Wikipedia

Wikipedysta:CFCF/brudnopis/Oparzenie

< Wikipedysta:CFCF | brudnopis
Oparzenia
combustio
Ilustracja
Oparzenia drugiego stopnia dłoni
Klasyfikacje
DiseasesDB

1791

MedlinePlus

000030

MeSH

D002056

Oparzenie (łac. combustio) – rodzaj rany ciała lub skóry, którego przyczyną jest ciepło, elektryczność, środki chemiczne, tarcie lub promieniowanie[1]. Oparzenia, które obejmują tylko skórę, są oparzeniami powierzchownymi znanymi również jako oparzenia pierwszego stopnia. Jeżeli obrażenia obejmują także niższe warstwy o częściowej grubości, nazywane są one oparzeniami drugiego stopnia. Obrażenia o pełnej grubości lub trzeciego stopnia obejmują wszystkie warstwy skóry. Oparzenia czwartego stopnia obejmują również dodatkowe obrażenia tkanek głębokich jak mięśnie lub kości.

Rodzaj terapii zależny jest od stopnia doznanych oparzeń. Powierzchowne oparzenia mogą być leczone przy użyciu prostych środków przeciwbólowych, podczas gdy rozległe oparzenia mogą wymagać długiej terapii w specjalistycznym centrum oparzeń. Schłodzenie rany przy użyciu bieżącej wody może pomóc zmniejszyć ból oraz obrażenia; jednak dłuższe wystawienie na jej działanie może skutkować obniżeniem temperatury ciała. Oparzenia o częściowej grubości mogą wymagać oczyszczenia przy użyciu mydła i wody, a następnie przygotowania opatrunku. Nie wiadomo dokładnie w jaki sposób opatrywać pęcherze, ale najprawdopodobniej najlepiej zostawić je w nienaruszonym stanie. Oparzenia o pełnej grubości wymagają leczenia chirurgicznego jak np. przeszczep skóry. Rozległe oparzenia wymagają również podawania znacznej ilości płynów podawanych dożylnie, ponieważ reakcja organizmu na zakażenie jest przyczyną obrzęku oraz znacznego wycieku płynów z naczyń włosowatych. Najczęściej występującymi komplikacjami wynikającymi z oparzeń są zakażenia.

Choć rozległe oparzenia mogą być śmiertelne, współczesne metody leczenia rozwijane od lat 60. w istotny sposób przyczyniły się do osiągnięcia lepszych rezultatów, zwłaszcza u dzieci oraz młodych dorosłych[2]. Co roku na całym świecie około 11 milionów osób korzysta z opieki medycznej a 300 000 umiera w wyniku oparzeń[3]. W Stanach Zjednoczonych ok. 4% osób przyjmowanych do centrów oparzeń umiera w wyniku obrażeń[4]. Długoterminowe rezultaty są zależne głównie od stopnia oparzeń i wieku ofiary.

Objawy

edytuj

Charakterystyka oparzeń jest zależna od ich głębokości. Powierzchowne oparzenia powodują ból utrzymujący się przez dwa lub trzy dni, a następnie dochodzi do złuszczania skóry, które trwa kilka kolejnych dni[5][6]. Ofiara, która doznała poważnych oparzeń może odczuwać dyskomfort lub narzekać nie tyle na ból, co na ciśnienie. Oparzenia o pełnej grubości mogą być zupełnie nieczułe na lekki dotyk lub ucisk[6]. Choć powierzchowne oparzenia są zazwyczaj czerwone, poważne oparzenia mogą być różowe, białe lub czarne[6]. Oparzenia w okolicy ust oraz opalone włosy w nosie mogą wskazywać na oparzenia dróg oddechowych, ale nie stanowią jednoznacznego dowodu[7]. Poważniejsze objawy obejmują: skrócony oddech, chrypkę oraz stridor lub świszczący oddech[7]. Świąd jest częstym objawem w czasie gojenia się i występuje u 90% osób dorosłych oraz u prawie wszystkich dzieci[8]. Drętwienie lub szczypanie może utrzymywać się przez dłuższy czas po doznaniu obrażeń wywołanych przez prąd elektryczny[9]. Oparzenia mogą być również przyczyną zaburzeń emocjonalnych oraz psychologicznych[3].

Typ[10] Głębokość oparzenia Wygląd skóry Tekstura Czucie Czas gojenia Rokowania Przykład
Powierzchowne (I stopnia) Naskórek[5] Zaczerwieniona, bez pęcherzy[10] Sucha Ból[10] 5-10 dni[10][11] Oparzenie dobrze się goi;[10] Powtarzające się oparzenia słoneczne zwiększają ryzyko późniejszego raka skóry[12]  
Powierzchowne oparzenia o częściowej grubości (II stopnia) Przechodzą w warstwę wierzchnią skóry właściwej[10] Zaczerwienienie z pęcherzem. Sparzenia z ciśnieniem[10]. Wilgotne[10] Bardzo bolesne[10] mniej niż 2-3 tygodnie[10][6] Miejscowe zapalenie /cellulitis, ale zazwyczaj brak blizn[6]

 

Oparzenia o głębokiej częściowej grubości (II stopnia) Przechodzi w głęboko w skórę właściwą[10] Żółta lub biała. Mniejsze sparzenia. Możliwe pęcherze[10]. Stosunkowo suche[6] Ciśnienie oraz dyskomfort[6] 3–8 tygodni[10] Bliznowacenie, przykurcz (może wymagać wycięcia lub przeszczepu skóry)[6]  
Oparzenia oełnej grubości (III stopnia) Przechodzi na całą grubość skóry właściwej[10] Sztywna i biała/brązowa[10] Brak sparzeń[6] Stwardnienie skóry[10] Bezbolesne[10] Przedłużające się (miesiące) i niepełne[10] Bliznowacenie, przykurcz, amputacja (zalecane wczesne wycięcie)[6]  
IV stopnia Przechodzi przez całą skórę aż do tłuszczu, mięśni oraz kości[10] Czarna; zwęglona ze strupami Wysuszone Bezbolesne Wymaga wycięcia[10] Amputacja, znaczne ograniczenie funkcji, a w niektórych przypadkach zgon[10].  

Przyczyna

edytuj

Oparzenia mogą być wywołane przez wiele różnych zewnętrznych przyczyn, które można podzielić na termiczne, chemiczne, elektryczne i promieniowanie[13]. W Stanach Zjednoczonych najczęstszą przyczyną oparzeń jest: ogień lub płomień (44%), gorąca woda (33%), gorący przedmiot (9%), elektryczność (4%) oraz środki chemiczne (3%)[14]. Do większości (69%) oparzeń dochodzi w domu lub w pracy (9%)[4], a większość z nich wynika z nieszczęśliwych wypadków, podczas gdy 2% wynika z przemocy, a 1-2% związane są z próbą samobójczą[3]. Te same źródła mogą być przyczyną obrażeń dróg oddechowych oraz/lub obrażeń płuc u 6% osób[15].

Oparzenia występują częściej u osób ubogich. Palenie papierosów jest czynnikiem zagrożenia, jednak nie spożycie alkoholu. Oparzenia związane z ogniem występują częściej w chłodniejszym klimacie[3]. Czynniki zagrożenia w krajach rozwijających się obejmują gotowanie na otwartym ogniu lub na podłodze[1], a także zaburzenia rozwoju u dzieci oraz choroby przewlekłe u dorosłych[16].

