Bukiew
Bukiew – owoc roślin z rodzaju buk (Fagus). Trójgraniasty, brązowy orzeszek, pojedynczy lub zebrany po 2–3 w zdrewniałej okrywie (kupuli). Owoce wraz z okrywą tworzą owoc zbiorowy otwierający się (pękający) po dojrzeniu. Budowa i cechy owoców zbiorowych (trzonek, długość okrywy i budowa wyrostków) mają istotne znaczenie taksonomiczne dla identyfikacji gatunków w obrębie rodzaju[1]. Owoce są jadalne i stanowią pożywienie wielu zwierząt, bywają też spożywane przez ludzi. Wyrabia się z nich olej jadalny i techniczny. Zbierane są i wykorzystywane jako materiał siewny do uprawy buka w gospodarce leśnej.
Budowa
edytujOwoce zbiorowe rozwijają się na grubych, sztywnych i krótkich trzonkach (do 2,5 cm długości), wyjątkowo trzonki bywają cienkie i długie (u gatunku buk Englera F. engleriana osiągają do 10 cm długości). Okrywy mają u większości gatunków od 1,5 do 2,5 cm długości, ale u buka japońskiego F. japonica i F. lucida są krótkie – nie przekraczają 1 cm długości i nie zakrywają orzeszków. Od zewnątrz okrywy pokryte są mniej lub bardziej gęsto kolczastymi wyrostkami, które u niektórych gatunków (np. buk karbowany F. crenata i buk wschodni F. orientalis) są u nasady okrywy wąskolistkowate, a u buka japońskiego F. japonica i F. lucida są trójkątne[1]. Masa 1000 orzeszków u buka zwyczajnego wynosi 250 g[2].
Owoce buka są jednonasienne (rzadko dwunasienne) i bezbielmowe.
Rozwój
edytujNasiona buka zawiązują się powoli. W przypadku buka zwyczajnego od zapylenia do zapłodnienia zalążków mijają ok. trzy tygodnie. Potem początkowo powoli, z czasem coraz szybciej rozwijają się owoce, dojrzewając po ok. 4 miesiącach. Po dojrzeniu okrywy owocowe pękają i się rozchylają, a orzeszki wypadają. W nieregularnie występujących latach urodzajnych na 1 m² dna lasu bukowego spada od 200 do 600 orzeszków. W warunkach naturalnych bukiew spadając z drzew przemieszczana jest na niewielkie odległości przez wiatr. Istotne znaczenie dla ich rozprzestrzeniania mają zwierzęta (zoochoria): wiewiórkowate, myszowate, niektóre ptaki (np. sójka zwyczajna, zięba zwyczajna i gołąb grzywacz[2]). Urodzaj bukwi jest bardzo nierównomierny w różnych latach – zdarzają się lata tzw. głuche lub bardzo urodzajne. Te ostatnie występują w odstępach od 2 do 21 lat, średnio co 9–10 lat, jednak wystarczający urodzaj dla skutecznego obsiewu i zaspokojenia potrzeb w zakresie nasiennictwa zdarza się co 3–4 lata[2].
Choroby i szkodniki
edytujBukiew łatwo pleśnieje i dlatego przechowywana musi być odpowiednio podsuszona i w chłodni. Rozwija się na niej też grzybnia takich gatunków jak: płomienniczek owocolubny (też nazywany mięsichą bukową) Flammulaster carpophilus (syn. Naucoria carpphila) i rozszczepka pospolita Schizophyllum commune[3]. Częstym i związanym z nasionami buka owadem jest pachówka bukwióweczka Laspeyresia fagiglandana z rodziny zwójkowatych. Jej gąsienice wyjadają nasiona i opuszczają orzeszek okrągłym otworem, zimując w ściółce[4].
Skład, znaczenie i zastosowanie
edytujOrzeszki zawierają dużo tłuszczów (40–52% w stanie podsuszonym) oraz ok. 8 do 29% białek, a poza tym także: węglowodany (ok. 1%), skrobię (0,8%), celulozę, kwas kumarowy, waniliowy, ferulowy[2], jabłkowy i cytrynowy, ok. 6% składników mineralnych i do 16% wody[5]. Orzeszki są jadalne dla ludzi oraz wielu zwierząt (stanowią ulubione pożywienie dzików[4], karmiono nimi świnie). Można z nich wyrabiać olej jadalny i techniczny (tłoczony na zimno)[5].
