Aksamitka (roślina)

Aksamitka
	; Morfologia (aksamitka wzniesiona)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	aksamitka
	Nazwa systematyczna
	Tagetes L.; Sp. Pl. 887. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	T. erecta L.
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Aksamitka (Tagetes L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje 49 gatunków^[4]. Rośliny te występują naturalnie na obu kontynentach amerykańskich, głównie w strefie międzyzwrotnikowej, z centrum zróżnicowania w Meksyku^[5], gdzie rosną 24 gatunki^[6]. Szerzej rozprzestrzenione są w Ameryce Południowej, gdzie brak ich tylko w Amazonii i południowym Chile. Na północy zasięg rodzaju sięga południowej części Stanów Zjednoczonych. Rośliny te zostały szeroko rozprzestrzenione przez człowieka i jako dziczejące obecne w pozostałej części Stanów Zjednoczonych, na Antylach, w Gujanie, oraz na innych kontynentach – w Europie, Afryce, Azji i Australii^[4]. Gatunkiem inwazyjnym na Hawajach i w Afryce jest aksamitka drobna T. minuta^[6].

Morfologia

Pokrój: Rośliny jednoroczne, byliny, półkrzewy i krzewy osiągające na ogół od 10 do 80 cm wysokości, w niektórych przypadkach także 2 m wysokości. Łodygi zwykle prosto wzniesione, rozgałęzione na całej długości lub tylko w górnej części^[5].
Liście: Tylko łodygowe (brak liści odziomkowych), naprzeciwległe, rzadziej w szczytowej części pędu też skrętoległe. Ogonkowe lub siedzące, nagie lub owłosione, pierzasto wcinane lub złożone, czasem dwu- i trzykrotnie, z łatkami całobrzegimi lub ząbkowanymi^[5].
Kwiaty: Zebrane w koszyczki pojedyncze lub tworzące podbaldachy złożone. Okrywy wąskostożkowate, wrzecionowate do szeroko dzwonkowatych, o średnicy do ponad kilkunastu mm. Listki okrywy trwałe w liczbie kilku do kilkudziesięciu, w jednym lub dwóch rzędach, zrośnięte na znacznej długości. Osadnik wypukły do stożkowatego, gładki lub dołeczkowany, bez plewinek. Brzeżne kwiaty języczkowe są słupkowe i płodne, z wyjątkiem odmian pełnokwiatowych. Ich korona jest żółta, pomarańczowa do czerwonobrązowej, czasem biała. Kwiaty rurkowate w liczbie od kilku do ponad 100 są obupłciowe i płodne. Ich korony są żółte do pomarańczowych, czasem z końcami czerwonymi lub brązowoczerwonymi. Zwieńczone są 5 trójkątnymi, lancetowatymi lub równowąskimi łatkami^[5].
Owoce: Niełupki nieco piramidalne lub wrzecionowate i obłe, czasem nieco spłaszczone, gładkie lub owłosione. Puch kielichowy trwały w postaci kilku wolnych lub zrastających się łuseczek^[5].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z plemienia Tageteae z podrodziny Asteroideae w obrębie rodziny astrowatych Asteraceae^[6].

Wykaz gatunków^[4]^[7]^[8]

Tagetes apetala Posada-Ar.
Tagetes arenicola Panero & Villaseñor
Tagetes argentina Cabrera
Tagetes biflora Cabrera
Tagetes campanulata Griseb.
Tagetes coronopifolia Willd.
Tagetes daucoides Schrad.
Tagetes dianthiflora Kunth
Tagetes elliptica Sm.
Tagetes epapposa B.L.Turner
Tagetes erecta L. – aksamitka wzniesiona
Tagetes filifolia Lag.
Tagetes foetidissima DC.
Tagetes gracilis DC.
Tagetes hartwegii Greenm.
Tagetes iltisiana H.Rob.
Tagetes imbricata Schiavinato & Adr.Bartoli
Tagetes lacera Brandegee
Tagetes laxa Cabrera
Tagetes lemmonii A.Gray – aksamitka Lemmona
Tagetes linifolia Seaton
Tagetes lucida Cav. – aksamitka lśniąca
Tagetes lunulata Ortega
Tagetes mandonii Sch.Bip. ex Klatt
Tagetes micrantha Cav.
Tagetes minuta L. – aksamitka drobna
Tagetes mirandae Schiavinato & Adr.Bartoli
Tagetes moorei H.Rob.
Tagetes mulleri S.F.Blake
Tagetes multiflora Kunth
Tagetes nelsonii Greenm.
Tagetes oaxacana B.L.Turner
Tagetes ostenii Hicken
Tagetes palmeri A.Gray
Tagetes parryi A.Gray
Tagetes pauciloba DC.
Tagetes perezii Cabrera
Tagetes persicifolia (Benth.) B.L.Turner
Tagetes praetermissa (Strother) H.Rob.
Tagetes pringlei S.Watson
Tagetes riojana M.Ferraro
Tagetes rupestris Cabrera
Tagetes sororia Standl. & Steyerm.
Tagetes stenophylla B.L.Rob.
Tagetes subulata Cerv.
Tagetes tenuifolia Cav. – aksamitka wąskolistna
Tagetes terniflora Kunth
Tagetes verticillata Lag. & Rodr.
Tagetes zypaquirensis Bonpl.