Czynniki termiczne

edytuj

W Stanach Zjednoczonych najczęstszą przyczyną oparzeń jest ogień i gorące płyny[15]. W przypadku pożarów domowych, których rezultatem jest zgon, za 25% zgonów odpowiedzialny jest dym, a za 22% urządzenia grzewcze[1]. Ponad połowa obrażeń wynika z prób walki z ogniem[1]. Sparzenie jest rezultatem kontaktu z gorącym płynem lub gazem; najczęściej występuje na skutek kontaktu z gorącym napojem, bieżącą wodą o wysokiej temperaturze (w czasie kąpieli lub prysznica), kontaktu z gorącym olejem kuchennym lub parą[17]. Sparzenie występuje najczęściej u dzieci w wieku poniżej pięciu lat[10], a w przypadku Stanów Zjednoczonych i Australii właśnie ta grupa stanowi dwie trzecie wszystkich ofiar oparzeń[15]. Kontakt z gorącymi przedmiotami jest przyczyną ok. 20-30% oparzeń u dzieci[15]. Zazwyczaj sparzenie jest oparzeniem pierwszego lub drugiego stopnia, ale spotykane są również oparzenia trzeciego stopnia, zwłaszcza w przypadku długiego kontaktu[18]. Fajerwerki są często przyczyną oparzeń w wielu krajach w czasie świąt[19]. Jest to szczególnym zagrożeniem dla nieletnich mężczyzn[20].

Środki chemiczne

edytuj

Środki chemiczne są przyczyną od 2 do 11% wszystkich oparzeń i stanowią przyczynę zgonu 30% wszytskich zgonów wynikających z oparzeń[21]. Oparzenia chemiczne mogą być rezultatem działania ponad 25 000 różnych substancji[10]. Większość z nich to silne zasady (55%) lub silne kwasy (26%)[21]. Większość zgonów na skutek oparzeń chemicznych następuje po połknięciu środków chemicznych[10]. Najpowszechniej występującymi substancjami są: kwas siarkowy występujący w środkach używanych do czyszczenia toalet, podchloryn sodu występujący w wybielaczach oraz halogenki alkilowe występujące w rozpuszczalnikach do farb itd[10]. Kwas fluorowodorowy może być przyczyną wyjątkowo głębokich oparzeń, choć objawy mogą być przez jakiś czas zauważalne[22]. Kwas mrówkowy może być przyczyną rozpadu znacznej ilości erytrocytów[7].

Czynniki elektryczne

edytuj

Oparzenia elektryczne można podzielić na oparzenia wysokim napięciem (powyżej 1000 volt), niskim napięciem (poniżej 1000 woltów) oraz oparzenia świetlne i łukiem elektrycznym[10]. Najczęstszą przyczyną oparzeń elektrycznych wśród dzieci są wtyczki elektryczne (60%) oraz gniazdka elektryczne (14%)[15]. Piorun również może być przyczyną oparzeń elektrycznych[23]. Czynniki ryzyka związane z uderzeniem pioruna obejmują zajęcia na zewnątrz, takie jak wspinaczka, golf czy sport, oraz pracę na zewnątrz[9]. Śmiertelność związana z uderzeniem pioruna wynosi około 10%[9].

Choć porażenie elektryczne jest zazwyczaj przyczyną oparzeń, to może również doprowadzić do naruszenia ciągłości lub przemieszczenia, jak i obrażeń na skutek uderzenia tępym przedmiotem i przykurczu mięśni[9]. W przypadku obrażeń związanych z wysokim napięciem większość obrażeń może być wewnętrzna, w związku z czym obrażenia nie mogą być ocenione na podstawie samego badania skóry[9]. Kontakt z niskim lub wysokim napięciem może być przyczyną zaburzeń rytmu serca lub ataku serca[9].

Promieniowanie

edytuj

Oparzenia popromienne mogą być rezultatem wystawienia na działanie światła ultrafioletowego (np. słonecznego, solarium lub spawania łukowego) lub promieniowania jonizującego (np. na skutek radioterapii, promieniowania rentgenowskiego lub opadu promieniotwórczego)[24]. Promieniowanie słoneczne jest najczęstszą przyczyną oparzeń popromiennych i najczęstszą ogólną przyczyną powierzchownych oparzeń[25]. Tempo powstawania oparzeń słonecznych zależne jest od rodzaju skóry[26]. Reakcja skóry na promieniowanie jonizujące zależy od stopnia wystawienia na działanie, przy czym wypadanie włosów następuje po 3 Gy, zaczerwienienie po 10 Gy, mokre łuszczenie się skóry po 20 Gy, a martwica po 30 Gy[27]. Zaczerwienienie, jeśli występuje, nie musi pojawić się natychmiast po wystawieniu na działanie słońca[27]. Oparzenia popromienne leczone są w taki sam sposób jak inne oparzenia[27]. Oparzenia mikrofalowe są rezultatem oparzeń termicznych spowodowanych przez mikrofale[28]. Wystawienie na ich działanie nawet na dwie sekundy może być przyczyną obrażeń, jednak nie jest to częste[28].

Oparzenia rezultatem nieszczęśliwych wypadków

edytuj

W przypadku osób przyjętych do szpitala w wyniku sparzenia lub oparzenia 3–10% to ofiary przemocy[29]. Przyczyny obejmują: przemoc wobec dzieci, awantury, przemoc wśród partnerów, przemoc wobec starszych oraz awantury związane z interesami[29]. Obrażenia wynikające z zanurzenia lub sparzenie wynikające z zanurzenia mogą wskazywać na przemoc wobec dzieci[18]. Dochodzi do tego, gdy większość lub niższa część ciała (pośladki lub krocze) zostaje zanurzona w gorącej wodzie[18]. Zazwyczaj rezultatem takiego działania jest ostre zarysowanie granicy, często symetryczne[18]. Inne przesłanki świadczące o zagrożeniu związanym z potencjalną przemocą wobec dzieci obejmują: koliste oparzenia, brak śladów po rozprysku, oparzenia o jednakowej grubości oraz inne przesłanki świadczące o zaniedbaniu oraz przemocy[30].

Zabójstwo posagowe jest formą przemocy domowej występującą w niektórych kulturach krajów takich jak Indie, polegającą na spaleniu kobiety ze względu na to, że mąż lub jego rodzina uznają posag za niewystarczający[31][32]. W Pakistanie poparzenie kwasem stanowi 13% umyślnych poparzeń i ma często związek z przemocą domową[30]. Samospalenie (samobójstwo poprzez podpalenie się będące formą sprzeciwu) jest również względnie powszechne wśród indyjskich kobiet[3].

Patofizjologia

edytuj
 
Trzy stopnie oparzeń

Przy temperaturze przekraczającej 44°C białka zaczynają tracić swój trójwymiarowy kształt i zaczynają ulegać rozpadowi[33]. Rezultatem tego jest uszkodzenie komórek oraz tkanek[10]. Wiele spośród szkodliwych skutków oparzenia dla zdrowia wynika z zakłócenia normalnego funkcjonowania skóry[10]. Obejmują one zaburzenia w czuciu skóry, zapobieganiu utratę wody poprzez odparowanie oraz zaburzenia możliwości kontrolowania temperatury ciała[10]. Zaburzenie błony komórkowej powoduje utratę potasu na rzecz przestrzeni poza komórką oraz absorbowanie wody i sodu[10].

