Adaks pustynny
Adaks pustynny[3], dawniej także: adaks[4], addaks[5] (Addax nasomaculatus) – gatunek ssaka parzystokopytnego z rodziny wołowatych, zaliczany do antylop[4]. Jedyny przedstawiciel rodzaju Addax. Pierwotnie występował na całej Saharze: od Mauretanii, Maroka i Algierii aż do Sudanu[6]. Obecnie adaks pustynny należy do najrzadziej spotykanych gatunków antylop. Spadek liczebności tych zwierząt jest rezultatem polowań dla cenionego mięsa i skóry[4]. Z powodu braku wystarczającej ochrony zwierzętom tym grozi całkowite wytępienie[2]. Adaks pustynny jest uznawany za gatunek regionalnie wymarły[2] w Algierii, Egipcie, Libii i Maroku, a prawdopodobnie także w Sudanie[2][6]. Według „Mammal Species of the World”, zarówno w Algierii jak i w Sudanie można jednak sporadycznie napotkać pojawiające się tam wędrujące adaksy pustynne[6]. Rozbieżności w danych mogą wynikać z faktu że adaksy pustynne wiodą koczowniczy tryb życia[7], więc nie zamieszkują danego terenu na stałe. Zwierzęta tego gatunku są regularnie odnotowywane w Nigrze, Nigerii, Mauretanii, w Czadzie[2][6][8] i w północnej części Mali[6]. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody zaliczyła adaksy pustynne do gatunków krytycznie zagrożonych wymarciem i umieściła je w kategorii CR (critically endangered). W Tunezji i Maroku jest prowadzony program reintrodukcji tych zwierząt[2].
| Addax nasomaculatus[1] | |||||
| (de Blainville, 1816) | |||||
| |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Infrarząd | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Plemię | |||||
| Rodzaj |
Addax | ||||
| Gatunek |
adaks pustynny | ||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||||
 | |||||
| Zasięg występowania | |||||
 Zasięg występowania adaksów pustynnych (IUCN 2015) Populacja rodzima Populacja reintrodukowana | |||||
Systematyka
edytujAdaks pustynny jest gatunkiem ssaka parzystokopytnego z rodziny wołowatych, zaliczanym do antylop[4].
W 1816 roku jako pierwszy badacz adaksa pustynnego opisał w swojej publikacji „Sur plusieurs espèces d’animaux mammiferes de l’ordre des ruminants” francuski zoolog Henri de Blainville[9]. Naukowiec nadał antylopie nazwę Cerophorus (Gazella) nasomaculata[7]. Rodzaj Addax ustanowił Charles Léopold Laurillard w 1841. Naukowej nazwy Addax nasomaculatus użył po raz pierwszy brytyjski zoolog John Edward Gray w 1846[10].
Nazewnictwo
edytujEpitet gatunkowy nasomaculatus stanowi połączenie przedrostka „naso-” (łac. nāsus = nos) i „macula” (łac. plama) i nawiązuje do plam na pysku zwierzęcia. Żyjące w naturze adaksy Beduini określają arabskim terminem „baqar al-waḥš”, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza „dzika krowa”. Termin ten bywa jednak także używany na określenie innych gatunków żyjących w okolicy[7].
Nazwa zwyczajowa
edytujW polskiej literaturze zoologicznej dla oznaczenia gatunku używane były nazwy zwyczajowe „adaks”[4], „addaks”[5]. Ostatecznie w wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi przypisano oznaczenie adaks pustynny, rezerwując nazwę adaks dla rodzaju Addax[3].
Kariotyp
edytujGarnitur chromosomowy adaksa tworzy 29 par (2n=58) chromosomów[7]. Wszystkie chromosomy są akrocentryczne, z wyjątkiem pierwszej pary autosomów, która jest submetacentryczna[7].
Budowa ciała
edytujAdaks pustynny należy do antylop o ciężkiej budowie ciała[7]. Tułów wraz z głową zwierzęcia osiąga długość około 1,5–1,7 m[4] lub 1,2–1,3 m[7]. Wysokość adaksa pustynnego mierzona w kłębie osiąga 95–115 cm[4] (u samic 95–110 cm, u samców 105–115 cm), a masa ciała dochodzi do 125 kg, odpowiednio – samic 60–90 kg, a samców 100–125 kg[7]. Tułów pokrywa krótka sierść, która zimą ma barwę szarawą, zaś latem piaskową lub zbliżoną do białej. Sierść na kończynach, biodrach, części brzusznej, uszach oraz koło oczu jest biała[4]. Jasny ogon osiąga 25–35 cm długości[7].
