Dwuprzodozębowce
Dwuprzodozębowce[18] (Diprotodontia) – rząd ssaków z nadrzędu australotorbowych (Australidelphia) w obrębie infragromady ssaków niższych (Metatheria).
| Diprotodontia[1] | |||||
| R. Owen, 1877[2] | |||||
 Przedstawiciel rzędu – drzewiak dwupręgi (Dendrolagus goodfellowi) | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| (bez rangi) | torbacze | ||||
| Nadrząd | |||||
| Rząd |
dwuprzodozębowce | ||||
| |||||
| Podrzędy | |||||
| |||||
Budowa
edytuj
Masa ciała dwuprzodozębowców zależy od podtaksonu. U koali dochodzi do 14 kg[19], u cięższych wombatowatych od 20 do 40 kg. Jednak w plejstocenie żyły wombatowate wielkości dzisiejszych nosorożców[20]. Mniejsi przedstawiciele rzędu ważą kilkadziesiąt gramów, jak np. ważąca 45 g drzewnica górska[21] czy ważące do 60 g akrobatkowate[22]. Do przedstawicieli średniej wielkości należą ważące od 0,5 do 2 kg pseudopałankowate[23]. Najmniejsze z kanguroksztatłnych, torebnikowate, ważą po pół kg, największe nawet do 90 kg[24].
Dwuprzodozębowce charakteryzuje uzębienie diprotodontyczne. Oznacza to, że mają pojedynczą parę siekaczy w żuchwie. Natomiast w szczęce siekacze liczą zazwyczaj 3 pary, prócz wombatowatych, u których występuje tylko jedna[19]. Rodzina ta cechuje się jeszcze bardziej zredukowanym uzębieniem, wombatowate nie mają w ogóle kłów, dysponują po jednym przedtrzonowcu w każdym szeregu zębowym i leżącymi za nim czterema trzonowcami[20], podczas gdy ich bliski krewny koala ma kieł w szczęce i 3 pary górnych siekaczy[19]. Z kolei pałankokształtne mogą mieć dwie pary siekaczy dolnych[21]. Górne kły są selenodontyczne bądź lofodontyczne, dolnych kłów nie ma[19]. Kłów górnych może też brakować u kangurokształtnych[25].
Ogon może chwytny, jak u akrobatkowatych[22].
Tylne kończyny dwuprzodozębowców cechuje syndaktylia: ich drugi i trzeci palec zrastają się ze sobą. Nie dotyczy to jednak oddzielnych pazurów wieńczących oba zrośnięte palce[19]. U koali pazury te służą pielęgnacji futra. U koali występują też przeciwstawne palce, ułatwiające chwytanie się gałęzi drzew[20]. Akrobatkowate rozwinęły wąską i grubą błonę lotną umożliwiającą im lot ślizgowy[22], podobna twór jest dobrze rozwinięty u części lotopałankowatych[23].
Systematyka
edytujRodziny zaliczane do dwuprzodozębowców[26][27] grupowane są w trzech podrzędach[26][27][18]:
- Vombatiformes Burnett, 1830 – wombatokształtne
- Phascolarctidae Owen, 1839 – koalowate
- Vombatidae Burnett, 1829 – wombatowate
- Diprotodontidae Gill, 1872 – takson wymarły
- Phalangeriformes Szalay, 1982 – workolotokształtne
- Burramyidae Broom, 1898 – drzewnicowate
- Phalangeridae Thomas, 1888 – pałankowate
- Macropodiformes Ameghino, 1889 – kangurokształtne
- Petauroidea Bonaparte, 1838 – lotopałankowce
- Pseudocheiridae Winge, 1893 – pseudopałankowate
- Petauridae Bonaparte, 1838 – lotopałankowate
- Tarsipedidae Gervais & Verreaux, 1842 – ostronogowate – jedynym przedstawicielem jest Tarsipes rostratus Gervais & Verreaux, 1842 – ostronóg nektarowy
- Acrobatidae Aplin, 1987 – akrobatkowate
- Macropodoidea J.E. Gray, 1821
- Hypsiprymnodontidae Collett, 1877 – torebnikowate – jedynym żyjącym współcześnie przedstawicielem jest Hypsiprymnodon moschatus Ramsay, 1876 – torebnik piżmowy
- Potoroidae J.E. Gray, 1821 – kanguroszczurowate
- Macropodidae J.E. Gray, 1821 – kangurowate
- Petauroidea Bonaparte, 1838 – lotopałankowce
Czyni to dwuprzodorzębowce największym rzędem torbaczy[19].
Opisano również rodzinę wymarłą nie sklasyfikowaną w żadnym z powyższych podrzędów[28]:
- Thylacoleonidae Gill, 1872
Według innych klasyfikacji kangurokształtne są zaliczane do Phalangeriformes (które bez nich byłyby taksonem parafiletycznym) jako nadrodzina Macropodoidea[29][30].