W przypadku rozległych oparzeń (ponad 30% całej powierzchni ciała) dochodzi do znacznej reakcji zapalnej[34]. Powoduje to zwiększony wyciek płynu z naczyń włosowatych[7] oraz obrzęk tkanki[10]. Doprowadza to ogólnego spadku objętości krwi, podczas gdy pozostała krew traci znaczną ilość osocza powodując zwiększenie się gęstości krwi[10]. Utrudnione krążenie krwi uniemożliwiające doprowadzanie jej do narządów takich jak nerki oraz przewód pokarmowy może być przyczyną niewydolności nerek oraz wrzodów żołądka[35].

Podwyższony poziom katecholamin oraz kortyzolu może wywoływać trwający latami hipermetabolizm[34]. Wiąże się to również z podwyższonym rzutem serca, metabolizmem, przyspieszonym tętnem oraz zaburzonym funkcjonowaniem układu odpornościowego[34].

Diagnoza

edytuj

Oparzenia mogą być sklasyfikowane pod względem głębokości, mechanizmu powstania rany, rozległości oraz powiązanych obrażeń. Najczęściej stosowanym sposobem jest klasyfikacja w oparciu o głębokość rany. Głębokość ran jest zazwyczaj określana poprzez badanie, choć możliwe jest również przeprowadzenie biopsji[10]. Dokładne określenie głębokości oparzenia poprzez jedno badanie może być trudne, w związku z czym konieczna może być seria badań na przestrzeni kilku dni[7]. U osób, u których występuje ból głowy lub oszołomienie oraz osób u których stwierdzono oparzenia powstałe w wyniku kontaktu z ogniem, należy przeprowadzić badania pod kątem zatrucia tlenkiem węgla[36]. Rozważyć należy także możliwość zatrucia cyjankiem[7].

Rozmiar

edytuj

Rozmiar oparzenia wyrażany jest jako procent całkowitej powierzchni ciała (CPC) dotkniętej oparzeniami o częściowej lub całkowitej grubości[10]. Oparzenia I stopnia w formie zaczerwienienia i nietworzące bąbli nie zostały objęte w poniższym opisie[10]. Większość oparzeń (70%) obejmuje mniej niż 10% CPC[15].

Istnieje wiele metod pozwalających określić CPC m.in. „zasada dziewięciu”, tabela Lunda-Browdera oraz badanie oparte wyłącznie na rozmiarze dłoni chorego[5]. Zasada dziewięciu jest łatwa do zapamiętania, ale może być skutecznie używana wyłącznie w przypadku osób powyżej 16 roku życia[5]. Dokładniejsze badanie może zostać przeprowadzone w oparciu o tabelę Lunda-Browdera, która bierze pod uwagę różne proporcje części ciała w przypadku dorosłych oraz dzieci[5]. Rozmiar dłoni osoby (obejmujący dłoń oraz palce) wynosi ok. 1% CPC[5].

Reguła dziewiątek Wallace'a

edytuj

Reguła ta służy do orientacyjnego określenia oparzonej powierzchni ciała. Pozwala przy uwzględnieniu głębokości oparzeń ustalić ciężkość urazu. Powierzchnia głowy, każdej z kończyn górnych stanowi 9% powierzchni ciała. Powierzchnia przednia tułowia to 18% (9% powierzchnia brzucha oraz 9% powierzchnia klatki piersiowej). Powierzchnia tylna tułowia stanowi również 18% powierzchni ciała. Powierzchnia każdej kończyny dolnej to odpowiednio 18%. Powierzchnia krocza 1%.

Reguła dłoni

edytuj

Reguła ta służy do oceny rozległości oparzeń ciała u osób dorosłych. Zakłada ona, że powierzchnia dłoni osoby oparzonej odpowiada 1% łącznej powierzchni jej ciała.

Reguła piątek

edytuj

Reguła ta ma zastosowanie do oceny rozległości oparzeń u niemowląt. Przyjmuje ona, że powierzchnia głowy, przodu i tyłu tułowia stanowi po 20% powierzchni ciała. Na każdą kończynę przypada 10% ogólnej powierzchni.

Metody tabelaryczno-diagramowe

edytuj

Do oceny służą gotowe tabele i diagramy zawierające informacje o dokładnej powierzchni różnych części ciała u osób w poszczególnych grupach wiekowych (czasem także dodatkowe dane korygujące zależne np. od budowy ciała pacjenta). Rozwiązania te pozwalają na dokładną ocenę powierzchni oparzenia i są stosowane przede wszystkim w ośrodkach leczenia oparzeń.

Dotkliwość

edytuj
Klasyfikacja dotkliwości opracowana przez Amerykańskie Towarzystwo Oparzeniowe[36]
Lekkie Średnio ciężkie Ciężkie
Dorośli <10% CPC Dorośli 10-20% CPC Dorośli >20% CPC
Dzieci lub osoby starsze < 5% CPC Dzieci lub osoby starsze 5-10% CPC Dzieci lub osoby starsze >10% CPC
<2% oparzenia o pełnej grubości 2-5% oparzenia o pełnej grubości >5% oparzenia o pełnej grubości
Uraz na skutek porażenia prądem o wysokim napięciu Poparzenie na skutek porażenia prądem o wysokim
Prawdopodobny uraz na skutek inhalacji Znany uraz na skutek inhalacji
Oparzenie obejmujące dookoła całą kończynę Znaczące poparzenia twarzy, dłoni i stóp
Inne problemy zdrowotne Powiązane obrażenia

W celu ustalenia potrzeby skierowania poparzonej osoby do odpowiedniej jednostki zajmującej się oparzeniami Amerykańskie Towarzystwo Oparzeniowe (American Burn Association) opracowało system klasyfikowania. Zgodnie z systemem oparzenia mogą być sklasyfikowane jako poważne, umiarkowane i nieznaczne. Ocena zależna jest od wielu czynników, włączając w to całkowitą poparzoną powierzchnię ciała, uszkodzenie istotnych stref ciała, wiek osoby oraz powiązane obrażenia[36]. Nieznaczne oparzenia można zazwyczaj leczyć w domu, umiarkowane oparzenia są często leczone w szpitalu, a poważne oparzenia powinny być leczone w centrum specjalizującym się w leczeniu oparzeń[36].

Zapobieganie

edytuj

Analiza poszczególnych przypadków poparzeń wykazuje, że można było zapobiec mniej więcej połowie oparzeń[1]. Programy zapobiegania oparzeniom pozwoliły w znacznym stopniu zmniejszyć odsetek poważnych oparzeń[33]. Środki prewencyjne obejmują: ograniczenie temperatury ciepłej wody, alarmy pożarowe, spryskiwacze, odpowiednią konstrukcję budynków oraz odzież odporną na ogień[1]. Eksperci zalecają ograniczanie temperatury podgrzewaczy wody poniżej 48,8°C[15]. Inne środki pozwalające unikać oparzeń obejmują wykorzystywanie termometru do sprawdzania temperatury wody używanej do kąpieli oraz osłony zapobiegające rozpryskom montowane na piecykach[33]. Skuteczność prawnego kontrolowania rynku fajerwerków nie została jeszcze udowodniona (choć wstępne wyniki ją potwierdzają)[37], zaleca się jednak ograniczenie sprzedaży fajerwerków dzieciom[15].

