Brandenburgia

Brandenburgia
*Brandenburg*
	kraj związkowy
Herb	Flaga
	Hymn: Märkische Heide (nieoficjalny)
Państwo	Niemcy
Stolica	Poczdam
Kod ISO 3166-2	DE-BB
Premier	Dietmar Woidke (SPD)
Powierzchnia	29 654,16 km²
Populacja (31 grudnia 2022); • liczba ludności	; 2 573 135
• gęstość	87 os./km²
	Szczegółowy podział administracyjny
Liczba miast na prawach powiatu	4
Liczba powiatów	14
Liczba urzędów	53
Liczba gmin	413
	Liczba przedstawicieli w parlamencie
Liczba przedstawicieli w Bundesracie	4
	Położenie na mapie Niemiec;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Brandenburgia (niem. Brandenburg, dolnołuż. Bramborska, górnołuż. Braniborska, cz. Braniborsko) – jeden z 16 krajów związkowych Niemiec. Stolicą oraz największym miastem jest Poczdam. Obecny premier Brandenburgii to Dietmar Woidke (SPD).

Obszar Brandenburgii do 1989 r. wchodził w skład Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Została odtworzona jako kraj związkowy w 1990 roku po zjednoczeniu Niemiec.

Geografia

Powierzchnia wynosi 29 654,16 km², co czyni Brandenburgię piątym pod względem wielkości krajem związkowym w Niemczech. Brandenburgia jest położona we wschodniej części kraju i graniczy z:

Polską (z województwami lubuskim i zachodniopomorskim) – na wschodzie

oraz krajami związkowymi:

Meklemburgią-Pomorzem Przednim – na północy
Saksonią – na południu
Saksonią-Anhalt – na zachodzie
Dolną Saksonią – na północnym zachodzie

Enklawą Brandenburgii jest miasto Berlin, wydzielone jako osobny kraj związkowy.

Część granicy wschodniej tworzy rzeka Odra; podobną rolę na zachodzie pełni Łaba. Pozostałe ważniejsze rzeki to Sprewa i Hawela. Na południu Brandenburgii znajduje się podmokły region zwany Spreewald; jest to najbardziej na północ wysunięta część Łużyc, do dzisiaj zamieszkiwanych przez potomków pierwotnych mieszkańców tych ziem, Serbołużyczan. W tej części oprócz języka niemieckiego jest również w użyciu język dolnołużycki.

W granicach Brandenburgii znajduje się ponad 3 tys. jezior i 33 tys. km dróg wodnych^[3]. Największe jeziora, liczące ponad 10 km² powierzchni to: Schwielochsee, Scharmützelsee, Unteruckersee oraz Parsteiner See.

Lesistość Brandenburgii wynosi 37%, a dominującym gatunkiem w brandenburskich lasach jest sosna zwyczajna^[4].

Historia

Słowianie połabscy oraz postępy niemieckie

Tereny zamieszkane przez Słowian we wczesnym średniowieczu na niemieckiej mapie ukazującej przebieg Limes Sorabicus – granicy między Germanami a Słowianami.

Na początku X wieku ludność germańska zaczęła przemieszczać się na wschód i zdobywać tereny pomiędzy Łabą i Odrą, zamieszkiwane dotąd przez Słowian połabskich.

W 948 r. król Otton I Wielki ustanowił niemiecką kontrolę nad w większości słowiańskimi mieszkańcami tych ziem i ustanowił biskupstwa w Havelbergu (ówczesna nazwa Hobolin) i Brandenburgu. Jednak po śmierci Ottona I (973), wybuchło w 983 r. wielkie powstanie Słowian. Niemcy tracą wtedy znaczną część zdobytych terenów i zmuszeni są wycofać się na zachód od Łaby.

W 1134 r., po przeprowadzeniu skutecznej akcji przeciwko Słowianom, Marchię Północną otrzymał od cesarza Lotara III Albrecht Niedźwiedź. W 1138 r. doszło w Polsce do rozbicia dzielnicowego i w przeciągu kilkudziesięciu lat granica władztwa niemieckiego przesunęła się bardzo na wschód, w dużej mierze dzięki powiększaniu obszaru Brandenburgii i zwiększaniu tam przewagi żywiołu niemieckiego.

