plater[3].
I wojna światowa i wojna polsko-bolszewicka
edytujW 1916, po obcięciu włosów i w męskim przebraniu wstąpiła do Legionów pod fałszywym nazwiskiem Kazimierz Żuchowicz, pełniła służbę w 1. Pułku Artylerii I Brygady Legionów Polskich. Fałszywą tożsamość przyjęła w wyniku obowiązującego zakazu przyjmowania kobiet do Legionów Polskich[6]. W maju 1916 roku została kanonierką w II baterii haubic 1. pułku artylerii I Brygady Legionów Polskich[7]. W Legionach służyła do 25 sierpnia 1916 roku[1]. Brała udział w bitwach nad Styrem i Stochodem[8]. W wyniku kryzysu przysięgowego, lipcu 1917 roku porzuciła służbę wojskową i wróciła do Warszawy. Następnie organizowała żeńskie oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). W tym okresie przyjęła pseudonim „Kazik”. Za udział w demonstracji POW na placu Zbawiciela w Warszawie, dnia 8 grudnia 1917 roku została aresztowana przez Niemców. Została skazana na sześć miesięcy więzienia. Wyrok odbywała w Serbii (będącym oddziałem kobiecym Pawiaku). Z więzienia wyszła po kilku tygodniach po uiszczeniu kaucji. Od połowy września do listopada 1918 roku brała udział w akcjach rozbrajania zaborców. W tym samym czasie służyła w żandarmerii POW w stopniu sierżanta[1].
W grudniu 1918 roku została przydzielona do Milicji Ludowej. Pełniła tam funkcję zastępcy zbrojmistrza Komendy Głównej[9]. Do Wojska Polskiego wróciła dobrowolnie 15 kwietnia 1919 roku, kilka tygodniu po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej[7]. Została przydzielona do Przyfrontowego Inspektoratu Werbunkowo-Zaciągowego w dowództwie Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Od wrześniu 1919 roku pełniła funkcję „zastępczyni dowódcy drugiej Ochotniczej Legii Kobiet (OLK) przy dowództwie Frontu Litewsko-Białoruskiego[9]. Na tym stanowisku, 22 maja 1920 roku, Naczelny Wódz przyznał jej z dniem 1 kwietnia 1920 roku „prawo poborów i funkcji podporucznika piechoty i korzystania z odznak oficerskich na czapce bez prawa używania innych odznak oficerskich”[10].
Od września 1919 roku sprawowała stanowisko komendantki II Ochotniczej Legii Kobiet w Wilnie[4].
Brała udział w Bitwie Warszawskiej. Walczyła również w Białymstoku, Grodnie i Wilnie[11]. W marcu 1922 roku przeniesiono ją do rezerwy[7].
Okres międzywojenny
edytujW okresie międzywojennym była instruktorką i organizatorką obozów Przysposobienia Wojskowego Kobiet[9] W maju 1922 roku została zdemobilizowana i przeniesiona do rezerwy w stopniu porucznika. Stopień utraciła, ponieważ nie było podstaw prawnych do służby kobiet w Wojsku Polskim[2]. Pod koniec 1923 roku przystąpiła do Klubu Starszych Instruktorek PWK, zorganizowanego przez por. Marię Wittek[12].
Po zamachu majowym w 1926 roku pracowała jako osobista sekretarka Marszałka Józefa Piłsudskiego. Później pracowała jako urzędniczka wojskowa zatrudniona w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych w Warszawie[13]. W 1927 roku rozpoczęła szkolenie juzistek w ramach PWK[14]. Od 1935 roku kierowała sekretariatem Muzeum Józefa Piłsudskiego w Belwederze[7].
Opublikowała wspomnienia pt. W pierwszym pułku artylerii. Zostały one wydane w książce pt. Służba Ojczyźnie (Warszawa 1929)[15].