Na głowie przedstawicieli obu płci rosną cylindryczne[10], wygięte ku tyłowi „skręcone” rogi, które osiągają zazwyczaj 76–90 cm długości[4] i stanowią jedną z podstawowych cech odróżniających od spokrewnionych gatunków antylop z rodzaju Oryx. Rogi oryksów są wyraźnie dłuższe (do 127 cm) i nie mają (charakterystycznych dla adaksów pustynnych) spiralnych wygięć, lecz równolegle opadają łukiem ku dołowi. Rekordowa długość rogów adaksa pustynnego osiągała 109,2 cm. Sierść u podstawy rogów jest wybarwiona na kolor ciemnobrązowy[7]. Spłaszczone racice[10] adaksów pustynnych ułatwiają im chodzenie po piasku[4].
Uzębienie
edytuj| Wzór zębowy | I | C | P | M | |
|---|---|---|---|---|---|
| 40 | = | 3 | 1 | 3 | 3 |
| 3 | 1 | 3 | 3 | ||
Zęby trzonowe mają budowę hypsodontyczną (wysokokoronową), co oznacza zęby o krótkich korzeniach i masywnej koronie. Uzębienie składa się z 6 par siekaczy, 2 par kłów, 6 par przedtrzonowców i 6 par trzonowców[7].
Tryb życia
edytujAdaksy pustynne wiodą koczowniczy tryb życia w małych stadach liczących od 5 do 20 sztuk. Nie są agresywne, ale sprowokowane mogą szarżować na przeciwnika[7]. Migrują na duże odległości w poszukiwaniu pastwisk[2]. Poruszają się dość wolno, przez co stanowią łatwy cel dla polującej na nie lokalnej ludności[7]. Zdaniem Kazimierza Kowalskiego stadem przewodzi stary samiec[4], jednak Krausman i Casey podają, że na wolności stadem kierują starsze samice, które w niewoli także zachowują znaczącą pozycję w stadzie[7].
Rozród
edytujMłode adaksy pustynne przychodzą na świat raz w roku – najczęściej zimą lub wczesną wiosną[4]. Pora cielenia się samic adaksa pustynnego jest jednak zróżnicowana w poszczególnych strefach zasięgu występowania gatunku. W północnej części Sahary potomstwo najczęściej przychodzi na świat pod koniec zimy lub na początku wiosny. Z kolei na południu Sahary we wrześniu i październiku oraz w okresie od stycznia do połowy kwietnia[7]. Ruja trwa około 24–48 godzin, a do kopulacji przystępują niemal wyłącznie samce alfa[11]. Po ciąży trwającej 257–264 dni[12] samica rodzi zwykle jedno młode[4], którego masa ciała osiąga wówczas około 5 kg[7][12]. Podczas porodu samica może stać lub leżeć[11]. Cielaki samic z jednego stada wychowują się w grupie. Są karmione przez matki do 23–29 tygodnia życia[11].
| Parametr | mediana | min. | max. | n |
| Masa ciała (kg) | 7,0 | 5,0 | 8,6 | 96 |
| Temperatura ciała (°C) | 38,8 | 34,8 | 40,3 | 95 |
| Tętno | 180 | 60 | 280 | 94 |
Adaks pustynny, który przyszedł na świat w London Zoo w styczniu 1987, w ciągu pierwszej doby życia zjadł 700 ml mleka (w sześciu porcjach). Młoda samiczka zaczęła żuć siano z lucerny po osiągnięcia wieku 14 dni. Od 20 dnia życia otrzymywała bardziej kaloryczne pożywienie: ziemniaki, marchew i ciemny chleb. W ciągu pierwszych 70 dni życia masa jej ciała wzrosła z 6,1 kg do 25 kg[14].
Samice osiągają dojrzałość płciową po 24,2–24,7 miesiącach, a samce po 30–30,5 miesiącach[12]. Krausman i Casey odnotowali, że adaksy pustynne dożywają w niewoli wieku 25 lat i 8 miesięcy[7].
