Galicyzm

Galicyzm – wyraz lub zwrot zapożyczony z języka francuskiego.

Okres pojawienia się wyrazów francuskich w polszczyźnie to XVII i XVIII wiek – związane jest to uniwersalnością języka francuskiego oraz z licznymi koneksjami ówczesnej Polski z Francją. Galicyzmy były używane przede wszystkim wśród warstw wyższych: arystokracji i szlachty: nie tylko wplatano słowa i wyrażenia w zdanie, prowadzono nawet całe rozmowy w języku francuskim.

Ze względu na docelową grupę społeczną nowe wyrazy dotyczyły głównie życia dworskiego, tańców i rozrywek np.: amant, awangarda, batalia, fryzjer, gorset, kokietka, mariaż czy peruka. Inne francuskie wyrazy, które zadomowiły się w polszczyźnie to np. rendez-vous, par excellence, vis-à-vis, à propos, déjà vu, adres, biżuteria czy parasol.

Słownik wyrazów obcych PWN z 1995 roku zawiera 5900 zapożyczeń z języka francuskiego, natomiast Wielki słownik wyrazów obcych z 2003 roku 5889 zapożyczeń, tj. około dwukrotnie więcej niż anglicyzmów bądź germanizmów.

Historia

Galicyzmy pojawiły się w języku polskim w XVII w. wraz z modą na francuszczyznę przywiezioną z Francji przez królową Marię Ludwikę żonę polskiego króla Władysława IV, która po jego śmierci poślubiła kolejnego polskiego władcę króla Jana Kazimierza. Sprowadzała ona do Polski francuskich duchownych i uczonych, a noszenie się i mówienie po francusku stało się obowiązującą modą. Kolejny polski król Jan III Sobieski też miał żonę Francuzkę Marię Kazimierę d’Arquien znaną jako królowa Marysieńka. Propagowała ona literaturę francuską, a bajki La Fontaine’a zaczęły być powszechnie znane. W XVIII w. król Stanisław Leszczyński był frankofilem, chwalił i popierał wszystko, co francuskie, a swoją córkę Marię Karolinę Leszczyńską wydał za króla Francji Ludwika XV; była ona królową Francji przez ponad 40 lat. Za panowania ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, znanego mecenasa sztuki, francuszczyzna powszechnie panowała na polskich dworach. Z początkiem XIX w. zwycięski marsz Napoleona Bonaparte na wschód przyniósł Polsce małą niepodległość w postaci Księstwa Warszawskiego i znowu wszystko, co francuskie było modne. W czasach romantyzmu i wielkiej emigracji, kiedy Mickiewicz, Słowacki i Chopin przebywali w Paryżu wszyscy Polacy kochali Francję. Po odzyskaniu niepodległości, w latach międzywojennych (1918–1939) w kręgach arystokracji na co dzień używano zwrotów francuskich. Nawet w latach powojennych, po roku 1945, w kręgach przedwojennej inteligencji rozmowy były okraszone wtrąceniami francuskimi. Później, w czasach propagandy socjalistycznej i pojawienia się nowomowy wyrażenia zaczerpnięte z języków obcych, oprócz rosyjskiego, były faux pas. Po zmianie systemu politycznego w roku 1989 powrócono w Polsce ku Zachodowi, ale powszechną stała się angielszczyzna. Wyrażenia logować się, bukować, być kul i ok są powszechnie znane, ale nie każdy rozumie, co oznaczają: rendez-vous, par excellence, vis-à-vis.

Galicyzmy

• Kuchnia:
  • Beszamel: fr. béchamel
  • Krokiet: fr. croquette (po francusku croquer oznacza chrupać)
  • Bagietka: fr. Baguette (baguette to także pałka, do której kształtu nawiązuje nazwa tej bułki)
  • Majonez: fr. mayonnaise
  • Konfitura: fr. confiture
  • Korniszon: fr. cornichon
  • Grylaż: fr. grillage (masa cukiernicza z prażonych orzechów laskowych lub migdałów, cukru i tłuszczu, po francusku także ogrodzenie)
  • Kupaż: fr. coupage (mieszanie różnych gatunków win),
  • Szarlotka: fr. charlotte
  • Gofr: fr. gaufre

• Relacje damsko-męskie:
  • Amant: fr. amant, kochanek
  • Kokietka: fr. coquette
  • Randka: fr. rendez-vous
  • Mezalians: fr. mésalliance
  • Romans: fr. romance
  • Komplement: fr. compliment
  • Garsoniera: fr. garçon – chłopak
  • Brylować: fr. briller

• Sztuka i rozrywka:
  • Afisz: fr. affiche
  • Maska: fr.masque
  • Gaża: fr. gage
  • Trupa: fr. troupe
  • Żongler: fr. jongleur
  • Marionetka: fr. marionnette
  • Awangarda: fr. avant-garde
  • Impresjonizm: fr. impressionnisme
  • Model: fr. modèle
  • Atelier: fr. atelier
  • Karta: fr. carte
  • Kier: fr. coeur, serce
  • Trefl: fr. trèfle (dosłownie liść koniczyny)
  • Karo: fr. carreau (dosłownie kwadrat)
  • Pik: fr. pique (dosłownie kolec)

• Moda:
  • Perfumy: fr. parfum
  • Makijaż: fr. maquillage
  • Tiul: fr. tulle
  • Żorżeta: rodzaj przezroczystej tkaniny, fr. crêpe georgette
  • Kostium: fr. costume
  • Beret: fr. béret
  • Kaszkiet: fr. casquette
  • Baleriny fr. ballerines
  • Garsonka: fr. garçonne: chłopczyca, nawiązuje do trendu w modzie obowiązującego w latach 20.
  • Krawat: fr. cravate
  • Gorset: fr. corset
  • Biżuteria: fr. bijou, klejnot.
  • Fryzjer: fr. friser (czesać w loki)
  • Puder: fr. poudre
  • Balejaż: fr. balayage:(balayer oznacza także zamiatać)
  • Szal: fr. châle
  • Negliż: négligé (niekompletny strój)
  • Sakwojaż: fr. sac de voyage (torba podróżna)
  • Bagaż: fr. bagage (przedmioty zabierane w podróż)
  • Portmonetka: fr. porte-monnaie

• Umeblowanie i części domu:
  • Fotel: fr. fauteuil
  • Komoda: fr. commode (od przymiotnika „commode” wygodny)
  • Sofa: fr. sofa
  • Szezlong: fr. chaise-longue: dosłownie „długie krzesło”
  • Lustro: fr. lustre
  • Żyrandol: fr. girandole
  • Balkon: fr. balcon
  • Parkiet: fr. parquet
  • Salon: fr. salon
  • Suterena: fr. souterrain: podziemny
  • Abażur: fr. abat-jour
  • Buduar: fr. boudoire, który pochodzi od francuskiego czasownika „bouder”, dąsać się

• Życie polityczne:
  • Konsul: fr. consul
  • Ambasador: fr. ambassadeur
  • Mediacja: fr. médiation
  • Arbitraż: fr. arbitrage

Zobacz też

• galicyzmy w języku niemieckim