II wojna światowa
edytujW czasie kampanii wrześniowej 1939 roku walczyła ochotniczo w obronie Warszawy[7]. Została zaprzysiężona przez Henryka Józewskiego do Służby Zwycięstwu Polski dnia 19 listopada 1939 roku[9]. Zagrożona dekonspiracją w Warszawie, w kwietniu 1940 roku przeniosła się do Nadleśnictwa Kleszcze pod Piotrków Trybunalski. Pełniła funkcję sekretarki i skarbniczki komendanta Rejonu Piotrków („Las”) ZWZ Stanisława Kosarskiego w Dowództwie Głównym[7][9].
W kwietniu 1942 wróciła do Warszawy. Jako „Lena” współorganizowała w stolicy Oddział AK „Dysk”[9] (znany również jako „Disk”, „Oddział Leny”[16]; „Disk” od: Dywersja i Sabotaż Kobiet[7]). W skład „Dysku” wchodziły trzy grupy: minerskiej, sabotażowej i łączności. W kierownictwie „Dysku” znalazły się koleżanki Gertz z czasów PWK: Hanna Billik „Filipina”, Maria Jankowska „Margerita”, Władysława Macieszyna „Sława”, Jadwiga Szymańska „Wiga”, Maria Zielonka „Zofia”[16]. Gertz dowodziła „Dyskiem” aż do jego rozwiązania[17]. Do wybuchu powstania warszawskiego „Dysk” liczył 130 kobiet[9].
„Dysk” uczestniczył w wielu akcjach sabotażowych, dywersyjnych oraz zamachach wymierzonych w przedstawicieli niemieckiego, nazistowskiego aparatu represji. W maju 1942 roku Gertz brała udział w akcji wysadzenia pociągów pod Radomiem i Dęblinem[18]. W akcji „C” Gertz wykonała dwa wyroki śmierci na konfidentach Gestapo[19]. Według niektórych źródeł Gertz zdecydowała się na osobiste wykonanie egzekucji, gdyż chciała uchronić swoje podkomendne przed tym przeżyciem[13].
W czasie powstania, wraz ze swoim oddziałem, walczyła w ramach Zgrupowania AK „Radosław” na Woli[5], Starym Mieście i w Śródmieściu. W nocy z 31 sierpnia na 1 września przez kilkanaście godzin wraz ze swoim oddziałem błądziła po kanałach, próbując przedostać się do Śródmieścia. Następnie ciężko zachorowała, co przyczyniło się do podjęcia decyzji o wycofaniu się z dalszych walk[20]. 23 września 1944 roku awansowała do stopnia majora[5].
Po upadku powstania warszawskiego płk Maria Wittek wyznaczyła mjr Gertz na komendantkę ok. 2 tys. kobiet-żołnierzy, maszerujących do obozów jeńców wojennych[20]. Podczas odprawy płk Wittek nakazała mjr Gertz zatajenie stopnia wojskowego, by mogła trafić do stalagu i tam opiekować się kobietami-żołnierzami[21]. Marsz ruszył 5 października 1944 roku[2]. Mjr Gertz była jeńcem w: Lamsdorf, Mühlberg, Altenburg, Oflag IX C w Molsdorfie i Blankenheim[2][20][22]. W Molsdorf dnia 22 grudnia 1944 roku Niemcy uznali ją za polską komendantkę oflagu[15]. Dzięki jej staraniom Niemcy przestrzegali przysługującym kobietom-żołnierzom praw należnych jeńcom wojennym[2]. W Molsdorf do 22 grudnia 1944 roku pełniła funkcję polskiej komendantki obozu. Komendantką pozostała po wyzwoleniu oflagu przez wojska amerykańskie 13 kwietnia 1945 roku. Następnie przez krótki okres pełniła funkcję komendantki obozu w Burgu w Hesji. Później została wezwana do Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych (PSZ) na Zachodzie w Londynie, gdzie została mianowana przełożoną wszystkich kobiet-oficerów w Polsce na obszarze Niemiec[20].