Owoce jadalne i jako pasza
edytuj
Bukiew, głównie dzięki wysokiej zawartości tłuszczów stanowi ważny składnik pożywienia wielu zwierząt, a w okresach niedostatku pożywienia – także ludzi[2]. Orzeszki są jednak szkodliwe dla zdrowia człowieka w przypadku spożywania ich w dużych ilościach w stanie surowym, z uwagi na obecność szkodliwej faginy[6][7] (olej z nich jest nieszkodliwy)[2]. Fagina w większych ilościach ma działanie halucynogenne i toksyczne[7]. Przed spożyciem orzeszki należy wyprażyć (fagina szybko rozkłada się w wysokiej temperaturze)[5]. Olej z bukwi w Niemczech dodawano do sałatek i wyrabiano z niego margarynę[8][6]. Olej ten jest jasny, ma przyjemny smak, nie ma zapachu i nie jełczeje podczas przechowywania[5]. We Francji smażone orzeszki stanowiły surogat kawy. Orzeszki amerykańskiego buka wielkolistnego spożywane były przez Indian zarówno surowe, jak i suszone oraz duszone i tłuczone z innymi owocami.
Bukiew była ceniona jako pasza dla świń[6], jest też chętnie zjadana przez dziki i ptaki oraz magazynowana przez myszy i wiewiórki[7], ale dla innych zwierząt nie jest zalecana i uważana jest za szkodliwą[5].
Materiał siewny
edytuj
Bukiew jako materiał nasienny zbierana jest po dojrzeniu jesienią (w Polsce owoce buka zwyczajnego zbiera się w październiku, kiedy najintensywniej opadają z drzew). Po zbiorze owoce rozkładane są cienką warstwą w celu podsuszenia. Wysiewa się je jesienią lub wiosną, przykrywając warstwą ziemi grubości 2–3 cm[8]. Stosuje się według zasad hodowli lasu 5 kg[9], a wg innych źródeł i ok. 6 kg orzeszków w celu obsiania 1 ara, co pozwala na uzyskanie z takiej powierzchni 8 tys.[9] do ponad 12 tysięcy siewek[8]. Dla zabezpieczenia owoców o odpowiednich cechach (pochodzących z wartościowych pod względem genetycznym i produkcyjnym drzew) wyznacza się w lasach bukowych drzewostany nasienne[10]. Orzeszki buka zbiera się ręcznie, zmiata lub zgrabia, ewentualnie zbiera z rozkładanych pod drzewami folii lub siatek[2].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. Tom III. Daboecia-Hyssopus. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 116. ISBN 83-01-12029-0.
- ↑ a b c d e f g Bolesław Suszka: Rozmnażanie generatywne. W: Buk zwyczajny. Stefan Białobok (red.). Wyd. Nasze drzewa leśne. Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 375-498. ISBN 83-01-07700-X.
- ↑ Andrzej Grzywacz: Ważniejsze choroby infekcyjne. W: Buk zwyczajny. Stefan Białobok (red.). Wyd. Nasze drzewa leśne. Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 526-528. ISBN 83-01-07700-X.
- ↑ a b Alfred Szmidt: Ważniejsze szkodniki. W: Buk zwyczajny. Stefan Białobok (red.). Wyd. Nasze drzewa leśne. Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 566. ISBN 83-01-07700-X.
- ↑ a b c d e Wiesław Grochowski: Jadalne owoce leśne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1986, s. 162-164. ISBN 83-09-00021-9.
- ↑ a b c Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004, s. 44. ISBN 83-904633-6-9.
- ↑ a b c Instytut Dendrologii PAN: Buk pospolity. [dostęp 2014-06-06]. (pol.).
- ↑ a b c Jerzy Hrynkiewicz-Sudnik, Bolesław Sękowski, Mieczysław Wilczkiewicz: Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 201-203. ISBN 83-01-13434-8.
- ↑ a b Zasady hodowli lasu. Warszawa: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, 2012, s. 58-59. ISBN 978-83-61633-65-5.
- ↑ Stefan Białobok: Ochrona drzew. W: Buk zwyczajny. Stefan Białobok (red.). Wyd. Nasze drzewa leśne. Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 615-652. ISBN 83-01-07700-X.