Kontrola Albrechta nad tym terytorium przez dziesięciolecia była tylko nominalna, ale zaangażował się on w wiele wypraw przeciwko Słowianom połabskim. Dzięki temu, a także dzięki wysiłkom dyplomatycznym jego władza stała się w połowie stulecia bardziej rzeczywista. W 1150 r. formalnie odziedziczył on Brandenburgię po ostatnim władcy połabskim, Przybysławie, a w 1157 została ostateczne utworzona Marchia Brandenburska. Równolegle istniało słowiańskie Księstwo Kopanickie, będące lennem Polski. Albrecht i jego następcy z dynastii Askańczyków uczynili dużo dla chrystianizacji i rozwoju gospodarczego tych ziem, jednak wiązało się to z systematyczną polityką ucisku słowiańskiej ludności i wynaradawianiem jej.

W latach 1249–1252 we władanie Marchii Brandenburskiej przeszła ziemia lubuska, będąca wcześniej częścią rozbitej dzielnicowo Polski, a w XV w. Marchia Wkrzańska kosztem Pomorza oraz Chociebuż kosztem Czech.

Elektorat Brandenburgii

Władztwo Karola Luksemburskiego obejmowało prawie cały dzisiejszy kraj związkowy: ówczesną Brandenburgię i Łużyce Dolne z pominięciem Ruppina, Havelbergu i Marchii Wkrzańskiej

W 1320 r. wygasła brandenburska linia Askańczyków, stąd od 1323 do 1373 r. Brandenburgią władali przedstawiciele dynastii Wittelsbachów, znani bardziej jako władcy Bawarii i Palatynatu Reńskiego. W 1356 r. Brandenburgię podniesiono do rangi elektoratu, którym pozostawała do końca istnienia Świętego Cesarstwa Rzymskiego w 1806 r. Po okresie rządów Wittelsbachów, w 1373 r. władcą marchii został cesarz niemiecki Karol IV Luksemburg. Oznaczało to, że zawiązała się unia personalna między Brandenburgią, a rządzonymi również przez Karola Krajami Korony Św. Wacława. Elektorat Brandenburgii nie stał się częścią Królestwa Czech i zachowała swą odrębność prawną, dzięki czemu Luksemburgowie uzyskali drugi głos elektorski (pierwszy mieli z racji bycia królami Czech). Po 5 latach unia dobiegła końca na skutek śmierci cesarza w 1378 roku, w wyniku czego nowym cesarzem i królem czeskim został jego syn Wacław, elektorem brandenburskim młodszy Zygmunt. W 1415 r. marchia została podarowana (ściślej – oddana w zastaw z prawem wykupu, który nigdy nie nastąpił) przez Zygmunta, wówczas już króla niemieckiego i węgierskiego oraz namiestnika Królestwa Czeskiego, dynastii Hohenzollernów, którzy rządzili nią aż do końca I wojny światowej^[5]. W 1417 r. przeniesiono stolicę z Brandenburga nad Havelą do Berlina.

W XVI w. do Brandenburgii przyłączono państwo stanowe Ruppin i biskupstwo Havelbergu.

Brandenburgia była jednym z krajów niemieckich, który w XVI wieku (1539 r.) przyjął wyznanie reformowane. W następnym stuleciu nastąpił rozwój terytorialny kraju – w 1618 r. nastąpiło połączenie jej w unii personalnej z Księstwem Prus, pozostającym lennem Królestwa Polskiego do 1657, a w 1614 r. przyłączenie terenów położonych wzdłuż Renu. Powstałe w rezultacie państwo było niespójne i trudne do obrony, co dało się we znaki podczas wojny trzydziestoletniej.

Pomimo zniszczeń wojennych, dzięki utalentowanym władcom, Brandenburgia zdołała wyrosnąć na znaczącą potęgę militarną Europy. Pierwszym z tych władców był Fryderyk Wilhelm, zwany „Wielkim Elektorem”, który doprowadził do odbudowy i zjednoczenia kraju. Rozpoczął także rozbudowę Poczdamu w 1660 roku.

Królestwo Prus

prowincja Brandenburgia, okresie od Królestwa Prus do, III Rzeszy.

Po śmierci Fryderyka Wilhelma w 1688 r., władzę po nim przejął syn, również Fryderyk. W 1701 r. przyjął on tytuł króla Prus jako Fryderyk I. Odtąd Brandenburgia stała się formalnie częścią Królestwa Prus, w 1815 r. przekształconą w prowincję Brandenburgia. Nowa prowincja różniła się terytorialnie od Marchii – została pozbawiona tzw. Starej Marchii, włączonej w granice prowincji Saksonia, a uzyskała Łużyce Dolne, dotychczasowe północne ziemie Królestwa Saksonii, utracone na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego. W efekcie w południowej części Brandenburgii w dziewiętnastu miastach można znaleźć osiemnastowieczne pocztowe słupy dystansowe, ozdobione herbami Polski i Saksonii, monogramem króla Polski oraz polską koroną królewską.