Filogeneza
edytujMożliwy kladogram Diprotodontia[30]
Diprotodontia |-- †Palorchestidae |-- †Wynyardiidae |-- †Thylacoleonidae (lwy workowate) |--o Vombatiformes (wombatokształtne) | |--o Phascolarctoidea | | `-- Phascolarctidae (koalowate) | `--o Vombatoidea | |-- †Ilariidae | `--+-- †Diprotodontidae | `-- Vombatidae (wombatowate) `--o Phalangeriformes |-- Burramyidae (drzewnicowate) `--+--o Macropodoidea | |-- Potoroidae (kanguroszczurowate) | `-- Macropodidae (kangurowate) `--+--o Petauroidea | |-- Acrobatidae (akrobatki) | |-- Pseudocheiridae (pseudopałankowate) | `-- Petauridae (lotopałankowate) `--o Phalangeroidea |-- Phalangeridae (pałankowate) `--+-- †Pilkipildridae `--+-- †Ektopodontidae `-- †Miralinidae
Rozmieszczenie geograficzne
edytujDwuprzodozębowce występują w krainie australijskiej. Koalowate zamieszkują lasy porastające wschód Australii[19]. Ostronóg nektarowy zamieszkuje południowo-zachodnią Australię[22], torebnik piżmowy – północny wschód Queenslandu. Kanguroszczurowate[24] i wombatowate również ograniczone są do Australii[20]. Nie dotyczy to pałankokształtnych. Drzewnicowate prócz Australii zamieszkują także Nową Gwineę[21], podobnie jak pseudopałankowate, lotopałankowate[23] i pałankowate, te dwie ostatnie spotykane także na mniejszych okolicznych wyspach[31][23]. Kangurowate również spotyka się w Australii i Nowej Gwinei[24]. Burramys parvus spędza życie na znacznych wysokościach[21].
Ekologia
edytuj
Dwuprzodozębowce pożywiają się różnym pokarmem. Zdarzają się formy wyłącznie roślinożerne[19]. Koalowate odżywiają się wyłącznie liśćmi eukaliptusa, wytworzyły przystosowania do tego trującego i niezbyt pożywnego pokarmu[20]. Wombat natomiast spożywa trawy, turzyce, mchy, korzenie i korę[21]. Z kolei kitanka lisia gustuje w roślinach uprawianych przez ludzi[31]. Inne dwuprzodozębowce przystosowały się do odżywiania nektarem bądź sokiem[19]. Wydłużony język przydatny w penetrowaniu kwiatów w poszukiwaniu nektaru wykształciły ostronogowate, które, podobnie jak nietoperze, odgrywają przez to istotną rolę w zapylaniu roślin[22]. Owoce, nektar, kwiaty i pąki stanowią poza liśćmi eukaliptusa pożywienie pseudopałanki wędrownej[23]. Jeszcze inne są owadożercami[19], jak torebnikowate[24], bądź wszystkożercami, jak większość pałankowatych[31] i część kanguroszczurowatych[24]. Lotopałankowate łączą owady oraz sok eukaliptusów i akacji, niektóre z nich, jak palcownik pręgowany, opukują korę drzew podobnie jak palczak madagaskarski[23].
Rozmnażanie
edytujWystępuje krótka ciąża. U koali, wytwarzających łożysko, trwa ona 25–35 dni[20]. Wombatowate również wytwarzają łożysko[20], a ciąża wombata tasmańskiego trwa około miesiąca[21]. Znacznie krócej, od 13 do 16 dni, trwa ciąża u drzewnicy górskiej z rodziny drzewnicowatych[31]. U lotopałanki karłowatej ciąża trwa 16 dni[23]. Ciąża kangura olbrzymiego twa od 34 do 38 dni[32].
Koala rodzi jedno półkilogramowe młode[20]. Również u pałankowatych noworodek jest jeden[31]. U pseudopałankowatych bywa różnie: wolatucha wielka wydaje na świat jedno dziecko, a pseudopałanka wędrowna już dwa. Lotopałanka karłowata może urodzić zarówno 1, jak i 2 młode, ważą one około 0,19 g[23]. Pojedynczy noworodek lub bliźniaki występują też u kangura olbrzymiego, podczas gdy walabia bagienna rodzi pojedyncze młode ważące 1 g (masa dorosłej walabii wynosi do 20 kg)[32].
Po urodzeniu młode zamieszkuje w torbie matki. U koali otwiera się ona do tyłu, podobnie jak u wombatowatych[20], u pałankowatych zaś do przodu[31], tak jak i u pseudopałankowatych i lotopałankowatych[23]. Młode koali spędza w niej 7 miesięcy[20], młode walabii bagiennej 8–9[32]. Akrobatki mogą jednocześnie mieć w torbie lęgowej do czwórki młodych[22].