Działanie

edytuj

Działanie rozpoczyna się od oceny i stabilizacji dróg oddechowych, oddechu i krążenia[5]. W przypadku podejrzenia oparzenia dróg oddechowych konieczna może być wczesna intubacja[7]. Następnie należy zająć się samym oparzeniem. Osoby, które doznały znacznych oparzeń, mogą zostać owinięte w czyste prześcieradło do chwili dotarcia do szpitala[7]. Ponieważ oparzenia narażone są na zakażenie należy podać choremu środki zapobiegające tężcowi, jeżeli osoba nie była szczepiona w ciągu ostatnich pięciu lat[38]. W USA 95% osób zgłaszających oparzenia na pogotowiu jest opatrywanych i odsyłanych do domu; 5% wymaga opieki szpitalnej[3]. W przypadku poważnych oparzeń ważne jest wczesne wyrównanie utraty płynów[34]. Hiperbaria tlenowa może być przydatna jako dodatkowa terapia[39].

Płyny podawane dożylnie

edytuj

W przypadku osób o zaburzonej perfuzji tkanek konieczne jest podawanie izotonicznego roztworu krystaloidów[5]. W przypadku dzieci z oparzeniami zajmującymi 10-20% CPC oraz osób dorosłych z oparzeniami na 15% CPC konieczne może być podawanie i kontrolowanie płynów[5][40][41]. Jeżeli jest to możliwe, w przypadku oparzeń zajmujących więcej niż 25% CPC proces ten należy rozpocząć jeszcze przed dotarciem do szpitala[40]. Reguła Parkland może pomóc w ustaleniu objętości płynów podawanych dożylnie wymaganych w ciągu pierwszych 24 godzin[7]. Reguła opiera się na CPC i wadze oparzonego. Połowa płynów powinna być podawana w ciągu pierwszych 8 godzin a pozostała ilość w ciągu następnych 16 godzin[7]. Ramy czasowe liczy się od chwili oparzenia, a nie od rozpoczęcia podawania płynów.[7]. Dzieci wymagają dodatkowego płynu pomocniczego zawierającego glukozę[7]. Ponadto osoby, które doznały oparzeń dróg oddechowych, wymagają większej ilości płynu[42]. Choć niewystarczające podawanie płynów może wywołać problemy, przesadne podawanie płynów może również mieć negatywne skutki[43]. Reguła stanowi jedynie jedynie wytyczne dla osób o dobowej ilości moczu wynoszącej >30 mL/h w przypadku dorosłych i >1mL/kg w przypadku dzieci oraz osób o średnim ciśnieniu tętniczym wyższym niż 60 mmHg[7].

Choć mleczan Ringera jest powszechnie stosowany, nie udowodniono, że jest skuteczniejszy niż płyn fizjologiczny[5]. Płyny krystaloidowe są równie dobrym rozwiązaniem co płyny koloidowe, a ponieważ płyny koloidowe są droższe, nie są zalecane[44]. Rzadko kiedy konieczna jest transfuzja krwi[10]. Zazwyczaj jest ona zalecana, gdy poziom hemoglobiny spadnie poniżej 60-80 g/L (6-8 g/dL)[45] w związku z powiązanymi zagrożeniami[7]. Cewniki dożylne mogą zostać umieszczone w poparzonej skórze, jeżeli jest to konieczne; alternatywnie można użyć infuzji doszpikowej[7].

Opatrywanie ran

edytuj

Wczesne schłodzenie rany (w ciągu 30 minut od oparzenia) pozwala zmniejszyć głębokość oparzeń oraz ból, ale należy zachować ostrożność, ponieważ przesadne wychłodzenie może wywołać hipotermię[10][5]. Chłodzenie powinno być przeprowadzane przy użyciu zimnej wody 10–25°C, jednak nie wody z lodem, ponieważ może ona spowodować obrażenia[5][33]. Oparzenia chemiczne mogą wymagać dokładnego wypłukania[10]. Ważnymi elementami opatrywania ran jest mycie przy użyciu mydła i wody, usunięcie martwej tkanki oraz zastosowanie opatrunków[33]. Nie jest jasne, co należy robić w przypadku nienaruszonych bąbli[33]. Niektóre pośrednie dowody sugerują, że nie należy ich ruszać[33]. Oparzenia II stopnia powinny być ponownie zbadane po dwóch dniach[33].

Nie stwierdzono jednoznacznie, jakie opatrunki należy stosować w przypadku opatrywania oparzeń I i II stopnia[46][47]. Możliwe jest opatrywanie oparzeń I stopnia bez użycia opatrunku[33]. Choć zaleca się stosowanie antybiotyków o działaniu miejscowym, nie stwierdzono jednoznacznych dowodów świadczących o ich skuteczności[48]. Nie zaleca się stosowania sulfadiazyny srebra (rodzaju antybiotyku), ponieważ możliwe jest, że przedłuża ona proces gojenia się ran[47]. Brak jest dowodów świadczących o tym, że stosowanie opatrunków zawierających srebro[49] lub podciśnieniowej terapii rany[50] jest skutecznym działaniem.

Leki

edytuj

Oparzenia mogą być bardzo bolesne, w związku z tym możliwe jest stosowanie różnych leków przeciwbólowych. Leki te obejmują proste analgetyki (jak ibuprofen i acetaminofen) oraz opioidy takie jak morfina. Benzodiazepiny mogą być stosowane wraz z analgetykami w przypadku niepokoju[33]. W procesie gojenia się ran możliwe jest stosowanie antyhistamin, masaży lub przezskórnej stymulacji nerwów w celu zwalczenia swędzenia[8]. Należy jednak pamiętać, że antyhistaminy stosowane w tym celu są skuteczne w 20% przypadków[51]. Istnieją niejednoznaczne dowody wskazujące na to, że gabapentyna[8] może być skutecznym rozwiązaniem w przypadku osób, u których antyhistaminy nie powodowały poprawy[52].

W przypadku rozległych oparzeń (>60% CPC) przed zabiegiem zalecane jest stosowanie podawanych dożylnie antybiotyków[53]. Od 2008 r. w wytycznych nie zaleca się ogólnego ich stosowania z powodu oporności na antybiotyki[48] oraz podniesionego ryzyka infekcji grzybicznych[7]. Jednak pośrednie dowody wskazują na to, że zwiększają one szanse na przeżycie u osób z rozległymi i poważnymi oparzeniami[48]. Erytropoetyna nie wydaje się być skutecznym środkiem zapobiegającym lub pomagającym w czasie niedokrwistości u osób z oparzeniami[7]. W przypadku oparzeń spowodowanych przez kwas fluorowodorowy skuteczną odtrutką jest glukonian wapnia stosowany dożylnie i/lub miejscowo[22].