Herb I Rzeczypospolitej na wybranych zabytkach w Brandenburgii
Słup dystansowy w Senftenbergu
Słup dystansowy w Bad Liebenwerda
Słup dystansowy w Elsterwerdzie
Słup dystansowy w Lieberose
Słup dystansowy w Ruhland
Słup dystansowy w Dahme/Mark
Słup dystansowy w Uebigau

Brandenburgia składała się z dwóch rejencji: poczdamskiej i frankfurckiej (Berlin stanowił wydzielony obszar Prus i nie był częścią Brandenburgii).

Okres powojenny

Cmentarz w Bielefeld. Herby ziem utraconych przez Niemcy po II wojnie światowej. Na rzecz Polski i ZSRR: Prusy Wschodnie, na rzecz Polski: Gdańsk, Prusy Zachodnie, Pomorze, Brandenburgia Wschodnia, Dolny Śląsk, Górny Śląsk i na rzecz Czechosłowacji: Kraj Sudetów

Po 1945 roku tereny Brandenburgii zmniejszyły się o obszary położone na wschód od Odry, tzw. Nową Marchię (Neumark) (m.in. Gorzów Wielkopolski, Słubice i Kostrzyn nad Odrą), które jako ziemię lubuską przyłączono do Polski (jednakże Lubusz pozostał w rękach niemieckich). W latach 1947–1952 istniał niezależny kraj związkowy Brandenburgia jako część sowieckiej strefy okupacyjnej, a później NRD. Został on zlikwidowany w wyniku reformy administracyjnej centralizującej władzę w NRD na wzór sowiecki podczas której ziemie brandenburskie zostały włączone do nowo powstałych wówczas okręgów Poczdam, Frankfurt, Chociebuż oraz częściowo Schwerin i Neubrandenburg.

W 1990 r. kraj związkowy Brandenburgia wskrzeszono – jego stolicą stał się jednak nie Berlin, a Poczdam. Jego granice (z wyjątkiem części wschodniej) kształtem są zbliżone do prowincji Brandenburgia istniejącej od 1815 r.

W 1995 r. władze Berlina i Brandenburgii postanowiły połączyć oba kraje związkowe (powstałby kraj związkowy Berlin-Brandenburgia), ale ten pomysł został odrzucony w referendum w 1996 r. (głosami mieszkańców Brandenburgii). Obecnie prowadzone są ponowne negocjacje nad połączeniem obu krajów związkowych (zwolennikiem tego był m.in. prezydent Berlina Klaus Wowereit). Jako uzasadnienie podkreśla się głównie argumenty finansowe oraz tradycje historyczne. Pojawiły się nawet pomysły by zjednoczony kraj związkowy nazwać Prusami.

Ludność i miasta

Poczdam

Chociebuż

Frankfurt nad Odrą

Brandenburgia liczy nieco ponad 2,5 mln mieszkańców a średnia gęstość zaludnienia jest drugą najniższą w Niemczech i wynosi 85 osób na km². Około 1 mln mieszkańców żyje w aglomeracji berlińskiej gdzie obserwowana jest tendencja wzrostowa, jednocześnie tereny poza aglomeracją tracą mieszkańców^[6]. Jedynym dużym miastem w Brandenburgii, liczącym ponad 100 tys. mieszkańców, jest Poczdam, będący także częścią aglomeracji berlińskiej.

Największe miasta

Liczba mieszkańców na dzień 31 grudnia 2022^[2]:

Poczdam (niem. Potsdam), 185 750
Chociebuż (niem. Cottbus, dolnołuż. Chóśebuz), 99 515
Brandenburg an der Havel, 73 609
Frankfurt nad Odrą (niem. Frankfurt an der Oder), 58 230
Oranienburg, 47 752
Falkensee, 44 806
Bernau, 43 685
Eberswalde, 41 461
Königs Wusterhausen, 38 929
Schwedt, 33 495
Fürstenwalde/Spree, 32 646
Neuruppin, 31 422

Mniejszości etniczne

W południowej części kraju, na Dolnych Łużycach, zamieszkują Serbołużyczanie, a język dolnołużycki posiada status języka regionalnego. Głównym ośrodkiem kulturalnym regionu jest Chociebuż, w którym działają najważniejsze instytucje dolnołużyckich Serbów m.in. Dom Serbołużycki, Dolnołużyckie gimnazjum i Muzeum Serbołużyckie.