Przypisy
edytuj- ↑ Diprotodontia, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ R. Owen: Researches on the fossil remains of the extinct mammals of Australia: with a notice of the extinct marsupials of England. Cz. 1: Text. London: J. Erxleben, 1877, s. xii, 107. (ang.).
- ↑ C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 55. (fr.).
- ↑ J.E. Gray. On the Natural Arrangment of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 308, 1821. (ang.).
- ↑ a b G.T. Burnett. Illustrations of the Quadrupeda, or Quadrupeds, being the arrangement of the true four-footed Beasts indicated in outline. „Quarterly Journal of Science, Literature and the Arts”. 28, s. 351, 1829. (ang.).
- ↑ W. Swainson: On the natural history and classification of quadrupeds. London: Printed for Longman, Rees, Orme, Brown, Green, & Longman, and John Taylor, 1835, s. 391. (ang.).
- ↑ R. Owen. Outlines of a Classification of the Marsupialia. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 7, s. 12, 19, 1839. (ang.).
- ↑ Wagner 1843 ↓, s. 64.
- ↑ Wagner 1843 ↓, s. 65.
- ↑ Ch.G.A. Giebel: Die säugethiere in zoologischer, anatomischer und palæontologischer beziehung umfassend dargestellt. Leizpzig: A. Abel, 1855, s. 471. (niem.).
- ↑ F. Ameghino: Énumération synoptique des espèces de mammifères fossiles des formations éocènes de Patagonie. Buenos Aires: Pablo E. Coni é Hijos, 1894, s. 75. (hiszp.).
- ↑ O. Thomas. On Cænolestes, a still existing survivor of the Epanorthidæ of Ameghino, and the representative of a new family of recent marsupials. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1895, s. 876, 1896. (ang.).
- ↑ F. Wood Jones: The Mammals of South Australia. Cz. 2. Adelaide: Government Printer, 1924, s. 171. (ang.).
- ↑ A.A. Abbie. Some Observations on the Major Subdivisions of the Marsupialia, with Special Reference to the Position of the Peramelidae and Caenolestidae. „Journal of Anatomy”. 71 (4), s. 432, 1937. PMID: 17104655. (ang.).
- ↑ F.S. Szalay: Metatherian taxon phylogeny: evidence and interpretation from the cranioskeletal system. W: F.S. Szalay, M.J. Novacek & M.C. McKenna (redaktorzy): Mammal Phylogeny: Mesozoic Differentiation, Multituberculates, Monotremes, Early Therians, and Marsupials. New York: Springer, 1993, s. 240. ISBN 978-1-4613-9249-1. (ang.).
- ↑ K.E. Kinman: The Kinman System: Toward a Stable Cladisto−Eclectin. Classification of Organisms (Living and Extinct). Kansas, Hays: K.E. Kinman, 1994, s. 37. (ang.).
- ↑ І.В. Загороднюк. Наукові назви рядів ссавців: від описових до уніфікованих. „Вісник Львів. Ун-ту”. Серія біологічна. 48, s. 35, 2008. (ukr.).
- ↑ a b W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 10–18. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 81.
- ↑ a b c d e f g h i j Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 82.
- ↑ a b c d e f Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 83.
- ↑ a b c d e f Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 86.
- ↑ a b c d e f g h i Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 85.
- ↑ a b c d e Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 87.
- ↑ Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 87-88.
- ↑ a b N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-07-29]. (ang.).
- ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 74–106. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ J.S. Zijlstra, Diprotodontia Owen, 1877, Hesperomys project (Version 23.6.0), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-07-29] (ang.).
- ↑ Fauna Australii / Zwierzęta Australii – Part 2, DinoAnimals.pl [dostęp 2015-07-13].
- ↑ a b Diprotodontia. Mikko's Phylogeny Archive. [dostęp 2015-07-13]. (ang.).
- ↑ a b c d e f Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 84.
- ↑ a b c Błaszak, Skoracki i Gliwicz 2020 ↓, s. 88.
Bibliografia
edytuj- J.A. Wagner: Supplementband. W: J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Cz. 3: Die Beutelthiere und Nager (erster Abschnitt). Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1843, s. 1–614. (niem.).
- Czesław Błaszak, Maciej Skoracki, Joanna Gliwicz, Infragromada: ssaki żyworodne niższe – Metatheria; torbacze – Marsupialia, [w:] Czesław Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1 (pol.).
- Myers, P.: Diprotodontia. (on-line), Animal Diversity Web, 2001. [dostęp 2008-04-16]. (ang.).
- Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2024-01-11]. (ang.).