Okres powojenny
edytuj12 marca 1946 roku objęła funkcję Inspektorki Żołnierzy-Kobiet Armii Krajowej[20]. Jej zastępczyniami były mjr Halina Wasilewska (do 20 sierpnia 1946 roku) i kpt. Janina Tuwan[23]. Od października 1946 do maja 1947 kierowała Podkomisją Weryfikacyjną Wojskowej Służby Kobiet AK. W następnych miesiącach obejmowała stanowisko Inspektorki Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. W 1948 roku została zdemobilizowana[20].
Po demobilizacji pracowała w kuchni kolejowej w Londynie[20]. W wyniku nasilającego się nowotworu wątroby uznaną ją za niezdolną do pracy fizycznej[15]. Od stycznia 1950 roku zajmowała stanowisko w Radzie Naczelnej Koła Armii Krajowej w Londynie[20].
Ostatnie miesiące życia przeżyła w ubóstwie[13]. Tuż przed śmiercią, we wrześniu 1958 roku, wygłosiła przemówienie podczas I Zjazdu Koleżeńskiego Kobiet Żołnierzy PSZ[15]. Zmarła 10 listopada 1958 roku w Londynie. Została pochowana na cmentarzu South Ealing[20]. Nabożeństwo odprawiał biskup Kościoła Ewangelickiego Władysław Fierla[24]. W jej pogrzebie uczestniczyli m.in. marszałkowa Aleksandra Piłsudska, generałowie: Tadeusz Bór-Komorowski, Michał Tokarzewski-Karaszewicz, Kazimierz Sawicki, Tadeusz Pełczyński[20], Radwan Pffeifer[24]. Jej prochy zostały przywiezione do Polski w 1959 roku[20] i pochowane na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A24-11-17)[25].
Upamiętnienia
edytujOk. 1920 roku Zofia Zawiszanka napisała wiersz pt. „Kazik”, poświęcony Wandzie Gertz. W 2009 roku ukazała się biografia Wandy Gertz pt. Opowieści o kobiecie żołnierzu autorstwa Anny Nowakowskiej[13].
Ordery i odznaczenia
edytuj- Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 11678 (1 października 1944)[26][15]
- Krzyż Niepodległości z Mieczami (13 kwietnia 1931 roku)[27]
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie)[5]
- Krzyż Walecznych (pięciokrotnie, po raz trzeci w 1922 roku)[15]
- Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami[5]
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Zawacka 2004 ↓, s. 202.
- ↑ a b c d e f Anna Borkiewicz-Celińska. Major Wanda Gertz. Wspomnienie w setną rocznicę urodzin. „Gazeta Wyborcza”, s. 6, 1996-08-03.
- ↑ a b Anna Nowakowska-Wierzchoś: Wanda Gertz: opowieść o dziewczynie żołnierzu (cz. 1). histmag.org, 2007-03-26. [dostęp 2023-07-28].
- ↑ a b Marcinkiewicz-Kaczmarczyk 2016 ↓, s. 8.
- ↑ a b c d e Wanda Gertz. 1944.pl. [dostęp 2023-07-28].
- ↑ Zawacka 1992 ↓, s. 413.
- ↑ a b c d e f g Zawacka 1992 ↓, s. 414.
- ↑ Cieślikowa 1998 ↓, s. 20.
- ↑ a b c d e f g Zawacka 2004 ↓, s. 203.
- ↑ Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 20 z 29 maja 1920 roku, poz. 533.
- ↑ Maresch 2020 ↓, s. 100.
- ↑ Kromp i Minczykowska 2003 ↓, s. 265.
- ↑ a b c d Iwona L. Konieczka: 61 lat temu zmarła Wanda Gertz, legionistka, żołnierz Bitwy Warszawskiej i Powstania Warszawskiego. dzieje.pl, 2019-11-10. [dostęp 2023-07-28].
- ↑ Kocot 1998 ↓, s. 43.
- ↑ a b c d e f Zawacka 1992 ↓, s. 415.