W 2020 r. odsetek cudzoziemców w populacji Brandenburgii wynosił 5,2%^[7].

Religia

Na tle całej populacji, około 14% mieszkańców Brandenburgii to protestanci należący do Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego a niecałe 4% to katolicy^[8]. Mniejsze grupy wyznaniowe to m.in. kościół nowoapostolski czy judaizm. Większość mieszkańców jednak nie wyznaje żadnej religii.

Podział administracyjny

Powiaty Brandenburgii

Administracyjnie Brandenburgia dzieli się na czternaście powiatów i cztery miasta na prawach powiatu.

Powiaty ziemskie i ich siedziby

Powiat Barnim, Eberswalde
Powiat Dahme-Spreewald (dolnołuż. Damna-Błota), Lubin (niem. Lübben)
Powiat Elbe-Elster, Herzberg (Elster)
Powiat Havelland, Rathenow
Powiat Märkisch-Oderland, Seelow
Powiat Oberhavel, Oranienburg
Powiat Oberspreewald-Lausitz (dolnołuż. Gorne Błota-Łužyca), Senftenberg
Powiat Oder-Spree, Beeskow
Powiat Ostprignitz-Ruppin, Neuruppin
Powiat Potsdam-Mittelmark, Bad Belzig
Powiat Prignitz, Perleberg
Powiat Spree-Neiße (dolnołuż. Sprjewja-Nysa), Forst (Lausitz)
Powiat Teltow-Fläming, Luckenwalde
Powiat Uckermark, Prenzlau

Miasta na prawach powiatu

Gospodarka

Elektrownia Jänschwalde

Rolniczy krajobraz w północnej Brandenburgii

Gospodarka Brandenburgii ma charakterystykę przemysłowo-rolniczą^[9]. Na koniec 2021 r., stopa bezrobocia wynosiła 5,4%, przy czym odnotowano spore różnice pomiędzy regionami – od 3,5% w powiecie Dahme-Spreewald do prawie 10% w powiecie Uckermark^[10].

Przemysł

W okolicach Chociebuża znajduje się Łużyckie Zagłębie Węglowe gdzie wydobywany jest węgiel brunatny a położone w nim elektrownie Jänschwalde oraz Schwarze Pumpe należą do największych na terenie Niemiec. Duże zakłady przemysłowe zostały za czasów NRD ponadto wybudowane wzdłuż rzeki Odry – największe z nich to rafineria ropy naftowej w Schwedt przy rurociągu „Przyjaźń” oraz huta żelaza w Eisenhüttenstadt^[9]. Inne ośrodki przemysłowe to m.in. Brandenburg (przemysł metalurgiczny i maszynowy), Ludwigsfelde (przemysł samochodowy i lotniczy), Eberswalde (przemysł spożywczy), Fürstenwalde (przemysł oponiarski) czy Schwarzheide (przemysł chemiczny).

Po zjednoczeniu Niemiec w gospodarce Brandenburgii liczne przedsiębiorstwa przemysłowe zostały poddane procesowi restrukturyzacji lub całkowitej likwidacji. Powstały także całkowicie nowe zakłady, szczególnie w okolicach Berlina, np. pierwsza europejska fabryka amerykańskiego producenta samochodów elektrycznych Tesla czy liczne centra logistyczne.

Rolnictwo

W rolnictwie dominuje uprawa zbóż i ziemniaków oraz hodowla bydła, trzody chlewnej i drobiu. Wokół Berlina rozwinięte jest także warzywnictwo i sadownictwo^[9].

Turystyka

W Brandenburgii zachowało się wiele miast z historycznym centrum otoczonym murami miejskimi i basztami. Są to: Altlandsberg, Angermünde, Bad Belzig, Beelitz, Beeskow, Brandenburg an der Havel, Dahme/Mark, Gransee, Herzberg (Elster), Jüterbog, Königs Wusterhausen, Kremmen, Kyritz, Lenzen (Elbe), Luckau, Mühlberg/Elbe, Nauen, Neuruppin, Peitz, Perleberg, Potsdam, Rheinsberg, Templin, Treuenbrietzen, Uebigau-Wahrenbrück, Werder (Havel), Wittstock/Dosse i Ziesar.