Wyróżniany nierzadko gatunek aksamitka rozpierzchła Tagetes patula^[8] jest synonimizowany z aksamitką wzniesioną Tagetes erecta^[4].

Zastosowanie

Rośliny ozdobne: Niektóre gatunki uprawiane są jako ozdobne w licznych odmianach uprawnych. Dotyczy to zwłaszcza aksamitki wzniesionej Tagetes erecta (wraz z łączoną z nią aksamitką rozpierzchłą)^[6].
Roślina lecznicza: Naziemne części rośliny bywają wykorzystywane do produkcji leków. Aksamitki są stosowane w problemach układu pokarmowego, w tym przy braku apetytu, wzdęciach, bólach brzucha, kolkach, helmintozie i czerwonce. Są również stosowane na kaszel, przeziębienie, nagminne zapalenie przyusznic, czy ból oczu. Powodują pocenie się^[9].
Sztuka kulinarna: Jadalne płatki kwiaty stosuje się do sałatek i do ozdabiania potraw. Ponadto aksamitka lśniąca (T. lucida) jest używany w kuchni jako substytut bardziej znanego estragonu^[10].
Roślina allelopatyczna – aksamitka drobna ogranicza rozwój chwastów i odstrasza zapachem szkodniki glebowe^[11]. W ogrodnictwie w tym celu wykorzystywany bywa olejek eteryczny pozyskiwany z aksamitek^[7].

Uprawa

Rośliny łatwe w uprawie, mogą się dostosować do większości gleb ogrodowych. Preferują stanowiska w pełnym nasłonecznieniu. Konieczne jest podlewanie w okresach suszy. Większość gatunków aksamitki to rośliny tropikalne, które są bardzo wrażliwe na mróz. Jednak często są uprawiane w klimacie umiarkowanym jako rośliny jednoroczne^[10].

Rozmnażają się z nasion wysiewanych do rozsadników wczesną wiosną. Chcąc, by zakwitły wcześniej, wysadzić należy sadzonki uprawiane pod osłonami. Rośliny mogą być atakowane przez ślimaki, a przy długotrwałych deszczach przez szarą pleśń (zapobiega się jej chemicznie, przez opryskiwanie preparatami grzybobójczymi).

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ ^a ^b Tagetes. Index Nominum Genericorum (ING). [dostęp 2015-12-04]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Tagetes L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-04-02] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e John L.J.L. Strother John L.J.L., Tagetes Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-04-02] .
↑ ^a ^b ^c ^d David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 902, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 117, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Tagetes. 2005-2015 WebMD, LLC. [dostęp 2015-12-04]. (ang.).
↑ ^a ^b Tagetes spp.. Flori Data. [dostęp 2015-12-04]. (ang.).
↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 365. ISBN 0-333-74890-5.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[ing-3] Tagetes. Index Nominum Genericorum (ING). [dostęp 2015-12-04]. (ang.).

[powo-4] Tagetes L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-04-02] .

[america-5] John L.J.L. Strother John L.J.L., Tagetes Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-04-02] .

[mabb-6] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 902, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[E-7] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 117, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[9] Tagetes. 2005-2015 WebMD, LLC. [dostęp 2015-12-04]. (ang.).

[floridata-10] Tagetes spp.. Flori Data. [dostęp 2015-12-04]. (ang.).

[philips-11] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 365. ISBN 0-333-74890-5.

[4]

[5]

[6]

[1]

[2]

[3]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]