Zabiegi

edytuj

Rany wymagające zabiegowego zamknięcia przy użyciu przeszczepu lub płatów skóry (zazwyczaj oparzenia większe niż niewielkie oparzenie pełnej grubości) powinny być zamykane możliwie jak najszybciej[54]. Oparzenia obwodowe kończyn oraz klatki piersiowej mogą wymagać natychmiastowego zabiegowego nacięcia skóry znanego jako escharotomia[55]. Zabieg ten ma na celu leczenie lub profilaktykę w zakresie krążenia dystalnego lub wentylacji[55]. Nie ma pewności, czy jest to pomocne w przypadku oparzeń szyi lub palców[55]. Fasciotomia może być konieczna w przypadku oparzeń elektrycznych[55].

Medycyna alternatywna

edytuj

Miód był wykorzystywany w leczeniu ran już od starożytności i może być skuteczny przy leczeniu oparzeń I i II stopnia[56][57]. Brakuje przekonujących dowodów na skuteczność aloesu zwyczajnego[58]. Choć może być on skuteczny w zakresie działania przeciwbólowego[11], a badania z 2007 r. pośrednio wskazały na skrócony czas gojenia się[59], kolejne badania z 2012 r. wykazały, że nie jest on skuteczniejszy niż sulfadiazyna srebra[58].

Nie wykazano skuteczności witaminy E w zakresie keloidów oraz blizn[60]. Nie zaleca się stosowania masła[61]. W krajach o niskim dochodzie jedna trzecia oparzeń jest leczona przy użyciu medycyny tradycyjnej obejmującej stosowanie jajek, błota, liści lub odchodów bydlęcych[16]. Zabiegi chirurgiczne są często ograniczone ze względu na niewystarczające fundusze i brak dostępności[16]. Istnieje wiele innych metod, które mogą być używane wraz z lekami w celu zmniejszenia bólu i niepokoju: terapia przy użyciu wirtualnej rzeczywistości, hipnoza oraz behawioralne metody takie jak rozpraszanie uwagi[52].

Rokowania

edytuj
Rokowania w USA[62]
CPC Śmiertelność
<10% 0,6%
10-20% 2,9%
20-30% 8,6%
30-40% 16%
40-50% 25%
50-60% 37%
60-70% 43%
70-80% 57%
80-90% 73%
>90% 85%
Inhalation 23%

Rokowania są gorsze w przypadku dużych oparzeń, oparzeń u osób starszych oraz u kobiet[10]. Zatrucie dymem, inne poważne rany, jak np. uszkodzenie kości długich oraz poważne choroby (np. choroba serca, cukrzyca, choroba psychiczna, myśli samobójcze), również mają wpływ na prognozę[10]. Średnio 4% osób przyjmowanych w USA do centrów oparzeń umiera;[15] zależy to w głownej mierze od rozległości oparzeń. Przykładowo, u osób o oparzeniach wynoszących 10% CPC śmiertelność wynosi mniej niż 1%, podczas gdy u osób z oparzeniami wynoszącymi 90% CPC wynosi ona 85%[62]. W Afganistanie osoby z oparzeniami wynoszącymi powyżej 60% CPC rzadko przeżywają[15]. Współczynnik Bauxa był w przeszłości używany do opracowania prognozy w przypadku znacznych oparzeń; jednak wraz z poprawą opieki nie jest już skutecznym narzędziem[7]. Współczynnik obliczano dodając rozległość oparzeń (% CPC) do wieku osoby, co miało stanowić przybliżoną śmiertelność[7].

Komplikacje

edytuj

W przypadku oparzeń dochodzi często do wielu komplikacji; najczęstszą z nich są zakażenia[15]. Najczęstszymi komplikacjami są (w kolejności częstotliwości występowania): zapalenie płuc, zapalenie tkanki łącznej, zapalenie dróg moczowych oraz niewydolność układu oddechowego[15]. Czynniki ryzyka obejmują: oparzenia wynoszące 30% CPC, oparzenia o pełnej grubości, ekstremum wiekowe (pacjent młody lub stary) oraz oparzenia nóg lub krocza[63]. Zapalenie płuc występuje szczególnie często u osób, które doznały oparzeń dróg oddechowych[7].

Niedokrwistość występuje często w przypadku oparzeń o pełnej grubości wynoszących 10% CPC[5]. Oparzenia elektryczne mogą być przyczyną zespołu ciasnoty międzypowięziowej lub rabdiomiolizy w związku z rozpadem mięśni[7]. Krzepnięcie krwi w żyłach w nogach występuje w przypadku od 6 do 25% ludzi[7]. Stan hipermetaboliczny może utrzymywać się przez lata po oparzeniu i stanowić przyczynę zmniejszenia gęstości kości oraz utraty masy mięśniowej[34]. Keloidy mogą powstawać w wyniku oparzenia, zwłaszcza u osób młodych oraz osób o ciemniejszej karnacji[60]. Po oparzeniu dzieci mogą przeżywać szok psychologiczny oraz zespół stresu pourazowego[64]. Bliznowacenie może również prowadzić do zaburzeń w zakresie wyglądu ciała[64]. W krajach rozwijających się znaczne oparzenia mogą prowadzić do izolacji społecznej, skrajnego ubóstwa oraz porzucenia dzieci[3].

Epidemiologia

edytuj
 
Wskaźnik DALY dla pożarów na 100 000 mieszkańców w 2004 r.[65]

     brak danych

     < 50

     50-100

     100-150

     150-200

     200-250

     250-300

     300-350

     350-400

     400-450

     450-500

     500-600

     > 600

Zgodnie ze stanem na 2004 r. na całym świecie opieki medycznej wymagało 11 milionów oparzeń, a 300 000 zakończyło się zgonem[3]. Oznacza to, że oparzenia są czwartą najczęstszą przyczyną obrażeń zaraz po wypadkach drogowych, upadkach oraz przemocy[3]. Ok. 90% oparzeń występuje w krajach rozwijających się[3]. Ma to związek częściowo z przeludnieniem i niebezpiecznymi warunkami związanymi z gotowaniem[3]. Ogólnie prawie 60% śmiertelnych oparzeń zdarza się w Azji Południowo-Wschodniej gdzie odsetek wynosi 11,6 na 100 000[15].

W krajach rozwiniętych dorośli mężczyźni umierają w wyniku oparzeń dwa razy częściej niż kobiety. Prawdopodobnie ma to związek z ryzykiem zawodowym oraz większym zaangażowaniem w działania o podwyższonym ryzyku. Jednak w wielu krajach rozwijających się to kobiety są dwa razy bardziej zagrożone niż mężczyźni. Często ma to związek z wypadkami w kuchni oraz przemocą domową[3]. W przypadku dzieci do zgonu wynikającego z oparzeń dochodzi dziesięć razy częściej w krajach rozwijających się niż w rozwiniętych[3]. Ogólnie oparzenia są piętnastą najczęstszą przyczyną zgonów wśród dzieci[1]. Od lat 80. do 2004 r. wiele państw odnotowało spadek liczby śmiertelnych oparzeń oraz ogólnie liczby oparzeń[3].