Historyczne miasta w Brandenburgii
Rynek w Angermünde
Mury miejskie w Beeskow
Ratusz w Dahme/Mark
Stare Miasto w Jüterbog
Kamienice w Luckau
Stare Miasto w Templin
Kamienice w Treuenbrietzen
Wyspa Hawelańska w Werder
Ratusz w Wittstock

Rozwinięta jest turystyka rowerowa. Długość wszystkich dróg rowerowych szacuje się na ponad 7000 kilometrów^[11]. Do najpopularniejszych długodystansowych tras rowerowych Brandenburgii należą droga rowerowa Łaby, Międzynarodowy szlak rowerowy Odra – Nysa, droga rowerowa Berlin-Kopenhaga, droga rowerowa Berlin-Uznam i Tour Brandenburg. Noclegi rowerzystom oferuje sieć Bett+Bike, zorganizowaną przez Powszechny Niemiecki Klub Rowerowy (ADFC).

Okręgi turystyczne

Dla potrzeb ruchu turystycznego Brandenburgię podzielono na 13 „okręgów turystycznych”. Podział ten nie pokrywa się z podziałem administracyjnym kraju związkowego.

okręg Poczdam
- zespół pałacowo-parkowy Sanssouci
- miasteczko filmowe Babelsberg
okręg Havelland
- stare miasto w Brandenburgu
- Glindow
- klasztor i kościół cystersów w gminie Kloster Lehnin
okręg Fläming
- zamek Eisenhardt w Bad Belzig
- zamek Rabenstein w gminie Rabenstein/Fläming
- zamek Ziesar
- klasztor Zinna
okręg Prignitz
- zamek w Bad Wilsnack (uzdrowisko)
- klasztor cysterski w gminie Heiligengrabe
okręg Ruppiner Land
- Neuruppin
- pałac i park w Oranienburgu
- pałac i park w Rheinsbergu
- muzeum w Velten
okręg Uckermark
- stare miasto w Angermünde i Templinie
okręg Barnimer Land
- klasztor cysterski w gminie Chorin
okręg Märkisch-Oderland
- Szwajcaria Marchijska, Buckow (Märkische Schweiz)
- Oderbruch
okręg Oder-Spree-Seengebiet
- Bad Saarow
- klasztor cysterski w gminie Neuzelle
okręg Dahme-Seengebiet
- pałac w Königs Wusterhausen
okręg Spreewald
- park i pałac Branitz
okręg Niederlausitz
- twierdza i zamek w Senftenbergu
okręg Elbe-Elster-Land

Polityka

Koalicja rządząca: koalicja SPD/CDU/Partia Zielonych

SPD – 25 posłów
AFD – 23 posłów
CDU – 15 posłów
Lewica – 10 posłów
Partia Zielonych – 10 posłów
BVB/FW – 5 posłów

Ostatnie wybory: wrzesień 2019

Najbliższe wybory: wrzesień 2024

Ochrona przyrody

W Brandenburgii duże znaczenie przywiązuje się do ochrony przyrody. W 2002 r. utworzono 15 stref ochrony przyrody: jeden park narodowy, trzy rezerwaty biosfery i jedenaście obszarów chronionego krajobrazu. Pod względem wielkości powierzchni chronionej Brandenburgia jest trzecim krajem związkowym w Niemczech.

Strefy ochrony przyrody w Brandenburgii:

Park Narodowy Doliny Dolnej Odry (Nationalpark Unteres Odertal), pow. 106 km²
Rezerwat biosfery Flusslandschaft Elbe-Brandenburg (Biosphärenreservat Flusslandschaft Elbe-Brandenburg), 533 km²
Rezerwat biosfery Schorfheide-Chorin, 1291 km²
Rezerwat biosfery Spreewald, 474 km²
Obszar chronionego krajobrazu Barnim (Naturpark Barnim), 750 km²
Obszar chronionego krajobrazu Dahme-Heideseen, 594 km²
Obszar chronionego krajobrazu Hoher-Fläming, 827 km²
Obszar chronionego krajobrazu Märkische Schweiz, 204 km²
Obszar chronionego krajobrazu Niederlausitzer Heidelandschaft, 490 km²
Obszar chronionego krajobrazu Niederlausitzer Landrücken, 580 km²
Obszar chronionego krajobrazu Nuthe-Nieplitz, 623 km²
Obszar chronionego krajobrazu Schlaubetal, 225 km²
Obszar chronionego krajobrazu Uckermärkische Seen, 895 km²
Obszar chronionego krajobrazu Westhavelland, 1315 km²
Obszar chronionego krajobrazu Stechlin-Ruppiner Land, 1080 km²

Współpraca zagraniczna

województwo lubuskie^[12]^[13]

W ramach Partnerstwa-Odra Brandenburgia razem z landami Berlin, Meklemburgia-Pomorze Przednie i Saksonia współpracuje z zachodnimi województwami Polski: dolnośląskim, lubuskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim^[14]^[15].

