Zwornik (architektura)

Zwornik, klucz – szczytowy kliniec łuku lub niektórych typów sklepienia, zazwyczaj bogato profilowany i zdobiony dekoracją rzeźbiarską, wykonany z kamienia lub ceramiki, charakterystyczny dla gotyckich sklepień krzyżowo-żebrowych^[1].

Usytuowany jest w najwyższym punkcie sklepienia lub łęku. Określany też jako kliniec szczytowy, kliniec kluczowy. Zazwyczaj o nieco większych wymiarach niż pozostałe ciosy kamienne lub cegły. Przenosił siły ściskające. Określenie klucz częściej stosuje się w odniesieniu do łęku, archiwolty, natomiast zwornik w odniesieniu do sklepienia.

Zworniki w arkadzie

Zwornik był zdobiony na parę różnych sposobów:

przez wysunięcie klińca szczytowego (zwornika) i ozdobienie płaskorzeźbą
przez zastosowanie innego materiału lub koloru
przyozdobienie płytką zdobioną herbem, ornamentem, rzeźbą, mocowaną do klucza i zakrywającą go.

Zwornik w portalu oficyny, (Pałac w Stolcu)
Zwornik w portalu, (Pałac w Krosnowicach)
Barok: zwornik w bramie z grupą rzeźbiarską w Kłodzku
Antyk: zwornik wysunięty z łuku z dekoracją z wolutą i rzeźbą
Średniowiecze: rzeźba wtapiająca się w kamień, bez ruchu klińca
Średniowiecze: kamienny klucz opuszczony z łuku ceglanego. Ratusz Toruń.
Średniowiecze w Besançon

Zworniki w sklepieniach

Zworniki w łękach sklepiennych (gurtach) nie były przyozdabiane. Dopiero po wprowadzeniu sklepień krzyżowo-żebrowych, w miejscu przecięcia się żeber, miejsca te akcentowano:

przez płytkę kamienną ozdobioną herbem, maską, itp.
przez dekorację umieszczoną bezpośrednio na klińcu szczytowym, np. w kształcie rozety
przez rzeźbę figuralną lub cały zespół takich rzeźb
przez kwiaton zwieszający się ze zwornika

Wraz z rozwojem sklepień przybywało żeber, a co za tym idzie miejsc przecinania się ich między sobą. Czasem i te miejsca, pomimo że nie występował w nich typowy, uzasadniony konstrukcyjnie zwornik, były również ozdabiane.