Kraje rozwinięte

edytuj

Co roku w USA około 500 000 osób, które ucierpiały w wyniku oparzenia, korzysta z opieki medycznej[33]. W 2008 r. ok. 3 300 z tych przypadków zakończyło się zgonem[1]. Większość oparzeń (70%) oraz zgonów stwierdzono wśród mężczyzn[4][10]. Największy odsetek oparzeń w wyniku ognia stwierdzono u osób w wieku od 18– do 35 lat, a największy odsetek oparzeń wywołanych gorącą cieczą stwierdzono u dzieci w wieku poniżej pięciu lat oraz u dorosłych w wieku powyżej 65 lat[10]. Oparzenia spowodowane działaniem elektryczności są co roku przyczyną ok. 1 000 zgonów[66]. Uderzenie piorunem jest co roku przyczyną zgonu ok. 60 osób[9]. W Europie oparzenia zamierzone występują najczęściej u mężczyzn w średnim wieku[29].

Kraje rozwijające się

edytuj

Co roku w Indiach od 700 000 do 800 000 osób doznaje poważnych oparzeń, choć niewiele z nich znajduje się później pod opieką w specjalistycznych centrach zajmujących się oparzeniami[67]. Największy odsetek oparzeń stwierdzono wśród kobiet w wieku 16–35 lat[67]. Ma to częściowy związek z niebezpiecznymi warunkami w kuchni oraz luźną odzieżą noszoną zazwyczaj w Indiach[67]. Szacuje się, że jedna trzecia wszystkich oparzeń wynika z zapalenia się odzieży w kontakcie z otwartym ogniem[68]. Celowe oparzenia są również często spotykane; najczęściej występują wśród kobiet młodych, równolegle z przemocą domową i samookaleczaniem[29][3].

Historia

edytuj
 
Guillaume Dupuytren (1777-1835) rozwinął stopnie klasyfikacji oparzeń

Rysunki naskalne sprzed przeszło 3 500 lat przedstawiają oparzenia i sposób ich leczenia[2]. Pochodzący z ok. 1500 r. p.n.e. egipski papirus Smitha opisuje sposoby leczenia z wykorzystaniem miodu oraz maści z żywicy[2]. Na przestrzeni wieków wykorzystywano wiele różnych sposobów leczenia, włączając w to sposób wykorzystujący liście herbaty opisany przez Chińczyków w 600 r. p.n.e., tłuszcz wieprzowy i ocet opisany przez Hipokratesa w 400 r. p.n.e. oraz wino i mirrę opisany przez Kelsosa w 100 rr. n.e.[2] W XVI w. francuski golibroda-chirurg Ambroise Paré jako pierwszy opisał różne stopnie oparzeń[69]. Guillaume Dupuytren rozwinął wspomniane stopnie opisując sześć różnych stopni oparzeń w 1832 r.[70][2]

Pierwszy szpital zajmujący się leczeniem oparzeń powstał w 1843 r. w Londynie w Anglii, a rozwój współczesnych metod leczenia oparzeń przypadł na koniec XIX i początek XX w.[2][69] W czasie I wojny światowej Henry D. Dakin oraz Alexis Carrel opracowali standardy oczyszczania i dezynfekcji oparzeń oraz ran przy użyciu roztworów podchlorynu sodu, co znacznie ograniczyło śmiertelność[2]. W latach 40. XX w. opracowano sposoby wczesnego nacinania i przeszczepów, a także przygotowano wytyczne w zakresie podawania płynów[2]. W latach 70. naukowcy wykazali znaczenie hipermetabolizmu występującego w rezultacie znacznych oparzeń[2].

Klasyfikacja ICD10

edytuj
kod ICD10 nazwa choroby
ICD-10: T20 Oparzenie termiczne i chemiczne głowy i szyi
ICD-10: T21 Oparzenie termiczne i chemiczne tułowia
ICD-10: T22 Oparzenie termiczne i chemiczne barku i kończyny górnej z wyjątkiem nadgarstka i ręki
ICD-10: T23 Oparzenie termiczne i chemiczne nadgarstka i ręki
ICD-10: T24 Oparzenie termiczne i chemiczne biodra i kończyny dolnej z wyjątkiem okolicy stawu skokowego i stopy
ICD-10: T25 Oparzenie termiczne i chemiczne okolicy stawu skokowego i stopy
ICD-10: T26 Oparzenia termiczne i chemiczne ograniczone do oka i przydatków oka
ICD-10: T27 Oparzenie termiczne i chemiczne dróg oddechowych
ICD-10: T28 Oparzenie termiczne i chemiczne innych narządów wewnętrznych
ICD-10: T29 Oparzenia termiczne i chemiczne licznych okolic ciała
ICD-10: T30 Oparzenie termiczne i chemiczne, okolica ciała nieokreślona
ICD-10: T31 Oparzenia termiczne sklasyfikowane według rozległości objętej powierzchni ciała
ICD-10: T32 Oparzenia chemiczne sklasyfikowane według rozległości objętej powierzchni ciała