Ekologia
edytujAdaksy pustynne są zwierzętami roślinożernymi. Odżywiają się roślinami pustynnymi, a bez dostępu do wody mogą wytrzymać przez wiele miesięcy[4]. Pozyskują ją ze zjadanych roślin. Dietę adaksów pustynnych stanowią lokalne trawy, zioła, oraz liście małych krzewów[7]. Między innymi: bylice z rodziny astrowatych, trawy z rodzaju Aristida, arbuzy oraz części akacji[15].
Na adaksy pustynne polują: likaony, lwy, gepardy i lamparty. Natomiast karakale, krokuty cętkowane i serwale atakują ich cielęta[7].
Pasożyty
edytujAdaksy pustynne są najbardziej podatne na pasożyty w wilgotnych warunkach klimatycznych[16]. Antylopy te były zawsze zakażane nicieniami z rodzin Trichostrongylidae i Strongyidae (rząd Strongylida)[17]. Na egzotycznej farmie w Teksasie, adaksy były gospodarzami nicieni Haemonchus contortus i Longistrongylus curvispiculum, które znaleziono w ich trawieńcach[7], z których pierwszy był dominujący[18].
Biotop
edytujA. nasomaculatus egzystują w środowisku pustynnym Sahary[4][7], o ekstremalnie wysokich poziomach temperatur i bardzo małej sumie rocznych opadów (poniżej 100 mm). Adaksy występują na niemal wszystkich (poza górskimi) typach siedlisk na terenie Sahary[2]. Zamieszkują tereny otwarte, płaskie lub pagórkowate[15]. Funkcjonują z powodzeniem na wydmach, żwirowych i piaszczystych równinach, suchych formach dolinnych ued i wyschniętych jeziorach[2]. Kierunki wędrówek są zależne od okresowych, skąpych opadów, po których pojawia się roślinność stanowiąca pokarm adaksów pustynnych. Poruszanie się w trudnym terenie ułatwiają szeroko rozstawione i spłaszczone racice[4].
Rozmieszczenie geograficzne
edytujAdaksy pustynne żyją w małych, znacznie rozproszonych populacjach w Nigrze[8], Nigerii, Mauretanii w Czadzie[6][2] i w północnej części Mali[6].
W Egipcie, Libii[6][2], Maroku[6], na Saharze Zachodnia[2] i w Tunezji są uznawane za wymarłe lub regionalnie wymarłe[6][2]. Lokalne populacje adaksów pustynnych wyginęły także w Algierii i w Sudanie, ale pojawiają się tam sporadycznie wędrowne stada[6].
Kopalne ślady występowania adaksów
edytujW czasach starożytnych, adaks pustynny występował od Afryki Północnej przez Półwysep Arabski i Lewant. Rysunki w grobowcach, datowanych na 2500 p.n.e. ukazują przynajmniej częściowe udomowienie adaksów pustynnych przez starożytnych Egipcjan. Rysunki te ukazują adaksy i inne antylopy przywiązane linami do pali. Liczbę złapanych w ten sposób zwierząt uznano za wskaźnik wysokiej pozycji społecznej i ekonomicznej w społeczeństwie w tamtych czasach[19]. Nadmierne kłusownictwo doprowadziło jednak do wyginięcia tego gatunku w Egipcie w latach 60. XX w.[20].
Kopalne ślady adaksów zostały odkryte w czterech lokalizacjach w Egipcie[7]:
- na terenie Wielkiego Morza Piasku – datowane na 7000 lat p.n.e.,
- w Dżarra – szacowane na 5000–6000 p.n.e.,
- w Abu Ballas – 4000–7000 lat p.n.e.,
- na płaskowyżu Dżilf al-Kabir – 5000 p.n.e.,
oraz na stanowisku Mittleres Wadi Howar w Sudanie – 4000–7000 lat p.n.e.
Skamieniałości adaksów pustynnych odkryto także na stanowiskach archeologicznych w Dżabal Ighud w południowej części Maroka oraz Parc d’Hydra w Algierii[7].
