Wiatrak
Wiatrak – budowla ze skrzydłami poruszanymi siłą wiatru i napędzającymi urządzenia[1][2]. Przeważnie jest drewniana, rzadziej murowana[3]. Jest najstarszym silnikiem wiatrowym – przetwarza energię wiatru na energię kinetyczną w ruchu obrotowym. Jest maszyną przepływową i poprzednikiem turbiny wiatrowej, którą czasami również nazywa się wiatrakiem.
Wiatraki (z pionową osią) wynaleziono w IX wieku we wschodniej Persji, zaś w Europie – wiatraki z osią poziomą – pojawiły się pod koniec XII wieku i rozpowszechniły się w Anglii i Holandii[4][5].
Pierwsze wiatraki służyły głównie do mielenia zboża, w pierwszej połowie XIV wieku na terenie obecnej Holandii zaczęto używać wiatraków do napędzania pomp osuszających poldery. W późniejszych latach pojawiły się wiatraki tartaczne, inne mełły i mieszały pigmenty, rozdrabniały skały na kruszywa, plotły sznury konopne, wyciskały olej, mełły tytoń, drewno (na papier), kakao, kawę lub gorczycę (na musztardę).
Typy wiatraków:
Drewniane wiatraki były znane i używane w Polsce przez kilka stuleci. Nie jest pewne, czy wiatraki do Polski przywędrowały ze wschodu czy z zachodu, ale na XV wiecznych rycinach odnajdywanych w Polsce widnieją wiatraki o poziomej osi obrotu, które były charakterystyczne dla techniki zachodniej.
Pierwszy zachowany dokument związany z ekonomicznym wykorzystaniem energii wiatrowej na ziemiach polskich jest datowany na wiek XIII. Dokument ten jest przyznanym pozwoleniem na budowę młyna napędzanego przez wodę albo wiatr dla klasztoru w miejscowości Biały Buk (północno-zachodnia Polska) przez księcia pomorskiego Wisława z Rugii[7]. Dokument nie może potwierdzać zbudowania wiatraka, ale jest dowodem poziomu posiadanej wiedzy na temat wykorzystywaniu wiatru przy poruszaniu młyńskich żaren. W wieku XIV wiatraki stają się integralna częścią polskiego krajobrazu[8].
Z odnalezionych dokumentów wiadomo, że w 1303 młyn wiatrowy był w użyciu w Kobylinie (między Wrocławiem, a Poznaniem). W 1325 we Wschowie znajdował się młyn napędzany wiatrem. W 1377 udzielono zgody na budowę dwóch młynów wiatrowych niedaleko Chojnic. W 1394 uzyskano pozwolenie na budowę młyna wiatrowego w Rusinowie niedaleko Kwidzyna. W 1396 uzyskano pozwolenie na budowę młyna wiatrowego w Świętej Lipce niedaleko Gdańska[9].
Liczba młynów wiatrowych wzrastała regularnie w następnych stuleciach, choć w zależności od regionu i dostępnych warunków terenowych, liczba ich była nierównomierna. Gdyż przy lepszych warunkach hydrologicznych częściej budowano koła wodne ze względu na ich wyższą sprawność i większą niezawodność.
Największe zainteresowanie wiatrakami pojawiło się w XIX wieku, ze względu na korzystne regulacje administracyjne. Gdzie uwłaszczenie chłopów nastąpiło we wszystkich częściach Polski pod zaborami, mieszkańcy danej wsi nie mieli już obowiązku mielenia zboża w wydzielonym młynie, a rozwój technologiczny sprawił, że wiatraki coraz częściej budowano na własne potrzeby gospodarstwa.
Podczas II Wojny Światowej na terenie Polski zostało zniszczonych ok. 60% wiatraków, których w 1939 było ponad 7000. Pozostała część popadła w ruinę przez brak konserwacji po wojnie, postępującej elektryfikacji i braku zainteresowania nimi władz komunistycznych. W 1954 istniało 3280 wiatraków z czego tylko 63 uznano za zdolne do pracy[10]. Z tych powodów wielowiekowa tradycja młynów wiatrowych w Polsce dobiegła końca.
Dobrze zachowane wiatraki znajdują się obecnie w wielu skansenach i muzeach etnograficznych na terenie całej Polski.
Historia wiatraków w Europie
edytujWiatraki w Europie zdobyły popularność w XIV wieku. Szacuje się, że w szczycie około 1850 ich liczba wyniosła około 200 000, co jest wartością niewielką w porównaniu z około 500 000 kół wodnych. Chociaż wiatraki były budowane w dużej liczbie aż do końca XIX w., wraz z nadejściem rewolucji przemysłowej, znaczenie wiatru i wody jako pierwotnych przemysłowych źródeł energii spadło i ostatecznie zostały one zastąpione parą wodną (w młynach parowych), silnikami spalinowymi i silnikami elektrycznymi[11].
Według spisów przeprowadzonych przez rząd pruski w 1895 na terenie Cesarstwa Niemieckiego nadal działało 18 362 wiatraków i 54 529 młynów wodnych, z czego 97% pierwszych i prawie 60% drugich stanowiły młyny zbożowe[12]. W 1750 w Holandii było od 6 do 8 tysięcy wiatraków, w 1850 ich liczba wzrosła do 9-10 tysięcy. W Wielkiej Brytanii w 1820 było od 5 do 10 tys. wiatraków. We Francji do 1847 zostało zbudowanych 8700 wiatraków i 37 tys. młynów wodnych. W 1900 na terenie Finlandii znajdowało się ok. 20 tys. wiatraków[11].
W 2017 holenderskie rzemiosło młynarzy wiatraków i młynów wodnych zostało wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO[13].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 170. ISBN 83-85001-89-1.
- ↑ Windmill. www.merriam-webster.com. [dostęp 2022-07-21].
- ↑ wiatrak, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-03-08].
- ↑ Bolesław Orłowski: Groźba i nadzieja. Sensacje z dziejów techniki. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 37–40. ISBN 83-203-0224-2.
- ↑ Windmills. www.engr.psu.edu. [dostęp 2022-07-21].
- ↑ Bartłomiej Igliński, Wind energy in Poland – History, current state, surveys, Renewable Energy Sources Act, SWOT analysis, Anna Iglińska i inni, „Renewable and Sustainable Energy Reviews”, 64, 2016, DOI: 10.1016/j.rser.2016.05.081 (ang.).
- ↑ M. Dembińska, Przetwórstwo zbożowe w Polsce Średniowiecznej (X-XIV wiek), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973.
- ↑ J. Święch, Wiatraki: Młynarstwo wietrzne na Kujawach, Włocławek: Oficyna Wydawnicza Włocławskiego Towarzystwa Naukowego, 2001.
- ↑ F. Klonowski, Z historii inwentaryzacji wiatraków na Warmii, Mazurach i Powiślu, Rocz Olszt, 1958.
- ↑ M. Pawlik, Wiatraki północno-wschodniej Polski., Białystok: Wydawnictwo Filii Uniwersytetu Warszawskiego, 1984.
- ↑ a b Wind powered factories: history (and future) of industrial windmills [online], LOW-TECH MAGAZINE [dostęp 2020-09-27] (ang.).
- ↑ Windmühlen im Kreis Lüben [online], www.lueben-damals.de [dostęp 2020-09-27] (niem.).
- ↑ UNESCO ICH: Craft of the miller operating windmills and watermills. [dostęp 2017-12-09]. (ang.).