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g h Chapter 4: Prevention of Burn Injuries. W: Total burn care. Wyd. 4th. Edinburgh: Saunders, s. 46. ISBN 978-1-4377-2786-9. (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h i Chapter 1: A Brief History of Acute Burn Care Management. W: Total burn care. Wyd. 4th. Edinburgh: Saunders, s. 1. ISBN 978-1-4377-2786-9. (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o MD Peck. Epidemiology of burns throughout the world. Part I: Distribution and risk factors. „Burns : journal of the International Society for Burn Injuries”. 37 (7), s. 1087–100, 2011 Nov. DOI: 10.1016/j.burns.2011.06.005. PMID: 21802856. (ang.). 
  4. ↑ a b c Burn Incidence and Treatment in the United States: 2012 Fact Sheet. [w:] American Burn Association [on-line]. 2012. [dostęp 20 kwietnia 2013]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m Joyce Granger. An Evidence-Based Approach to Pediatric Burns. „Pediatric Emergency Medicine Practice”. 6 (1), Jan 2009. (ang.). 
  6. ↑ a b c d e f g h i j Chapter 10: Evaluation of the burn wound: management decisions. W: Total burn care. Wyd. 4th. Edinburgh: Saunders, s. 127. ISBN 978-1-4377-2786-9. (ang.).
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Chapter 8: Burns. W: Charles Brunicardi: Schwartz's principles of surgery. Wyd. 9th. New York: McGraw-Hill, Medical Pub. Division, 2010. ISBN 978-0-07-154769-7. (ang.).
  8. ↑ a b c I Goutos, Dziewulski, P; Richardson, PM. Pruritus in burns: review article.. „Journal of burn care & research : official publication of the American Burn Association”. 30 (2), s. 221–8, 2009 Mar-Apr. PMID: 19165110. (ang.). 
  9. ↑ a b c d e f g Chapter 140: Electrical and Lightning Injuries. W: John Marx: Rosen's emergency medicine : concepts and clinical practice. Wyd. 7th. Philadelphia: Mosby/Elsevier, 2010. ISBN 0-323-05472-2. (ang.).
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap Tintinalli, Judith E.: Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli)). New York: McGraw-Hill Companies, 2010, s. 1374–1386. ISBN 0-07-148480-9. (ang.).
  11. ↑ a b EC Lloyd, Rodgers, BC; Michener, M; Williams, MS. Outpatient burns: prevention and care.. „American family physician”. 85 (1), s. 25-32, 2012 Jan 1. PMID: 22230304. (ang.). 
  12. ↑ Terry Buttaro: Primary Care: A Collaborative Practice. Elsevier Health Sciences, 2012, s. 236. ISBN 978-0-323-07585-5. (ang.).
  13. ↑ Caroline Bunker Rosdahl, Mary T. Kowalski: Textbook of basic nursing. Wyd. 9th. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2008, s. 1109. ISBN 978-0-7817-6521-3. (ang.).
  14. ↑ National Burn Repository Pg. i
  15. ↑ a b c d e f g h i j k l m Chapter 3: Epidemiological, Demographic, and Outcome Characteristics of Burn Injury. W: Total burn care. Wyd. 4th. Edinburgh: Saunders, s. 23. ISBN 978-1-4377-2786-9. (ang.).
  16. ↑ a b c SN Forjuoh. Burns in low-and middle-income countries: a review of available literature on descriptive epidemiology, risk factors, treatment, and prevention.. „Burns : journal of the International Society for Burn Injuries”. 32 (5), s. 529–37, 2006 Aug. PMID: 16777340. (ang.). 
  17. ↑ Training in paediatrics : the essential curriculum. Oxford: Oxford University Press, 2009, s. 36. ISBN 978-0-19-922773-0. (ang.).
  18. ↑ a b c d S Maguire, Moynihan, S; Mann, M; Potokar, T; Kemp, AM. A systematic review of the features that indicate intentional scalds in children.. „Burns : journal of the International Society for Burn Injuries”. 34 (8), s. 1072–81, 2008 Dec. PMID: 18538478. (ang.). 
  19. ↑ Margie Peden: World report on child injury prevention. Geneva, Switzerland: World Health Organization, 2008, s. 86. ISBN 978-92-4-156357-4. (ang.).
  20. ↑ World Health Organization: World report on child injury prevention. (ang.).
  21. ↑ a b J Hardwicke, Hunter, T; Staruch, R; Moiemen, N. Chemical burns--an historical comparison and review of the literature.. „Burns : journal of the International Society for Burn Injuries”. 38 (3), s. 383–7, 2012 May. PMID: 22037150. (ang.). 
  22. ↑ a b I Makarovsky, Markel, G; Dushnitsky, T; Eisenkraft, A. Hydrogen fluoride--the protoplasmic poison.. „The Israel Medical Association journal : IMAJ”. 10 (5), s. 381–5, 2008 May. PMID: 18605366. (ang.). 
  23. ↑ RF Edlich, Farinholt, HM; Winters, KL; Britt, LD; Long WB, 3rd. Modern concepts of treatment and prevention of lightning injuries.. „Journal of long-term effects of medical implants”. 15 (2), s. 185–96, 2005. PMID: 15777170. (ang.). 
  24. ↑ Joseph Prahlow: Forensic pathology for police, death investigators, and forensic scientists. Totowa, N.J.: Humana, 2010, s. 485. ISBN 978-1-59745-404-9. (ang.).
  25. ↑ Kearns RD, Cairns CB, Holmes JH, Rich PB, Cairns BA. Thermal burn care: a review of best practices. What should prehospital providers do for these patients?. „EMS World”. 42 (1), s. 43–51, January 2013. PMID: 23393776. (ang.). 
  26. ↑ SJ Balk, Council on Environmental, Health; Section on, Dermatology. Ultraviolet radiation: a hazard to children and adolescents.. „Pediatrics”. 127 (3), s. e791-817, 2011 Mar. PMID: 21357345. (ang.). 
  27. ↑ a b c Chapter 144: Radiation Injuries. W: John Marx: Rosen's emergency medicine : concepts and clinical practice. Wyd. 7th. Philadelphia: Mosby/Elsevier, 2010. ISBN 0-323-05472-2. (ang.).
  28. ↑ a b John Krieger: Clinical environmental health and toxic exposures. Wyd. 2nd. Philadelphia, Pa. [u.a.]: Lippincott Williams & Wilkins, 2001, s. 205. ISBN 978-0-683-08027-8. (ang.).
  29. ↑ a b c d MD Peck. Epidemiology of burns throughout the World. Part II: intentional burns in adults.. „Burns : journal of the International Society for Burn Injuries”. 38 (5), s. 630–7, 2012 Aug. PMID: 22325849. (ang.). 
  30. ↑ a b Chapter 61: Intential burn injuries. W: Total burn care. Wyd. 4th. Edinburgh: Saunders, s. 689-698. ISBN 978-1-4377-2786-9. (ang.).
  31. ↑ RK Jutla, Heimbach, D. Love burns: An essay about bride burning in India.. „The Journal of burn care & rehabilitation”. 25 (2), s. 165–70, 2004 Mar-Apr. PMID: 15091143. (ang.). 
  32. ↑ Margie Peden: World report on child injury prevention. Geneva, Switzerland: World Health Organization, 2008, s. 82. ISBN 978-92-4-156357-4. (ang.).
  33. ↑ a b c d e f g h i j k Chapter 60: Thermal Burns. W: John Marx: Rosen's emergency medicine : concepts and clinical practice. Wyd. 7th. Philadelphia: Mosby/Elsevier, 2010. ISBN 978-0-323-05472-0. (ang.).
  34. ↑ a b c d e Rojas Y, Finnerty CC, Radhakrishnan RS, Herndon DN. Burns: an update on current pharmacotherapy. „Expert Opin Pharmacother”. 13 (17), s. 2485–94, December 2012. DOI: 10.1517/14656566.2012.738195. PMID: 23121414. (ang.). 
  35. ↑ Ruth Hannon: Porth pathophysiology : concepts of altered health states. Wyd. 1st Canadian. Philadelphia, PA: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins, 2010, s. 1516. ISBN 978-1-60547-781-7. (ang.).