Zagrożenie i ochrona
edytuj
Znaczący spadek populacji adaksa pustynnego rozpoczął się w połowie XIX wieku[21]. Później zwierzęta te zamieszkiwały tereny od Algierii po Sudan, jednak głównie ze względu na intensywne kłusownictwo ich zasięg stał się bardziej ograniczony, a same adaksy pustynne były coraz rzadziej spotykane[2]. Adaksy pustynne są łatwym obiektem podczas polowań, bowiem poruszają się powoli, kłusownicy dysponują bronią palną, a w porze suchej zwierzęta żerują w okolicy zamieszkałej przez nomadów[22]. Myśliwi wysoko cenią ich mięso i skóry. Na zmniejszanie się liczebności populacji wpływ mają także długotrwałe susze na pustyniach oraz degradacja środowiska naturalnego zwierząt poprzez urbanizację i rozwój rolnictwa[23]. Jeszcze na przełomie lat 60. i 70. XX wieku populacje adaksów pustynnych w Mali, Nigrze, Czadzie i Mauretanii były stosunkowo obfite, lecz przeprowadzone w 2004 lotnicze i naziemne inwentaryzacje liczebności gatunku wykazały, że obszar między Rezerwatem Massif de Termit, a pustynią Tin Toumma w Nigrze zamieszkiwało wówczas jedynie 100-200 osobników. Badania przeprowadzone jesienią tego samego roku przez stowarzyszenie „SOS Faune du Niger” potwierdziły te wyniki i wykazały, że na terenie liczącego około 10.000 km² głównego siedliska zlokalizowanego na terenie rezerwatu Massif de Termit, naliczono jedynie 128 adaksów pustynnych[2]. Szacuje się, że na wolności żyje obecnie (stan na 2008) mniej niż 300 osobników, większość zwierząt występuje pomiędzy rezerwatem Massif de Termit w Nigrze, kotliną Bodele w zachodnim Czadzie[2], a kotliną Aukar w Mauretanii[23].
W celu ochrony gatunku powołano do życia kilka ogrodzonych obszarów ochrony. Między innymi na terenie masywów Ahaggar i Tasili Wan Ahdżar w Algierii, Ténéré w Nigrze, w Ouadi Rimé-Ouadi Achim w Czadzie i w Wadi Howar w Sudanie. W 1994 rozpoczęto hodowlę adaksów pustynnych na zamkniętych terenach w Parku Narodowym Bu Hadma w Tunezji i w Sus-Massa-Dara w Maroku. Z 70 zwierząt umieszczonych w Sus-Massa-Dara, do 2007 powstała populacja licząca w sumie około 550 osobników. Podejmowane są próby reintrodukcji tych adaksów pustynnych na terenie Parku Narodowym Dżubajl w Tunezji, oraz na obszarze Wielkiego Ergu Wschodniego w Algierii, zaś kolejna ma być przeprowadzana w południowej części Maroka. Dzięki poszczególnym programom hodowlanym (w Europie, Libii, Egipcie, Japonii, Australii oraz w Ameryce Północnej) udało się wyhodować ponad 600 adaksów pustynnych. Co najmniej 1000 osobników żyje także w prywatnych hodowlach w USA i na Bliskim Wschodzie[2].
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody zaliczyła adaksa pustynnego do gatunków krytycznie zagrożonych wymarciem i umieściła go w kategorii CR (critically endangered)[2]. W 1983[24] Addax nasomaculatus został wymieniony w załączniku nr I Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES Appendix I)[25]. W Maroku, Tunezji i Algierii gatunek podlega ochronie na podstawie lokalnych aktów prawnych. Prawodawstwo Libii i Egiptu zabrania polowań na wszystkie gatunki antylop[2].
Przypisy
edytuj- ↑ Addax nasomaculatus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Addax nasomaculatus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk, 2015, s. 297. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Kazimierz Kowalski (redaktor naukowy), Adam Krzanowski, Henryk Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Mały słownik zoologiczny: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ a b Zygmunt Kraczkiewicz: SSAKI. Wrocław: Polskie Towarzystwo Zoologiczne - Komisja Nazewnictwa Zwierząt Kręgowych, 1968, s. 81, seria: Polskie nazewnictwo zoologiczne.
- ↑ a b c d e f g h i j k Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Addax nasomaculatus. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 3 marca 2015]
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Paul R. Krausman, Anne L. Casey. Addax nasomaculatus. „Mammalian Species”. 807, s. 1-4, 2007. American Society of Mammalogists. DOI: 10.1644/807.1. ISSN 1545-1410. (ang.).
- ↑ a b UNESCO Centre, Massif de Termit [online], UNESCO Centre du patrimoine mondial [dostęp 2023-05-28] (fr.).