Zobacz też

Przypisy

↑ Statistiken zu Brandenburg [online] [dostęp 2021-06-27] (niem.).
↑ ^a ^b 2021, Bevölkerungsstand Jahresergebnisse [online] [dostęp 2023-02-13] (niem.).
↑ Poznaj zielona stronę Brandenburgii.
↑ Wälder Brandenburgs. Ergebnisse der ersten landesweiten Waldinventur [online] [dostęp 2022-10-03] (niem.).
↑ H.W.H.W. Koch H.W.H.W., A history of Prussia, New York: Dorset Press, 1987, ISBN 0-88029-158-3, OCLC 17397738 [dostęp 2023-02-13] .
↑ Bevölkerungszahlen: Berliner fliehen nach Brandenburg [online] [dostęp 2022-10-03] (niem.).
↑ Anteil der ausländischen Bevölkerung an der Gesamtbevölkerung in Brandenburg von 2009 bis 2021 [online] [dostęp 2022-10-03] (niem.).
↑ Kirchenaustritt in Brandenburg, Religionszugehörigkeit in Brandenburg [online] [dostęp 2022-10-03] (niem.).
↑ ^a ^b ^c Brandenburgia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-10-03] .
↑ Zahl der Arbeitslosen sinkt in Berlin und steigt in Brandenburg [online] [dostęp 2022-10-03] (niem.).
↑ Północna Brandenburgia. Rowerowe Niemcy, „Znajkraj”, 23 maja 2016 [dostęp 2016-05-28] .
↑ Fala kulminacyjna zbliża się do woj. lubuskiego. wprost.pl.
↑ Inne formy współpracy. lubuskie.pl. [dostęp 2010-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-17)].
↑ Pierwsze spotkanie na szczycie odnośnie Partnerstwa Odry. Land Brandenburg, 2008-11-02. [dostęp 2013-06-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-29)]. (pol.).
↑ Czym jest Partnerstwo-Odra?. Partnerstwo-Odra/Oder-Partnerschaft. [dostęp 2013-06-05]. (pol. • niem.).

Linki zewnętrzne

[1] Statistiken zu Brandenburg [online] [dostęp 2021-06-27] (niem.).

[ludność-2] 2021, Bevölkerungsstand Jahresergebnisse [online] [dostęp 2023-02-13] (niem.).

[3] Poznaj zielona stronę Brandenburgii.

[4] Wälder Brandenburgs. Ergebnisse der ersten landesweiten Waldinventur [online] [dostęp 2022-10-03] (niem.).

[5] H.W.H.W. Koch H.W.H.W., A history of Prussia, New York: Dorset Press, 1987, ISBN 0-88029-158-3, OCLC 17397738 [dostęp 2023-02-13] .

[6] Bevölkerungszahlen: Berliner fliehen nach Brandenburg [online] [dostęp 2022-10-03] (niem.).

[7] Anteil der ausländischen Bevölkerung an der Gesamtbevölkerung in Brandenburg von 2009 bis 2021 [online] [dostęp 2022-10-03] (niem.).

[8] Kirchenaustritt in Brandenburg, Religionszugehörigkeit in Brandenburg [online] [dostęp 2022-10-03] (niem.).

[gospodarka-9] Brandenburgia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-10-03] .

[10] Zahl der Arbeitslosen sinkt in Berlin und steigt in Brandenburg [online] [dostęp 2022-10-03] (niem.).

[11] Północna Brandenburgia. Rowerowe Niemcy, „Znajkraj”, 23 maja 2016 [dostęp 2016-05-28] .

[12] Fala kulminacyjna zbliża się do woj. lubuskiego. wprost.pl.

[13] Inne formy współpracy. lubuskie.pl. [dostęp 2010-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-17)].

[14] Pierwsze spotkanie na szczycie odnośnie Partnerstwa Odry. Land Brandenburg, 2008-11-02. [dostęp 2013-06-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-29)]. (pol.).

[15] Czym jest Partnerstwo-Odra?. Partnerstwo-Odra/Oder-Partnerschaft. [dostęp 2013-06-05]. (pol. • niem.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]