  36. ↑ a b c d edited by S.V. Mahadevan, Gus M. Garmel: An introduction to clinical emergency medicine. Wyd. 2nd. Cambridge: Cambridge University Press, 2012, s. 216–219. ISBN 978-0-521-74776-9. (ang.).
  37. ↑ Marc Jeschke: Handbook of Burns Volume 1: Acute Burn Care. Springer, 2012, s. 46. ISBN 978-3-7091-0348-7. (ang.).
  38. ↑ The Washington manual of surgery. Wyd. 5th. Philadelphia, Pa.: Lippincott Williams & Wilkins, 2007, s. 422. ISBN 978-0-7817-7447-5. (ang.).
  39. ↑ P Cianci, Slade JB, Jr; Sato, RM; Faulkner, J. Adjunctive hyperbaric oxygen therapy in the treatment of thermal burns.. „Undersea & hyperbaric medicine : journal of the Undersea and Hyperbaric Medical Society, Inc”. 40 (1), s. 89–108, 2013 Jan-Feb. PMID: 23397872. (ang.). 
  40. ↑ a b S Enoch, Roshan, A; Shah, M. Emergency and early management of burns and scalds.. „BMJ (Clinical research ed.)”. 338, s. b1037, 2009 Apr 8. PMID: 19357185. (ang.). 
  41. ↑ S Hettiaratchy, Papini, R. Initial management of a major burn: II--assessment and resuscitation.. „BMJ (Clinical research ed.)”. 329 (7457), s. 101-3, 2004 Jul 10. PMID: 15242917. (ang.). 
  42. ↑ Marc Jeschke: Handbook of Burns Volume 1: Acute Burn Care. Springer, 2012, s. 77. ISBN 978-3-7091-0348-7. (ang.).
  43. ↑ FW Endorf, Ahrenholz, D. Burn management.. „Current opinion in critical care”. 17 (6), s. 601–5, 2011 Dec. PMID: 21986459. (ang.). 
  44. ↑ P Perel, Roberts, I. Colloids versus crystalloids for fluid resuscitation in critically ill patients. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”. 6, s. CD000567, 2012 Jun 13. DOI: 10.1002/14651858.CD000567.pub5. PMID: 22696320. (ang.). 
  45. ↑ G Curinga, Jain, A; Feldman, M; Prosciak, M; Phillips, B; Milner, S. Red blood cell transfusion following burn.. „Burns : journal of the International Society for Burn Injuries”. 37 (5), s. 742–52, 2011 Aug. PMID: 21367529. (ang.). 
  46. ↑ J Wasiak, Cleland, H; Campbell, F; Spinks, A. Dressings for superficial and partial thickness burns.. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”. 3, s. CD002106, 2013 Mar 28. PMID: 23543513. (ang.). 
  47. ↑ a b Wasiak J, Cleland H, Campbell F. Dressings for superficial and partial thickness burns. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD002106, 2008. DOI: 10.1002/14651858.CD002106.pub3. PMID: 18843629. (ang.). 
  48. ↑ a b c Avni T, Levcovich A, Ad-El DD, Leibovici L, Paul M. Prophylactic antibiotics for burns patients: systematic review and meta-analysis. „BMJ”. 340, s. c241, 2010. DOI: 10.1136/bmj.c241. PMID: 20156911. (ang.). 
  49. ↑ MN Storm-Versloot, Vos, CG; Ubbink, DT; Vermeulen, H. Topical silver for preventing wound infection. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”, s. CD006478, 2010 Mar 17. DOI: 10.1002/14651858.CD006478.pub2. PMID: 20238345. (ang.). 
  50. ↑ JC Dumville, Munson, C. Negative pressure wound therapy for partial-thickness burns.. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”. 12, s. CD006215, 2012 Dec 12. PMID: 23235626. (ang.). 
  51. ↑ JR Zachariah, Rao, AL; Prabha, R; Gupta, AK; Paul, MK; Lamba, S. Post burn pruritus--a review of current treatment options.. „Burns : journal of the International Society for Burn Injuries”. 38 (5), s. 621–9, 2012 Aug. PMID: 22244605. (ang.). 
  52. ↑ a b Chapter 64: Management of pain and other discomforts in burned patients. W: Total burn care. Wyd. 4th. Edinburgh: Saunders, s. 726. ISBN 978-1-4377-2786-9. (ang.).
  53. ↑ Chapter 31: Etiology and prevention of multisystem organ failure. W: Total burn care. Wyd. 4th. Edinburgh: Saunders, s. 664. ISBN 978-1-4377-2786-9. (ang.).
  54. ↑ Marc Jeschke: Handbook of Burns Volume 1: Acute Burn Care. Springer, 2012, s. 266. ISBN 978-3-7091-0348-7. (ang.).
  55. ↑ a b c d DP Orgill, Piccolo, N. Escharotomy and decompressive therapies in burns.. „Journal of burn care & research : official publication of the American Burn Association”. 30 (5), s. 759–68, 2009 Sep-Oct. PMID: 19692906. (ang.). 
  56. ↑ Jull AB, Rodgers A, Walker N. Honey as a topical treatment for wounds. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD005083, 2008. DOI: 10.1002/14651858.CD005083.pub2. PMID: 18843679. (ang.). 
  57. ↑ M Wijesinghe, Weatherall, M; Perrin, K; Beasley, R. Honey in the treatment of burns: a systematic review and meta-analysis of its efficacy.. „The New Zealand medical journal”. 122 (1295), s. 47-60, 2009 22 maja. PMID: 19648986. (ang.). 
  58. ↑ a b AD Dat, Poon, F; Pham, KB; Doust, J. Aloe vera for treating acute and chronic wounds.. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”. 2, s. CD008762, 2012 Feb 15. PMID: 22336851. (ang.). 
  59. ↑ R Maenthaisong, Chaiyakunapruk, N; Niruntraporn, S; Kongkaew, C. The efficacy of aloe vera used for burn wound healing: a systematic review.. „Burns : journal of the International Society for Burn Injuries”. 33 (6), s. 713-8, 2007 Sep. PMID: 17499928. (ang.). 
  60. ↑ a b G Juckett, Hartman-Adams, H. Management of keloids and hypertrophic scars.. „American family physician”. 80 (3), s. 253–60, 2009 Aug 1. PMID: 19621835. (ang.). 
  61. ↑ Carol Turkington, Jeffrey S. Dover ; medical illustrations, Birck Cox: The encyclopedia of skin and skin disorders. Wyd. 3rd ed. New York, NY: Facts on File, 2007, s. 64. ISBN 978-0-8160-7509-6. (ang.).
  62. ↑ a b National Burn Repository, Pg. 10
  63. ↑ Textbook of pediatric emergency procedures. Wyd. 2nd. Philadelphia: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins, 2008, s. 1077. ISBN 978-0-7817-5386-9. (ang.).
  64. ↑ a b edited by Michael C. Roberts: Handbook of pediatric psychology.. Wyd. 4th. New York: Guilford, 2009, s. 421. ISBN 978-1-60918-175-8. (ang.).
  65. ↑ WHO Disease and injury country estimates. [w:] World Health Organization [on-line]. 2009. [dostęp Nov. 11, 2009]. (ang.).
  66. ↑ RF Edlich, Farinholt, HM; Winters, KL; Britt, LD; Long WB, 3rd. Modern concepts of treatment and prevention of electrical burns.. „Journal of long-term effects of medical implants”. 15 (5), s. 511–32, 2005. PMID: 16218900. (ang.). 
  67. ↑ a b c RB Ahuja, Bhattacharya, S. Burns in the developing world and burn disasters.. „BMJ (Clinical research ed.)”. 329 (7463), s. 447–9, 2004 Aug 21. PMID: 15321905. (ang.). 
  68. ↑ Gupta: Textbook of Surgery. Jaypee Brothers Publishers, 2003, s. 42. ISBN 9[[81 ]] [[7179]]-965-7. (ang.).
  69. ↑ a b David Song: Plastic surgery.. Wyd. 3rd ed. Edinburgh: Saunders, s. 393.e1. ISBN 978-1-4557-1055-3. (ang.).
  70. ↑ Paul Wylock: The life and times of Guillaume Dupuytren, 1777-1835. Brussels: Brussels University Press, 2010, s. 60. ISBN 978-90-5487-572-7. (ang.).


Uwagi

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedysta:CFCF/brudnopis/Oparzenie&oldid=73080352”
  NODES
Association 6
Intern 8
mac 4
multimedia 1
os 151
text 3
Training 1