- ↑ Henri Marie Ducrotay de Blainville. Sur plusieurs espèces d’animaux mammiferes de l’ordre des ruminants. „Bulletin de la Société Philomatique de Paris”. 1, s. 73-82, 1816. Société Philomatique de Paris. (fr.).
- ↑ a b c John Edward Gray. On the arrangement of the hollow-horned ruminants (Bovidae). „Annals and Magazine of Natural History”. 18, s. 223–233, 1846. (ang.).
- ↑ a b c David A. Manski. Reproductive behavior of addax antelope. „Applied Animal Behaviour Science”. 29 (1-4), s. 39-66, 1991. Elsevier. DOI: 10.1016/0168-1591(91)90237-R. ISSN 0168-1591. (ang.).
- ↑ a b c L. Dittrich. Gestation periods and age of sexual maturity of some African antelopes. „International Zoo Yearbook”. 12 (1), s. 184-187, 1972. Wiley Blackwell. DOI: 10.1111/j.1748-1090.1972.tb02322.x. ISSN 0074-9664. (ang.).
- ↑ Shannon T. Ferrell; Robin W. Radcliffe; Rodney Marsh; Cathy B. Thurman; Christine M. Cartwright; Thomas W.J. De Maar; Evan S Blumer; Ed Spevak; Steven A. Osofsky. Comparisons Among Selected Neonatal Biomedical Parameters of Four Species of Semi-Free Ranging Hippotragini: Addax (Addax nasomaculatus), Scimitarhorned Oryx (Oryx dammah), Arabian Oryx (Oryx leucoryx), and Sable Antelope (Hippotragus niger). „Zoo Biology”. 20 (1), s. 47-54, 2001. Wiley Blackwell (John Wiley & Sons). DOI: 10.1002/zoo.1005. ISSN 1098-2361. (ang.).
- ↑ Janet Markham, James K. Kirkwood. Formula intake and growth of an Addax Addax nasomaculatus hand-reared at the London. „International Zoo Yearbook”. 27 (1), s. 316-319, 1988. Wiley Blackwell. DOI: 10.1111/j.1748-1090.1988.tb03230.x. ISSN 0074-9664. (ang.).
- ↑ a b D.P. Mallon, S.C. Kingswood: Antelopes. Gland, Szwajcaria i Cambridge, Wielka Brytania: IUCN Publications Services Unit, 2001, s. 44, seria: Status Survey and Conservation Action Plan 2001. ISBN 2-8317-0594-0.
- ↑ E. C. Mungall: Exotic Animal Field Guide : Nonnative Hoofed Mammals in the United States. Wyd. 1st. College Station: Texas A&M University Press, 2007. ISBN 1-58544-555-X. (ang.).
- ↑ AAZPA Regional Conference Proceedings. American Association of Zoological Parks and Aquariums, 1993, s. 553. (ang.).
- ↑ T.M. Craig. Longistrongylus curvispiculum (Nematoda: Trichostrongyloidea) in free-ranging exotic antelope in Texas. „Journal of wildlife diseases”. 29 (3), s. 516–7, 1993. DOI: 10.7589/0090-3558-29.3.516. PMID: 8355363. (ang.).
- ↑ M. Burton, Burton, R.: International Wildlife Encyclopedia. Wyd. 3rd. New York: Marshall Cavendish, 2002, s. 24–5. ISBN 978-0-7614-7266-7. (ang.).
- ↑ N. Manilus. Historical ecology and biogeography of the addax in Egypt. „Israel Journal of Zoology”. 46 (4), s. 261–71, 2000. DOI: 10.1560/H4XC-Y7PP-T1D9-014B. (ang.).
- ↑ Addax. Sahara Conservation Fund. [dostęp 2013-01-14]. (ang.).
- ↑ J. Newby. Can Addax and Oryx be saved in the Sahel?. „Oryx”. 15 (03), 2009. DOI: 10.1017/S0030605300024662. (ang.).
- ↑ a b Richard Trillo: The Rough Guide to West Africa. Rough Guides, 2008, s. 1360. ISBN 978-1-4053-8070-6.
- ↑ Addax. CITES. [dostęp 2015-03-07]. (ang.).
- ↑ Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem, Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych, 5 lutego 2015 (ang.).