- ↑ a b Podrygałło 1998 ↓, s. 139.
- ↑ Podrygałło 1998 ↓, s. 140.
- ↑ Maresch 2020 ↓, s. 101.
- ↑ Strzembosz 1983 ↓, s. 315.
- ↑ a b c d e f g h i j k Zawacka 2004 ↓, s. 204.
- ↑ Ney-Krwawicz 1998 ↓, s. 61.
- ↑ Klasicka 2003 ↓, s. 163.
- ↑ Kabzińska 2012 ↓, s. 188.
- ↑ a b Maresch 2020 ↓, s. 103.
- ↑ Cmentarz Wojskowy. cmentarzekomunalne.com.pl. [dostęp 2023-07-28].
- ↑ Kunert 1997 ↓, s. 40.
- ↑ M.P. z 1931 r. nr 87, poz. 137 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”.
Bibliografia
edytuj- Agnieszka J. Cieślikowa: Ochotnicza Legia Kobiet. W: Elżbieta Zawacka (red.): Służba Polek na frontach II wojny światowej. Cz. 2. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK”, 1998. ISBN 83-905659-8-6.
- Katarzyna Kabzińska: Milewska Maria Irena. W: Sylwia Grochowina, Dorota Kromp (red.): Służba Polek na frontach II wojny światowej - 11. Sylwetki kobiet żołnierzy (III). Toruń: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej, 2012. ISBN 978-83-88693-28-1.
- Jerzy Kocot: Juzistki. W: Elżbieta Zawacka (red.): Służba Polek na frontach II wojny światowej. Cz. 2. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK”, 1998. ISBN 83-905659-8-6.
- Dorota Kromp, Katarzyna Minczykowska: Generał Maria Wittek 1899–1997. Naczelna komendantka Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet i Szef Wojskowej Służby Kobiet Komendy Głównej Służby Zwycięstwa Polski – Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej. W: Waldemar Rezmer (red.): Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 5 Wojenna służba Polek w II wojnie światowej. Toruń: Fundacja „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”, 2003. ISBN 83-88693-50-6.
- Małgorzata Klasicka: Kobiety-żołnierze Armii Krajowej w niewoli niemieckiej (1944–1945). W: Waldemar Rezmer (red.): Służba Polek na frontach II wojny światowej. Cz. 5. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Kobiet”, 2003. ISBN 83-88693-50-6.
- Andrzej Krzysztof Kunert: Kawalerowie Orderu Wojennego Virtutu Militari – powstanie warszawskie. W: praca zbiorowa: Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. T. 4. Warszawa: Ars Print Production s.c., 1997. ISBN 83-87224-00-6.
- Anna Marcinkiewicz-Kaczmarczyk. Członkinie Ochotniczej Legii Kobiet–ich postawy i zasługi w latach 1918–1922. „Polish Biographical Studies”. 4.1, 2016. ISSN 2353-9291.
- Eugenia Maresch. Przyczynek do biografii sześciu Polek na Emigracji. „Bibliotekarz Podlaski”. 3, 2020.
- Marek Ney-Krwawicz: Kobiety w Komendzie Głównej Armii Krajowej. W: Elżbieta Zawacka (red.): Służba Polek na frontach II wojny światowej. Cz. 2. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK”, 1998. ISBN 83-905659-8-6.
- Jadwiga Podrygałło: Dywersja i sabotaż kobiet. W: Elżbieta Zawacka (red.): Służba Polek na frontach II wojny światowej. Cz. 2. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK”, 1998. ISBN 83-905659-8-6.
- Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983. ISBN 83-06-00717-4.
- Elżbieta Zawacka: Czekając na rozkaz. Pogotowie Społeczne Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet w przededniu II wojny światowej. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1992. ISBN 83-228-0171-8.
- Słownik Biograficzny Kobiet Odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari. Elżbieta Zawacka (red.). T. I: A-G. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Kobiet”, 2004. ISBN 83-88693-03-4.